Kesearkaç - 06

şöwür çekip geçirmändi. Ol gijäniň bir wagty gaçsam diýen pikirede geldi. Ýene ol bu ýerlere näbeletdi. Häzir öýe gaýdaýmaly
bolanda-da, nirä gitjegini biljek däldi. Çak bilen kybla gitmelidir
öýdýärdi. Ýöne welin iňläp ýatan bu çölüň içinde bulutly gije niräň
kybla, niräň guşlukdygyny näbiljek. Heý, bolmanda, asman bir açyk
bolsady. Giçden soň gelip, asmany örten gara bulut ýyldyzlaryň
öňüni gabsap durdy. Ýogsam galtamanlardan arasyny üzensoň, göni
“Kerwengyran”
ýyldyzyna
tarap
sürübermelidi.
Asmandaky
ýyldyzlaryň hersiniň bir ady bar. Ine, şolar açyk asmanly gijelerde
çopanlara ýol görkeziji bolupdyr. Bu çölleriň her ýerinde duş gelýän
çelgileriň deregini tutupdyrlar.
Ýyldyzlaryň her haýsy hakynda rowaýat bar. Olaryň birnäçesini
Tarhan Garrybaýdan eşidipdi. “Kerwengyran” hakynda ine şeýle
gürrüň beripdi.
Gadym zamanlarda bu çöllerden bir uly kerwen barýan ekeni.
Gije asmany bulut gaplap alypdyr. Kerwen bir oýda düşläpdir.
Adamlar düýeleri çökerip ýatypdyr. Gije gelen bulut derrew
syrylypdyr. Kerwenbaşy ony görüp adamlary örüzipdir. Düýeleriň
ýüküni urup ugramakçy bolanlarynda çat maňlaýlaryndan lowurdap
ak ýyldyz görnüpdir. Adamlar şony “Daňýyldyzymyka?” diýip, şol
ýyldyza tarap gidipdir. Özleriniň ters tarapa gidendiklerini olar ertesi
gün dogandan soň bilipdirler. Şeýdip kerwen bu ümmülmez çölde
azaşypdyr. Suwsuzlygyň derdinden heläk bolupdyr. Ine, şondan soň
ýyldyzyň adyna “Kerwengyran” diýipdirler. Ozal oňa “Myrryh”
diýilýän eken. Garrybaýyň aýtmagyna görä bu ýyldyz öňem
halanmaýan ekeni.
Häzir şol halanmaýan ýyldyzam ýok. Galtamanlardan gyçyp
gitseňem bir ýerde ertire çenli garaşmaly. Üstesine-de ýagşam
ýagaýsa, bar onsoň boldugy. Ertire buýup çykarsyň.
Gije ýagyş ýagdy. Kän ýagmady. Gök ýaýlaklara agyz suwy berip
geçdi. Daňa golaý bulutlar paralanyp ugrady. Bulutlar daganda gaty
basym dagadylar. Tarhan asmana seretdi. Ine, bir ýyldyzyň öňi
açyldy. Ýene biri, ondan, mundan biri ýylpyldap göründi.
Hemmeden öňürti görnenem altyn orak ýaly aý boldy. Tarhan özüne
golaýlan Garrybaýa:
— Häzir ikimizem gaçyp biljek. Asman açyldy. Obany taparys —
diýdi. Garrybaý suwça seredip ynjyly ýylgyrdy:
— Bu sürini taşlap nirä gideýin? Ýok, ol-a bolmaz. Gulgeldä
garaşaly. Olar bizi gözlärlerem, taparlaram.
Garrybaýdaky ynam Tarhana-da ýetdi. Ol düýäni çökerip, dynç
alaýyn diýen niýet bilen düýä mündi. Hatapdan gaýrarak oturdy.
Soňra azajyk irkileýin diýen pikir bilen hataby gujaklady. Gije şöwür
çekenlerinde şeýdip, duýäniň üstünde gözüniň awusyny almaklyk
çarwalaryň edähedidi, uklap, düýşürgäp düýeden ýykylýanlaram
bardy. Ýöne Tarhan ondan gorkup duranok. Düýeden ýykylanyň
bilen hiç zat bolmazmyş. Düýeler: “Meniň üstümden ýykylan
adamynyň gaçan ýeri dabanymdan ýumşak bolsun” diýip dileg
edermiş. Düýäniň dabanynyň nähilidigine bolsa Tarhan belet.
Daşynyň hamyny aýyrsaň bylkyldap duran ak et. Düýäniň dabany
ýaly ýere ýykylsaň, hiç zadam bolmaz. Ynha, eşekden ýykylsaň, ol
başga gep. Eşek: “Toýnagymdan gaty ýere ýykaryn” diýermiş.
Bilmersiň nämedendigini, ýöne eşekden ýykylan adam gaty
ýykylýar, bir ýerini bijaý agyrdýar.
Tarhan gök ineriň üstünde hataby gujaklap, dessine irkildi.
Garrybaý düýn günortanam irkilmedi. Şondan bärem aýak üstünde.
Iň bärkisi eşeginem münenok. “Ol ýöräp barýarka irkilýär”
diýýärler. Şo diýilýäniň dogry bolmagam ähtimal.
Galtamanlaryň hersi bir ýerden sürini sürüp barýardylar. Olar
sürini howlukdyryp baranokdylar. Aç maly gyssanyň bilenem aljak
galaň ýok. Süri diýilýän zadyň öz häsiýeti bar. Yzyny gyssarsyň
weli, öňi duýmazam. Şol bir gidişidir. Ilki başda gyssabam gördüler.
Heniz bir gol aşylmanka, atlaram, özlerem ýadadylar. Süllümbaý
derlediler. Ýuwaş-ýuwaşdan özlerem köşeşdiler.
Galtamanlar “Oba habar ýeter-ow, yzymyzdan gelmeli atlylar
Ýylgynly düzlüginiň çetinden girendir-ow” diýip pikir edenokdylar.
Olaryň goýberen ýekeje ýalňyşy bardy. Her sürüde üç adam
bolýandygyny ýa olar bilenokdylar, bilselerem ýatdan çykardylar.
“Siz üç adam bolmaly, hany biriňiz?” diýip, hiç kim soramady.
Olar hiç hili howpa garaşmaýardylar. Süriniň alnyp gidilendigi
hakyndaky habar oba baryp haçan ýetjek. On gündenmi, ýigrimi
gündenmi? Ol belli däl. Oba bilen ýoz süriniň arasynda häli-şindi
gelim-gidim bolup duranok. Şonuň üçinem galtamanlar ol tarapdan
arkaýyndylar.
— Haly beg! — diýip, galtamanlaryň biri murtlak adama
ýüzlendi. — Şorguýa-ha indi daş däl. Adamlara naharam bermelidir.
Olar düýnden bäri käte bir döwüm çörek gemrip gelýärler.
— Dogry aýdýaň — diýip, Haly beg atynyň başyny çekdi. — Sen
goýunlary sür-de baryber. Kimleri berseňem ýigitleriň dört sanysyny
meniň ýanyma iber. Ol semiz işşekleriň birini alsynlar. Biz baryp,
goýun öldürip, çişlik edeli.
Haly begiň bu gürrüňi gulagyna ýaran galtaman atynyň başyny
öwürdi, ony gamçylady. Az wagtdan soň Şorguýa öňürti gitjek
beýleki dört atly galtamanbaşynyň gaşynda peýda boldy. Haly beg
üsti Tarhanly inere tarap ümledi.
— Çolugam gitsin. Ol ýerde mallary suwa ýakmaly bolar.
Düýäniň üstünde uklap oturmasyn.
Howa mazaly ýagtylansoň, ineriň üstüne bir işşegi ýukläp, bäş
atly sürüden üzülip gitdi. Edil şu pursatda Şorguýa tarap barýan
beýleki toparyň öňünden süri keýik çykypdy.
Galtamanlar
Şorguýa
gelip,
işşegiň
bogazyna
pyçak
goýanlarynda Ahalyň atlylary sil geçen jardan ötüp, ýüzlerini
Şorguýa tutupdylar. Olaryň arasyndaky gürrüň indi boljak söweş
hakynda gidýärdi. Ahal hüjüm edilende topbak hüjüm etmegi, birekbirekden daşlaşmazlygy ündeýärdi.
— Meniň töweregimde, ses ýeter ýaly ýerde bolmagy unutmaň.
Söweşiň dowamynda eýdiň-beýdiň diýer ýaly — diýip, ýigitlere
tabşyrdy. Ilaman eli gylyçly özüni Ahalyň gapdalynda görýär.
Galtamanlar iki bolup Ahalyň daşyna geçýärler. Ilaman gylyjyny
ýokaryk göterip, olara tarap eňýär. Olaryň birini öz üstüne alýar.
Jarkada-jarka gylyçlaşýar. Ilaman ähli gazaby bilen duşmany ýeňýär.
Beýlekini bolsa Ahal atdan agdarýar. Bular “Ynha bolar” diýlen
hyýaldy.
Bu söweşde her kimin özüni görkezmek, söweşe ukyplydygyny
subut etmek arzuwy bardy. Ol arzuw Nursähetde-de, Handanda-da
bar. Ýöne ol Garamergende hasam uludy. Ol bu söweşde Ahaly
öldürilen ýagdaýda, ýa-da agyr ýaralanan ýagdaýynda görýärdi.
Özüniň duşmanlary paýhyn edip, sürini olardan gaýdyp alan
gahryman derejesinde görýärdi. Ol galtamanlaryň birnäçesini ýesir
alyp, oba gaýdýar. Çagajyklar olaryň öňünden ylgaşyp çykýarlar.
Adamlar jigitlere baş bolup, Küýkiniň üstünde gaýşaryp oturan
Garamergene guwanç bilen seredýärler. Ony ýigitleriň öňbaşçysy
edip bellemänine Iner golak gör nähili ökünýär. Onuň öňbaşçy edip
bellän Ahaly düýäniň üstünde ýaraly keserip ýatyr.
— Durnalar, durnalar barýar — diýip, ýigitleriň biri gygyrdy.
Adamlar hol uzakdan, olaryň öňlerini kesip uçup barýan durnalara
seretdiler. Şol ses Garamergenem pikirlerinden açdy. Ony hakyky
dünýä gaýdyp getirdi. Atlylaryň öňünden häli-şindi towşan turup
hasanaklap gaçýar. Olar mele erşiň oklanan ýumagy ýaly bolup
gözden ýitip gidýärler. Kämahal bir tilki görünýärdi. Olaryň uzyn
sümek ýaly guýruklary dogrudanam agaryp gelýän daňlaga
meňzeýärdi. Onuň mele guýrugyny her ýerde bir ýylpyldadyp gaçyp
barşy sygyrsiýdik diýilýän nagşa meňzeýärdi. Olar hemişe kä saga,
kä çepe öwrülip ziňk-ziňk edip barýarlar. Tilkiniň göni gaçyp
barýanyny awçylaryň arasynda göreni ýokmuşyn.
Ýigitleriň gözi birden bärsine garanjaklap gaçyp barýan möjege
düşdi. Gylyçlar şakyrdap gyndan çykdy. Ine, muny awlamagy Ahal
gadagan etmez. Bu-da galtamanlaryň biri. Muny awlasaň bir işşegi
bar. Şol işşegi söweşden soň oturyp iýäýseň bolar. Şo pikirler bilen
gylyçlaryny sogran ýigitler atlaryna gamçy çalmankalar:
— Duruň— diýip, Ahal gamçyly elini ýokaryk galdyrdy. — Hol
depäni görýäňizmi? Şondan aşarsyň welin, Şorguýudyr. Olaryň
eýýäm şo taýda bolaýmaklary mümkin. Häzir atlary ýadatmaň.
Ýigitler bu pikirdenem el çekmeli boldular. Dogrudanam,
möjegiň has uluragy bilen duşuşjak bolup durkaň, bu möjege
kowalaşyp, güýç sarp etmek nämä gerek?!
Atlylar ýüzlerini Ahalyň görkezen depesine tarap tutup, sürüp
ugradylar. Esli wagt ýigitleriň hiç birisinden ses çykmady. Ýene-de
her kim öz pikirine gümra boldy. Diňe atlaryň aýaklarynyň dükürdisi
eşidilýärdi. Şo diýilýän depä ýetenlerinde Ahal gamçyly elini
galdyryp, yzyndaky ýigitlere ýüzüni öwürdi.
— Siz şu ýerde duruň. Meniň yşaratyma garaşyň. Ilaman ikimiz
barlaly — diýdi.
Ýigitler atlaryň başyny çekdiler. Ahal bilen Ilaman atlaryny
sürüp, depä dyrmaşyp ugradylar. Ahal depä çykanda, ýigitleri aşakda
goýmak bilen ýalňyşlyk edenini duýdy. Giň goluň aňry böwründe ot
ýakyp, tarakga gurap oturan galtamanlar Ahal depä çykan dessine
gördüler. Ilaman yzdakylara telpegini bulady. Özi bolsa Ahalyň yzy
bilen gola tarap at goýdy. Galtamanlar iki atlyny gördüler. Olar
garşylyk görkezmek maksady bilen atlandylar. Ýöne soňky çykan
alty atlyny görüp, ökjäni göterdiler. Olar atlaryny gamçylap, aňyrky
gerişden aşdy. Ahalyň ýigitleri tabyrdaşyp gelenlerinde oduň
töwereginde iki adam galypdy. Olaryň biri Tarhandy, beýlekisi Haly
begdi, galtamanlaryň baştutanydy. Haly beg gaçmaga ýetişmändi. Ol
atyna dynç bermek maksady bilen eýerini aýrypdy. At ota gyzygyp,
eýesinden uzaklaşypdy.
Haly begem özgeler gaçanda turup ylgady. Eýersiz atyna münüp
gaçmakçy boldy. Ýöne oňarmady. Elleri ýalaňaç gylyçly “Ýa
Alla!!!” diýip, gygyryp gelýän atlylar onuň ysgynyny alypdy. Ata
münüp bilmän aljyrapdy. Gylyjyny elinden gaçyrdy. Depesinde
lowurdan gylyja ellerini daldalady. Dady-perýat edip gygyrdy. Onuň
depesinde gylyç göteren Garamergendi. Ol atdan düşüp, Haly begiň
gylyjyny aldy, özüni ýesir tutdy.
Gaçan dört atlyny kowalap giden Ahal dagy yzyna öwrüldiler.
Elini çarpyp, towsaklap keýp edýän Tarhan olary çişligiň başyna
çagyrdy. Ahal Dorbedewi çapdyryp, Haly beg bilen Garamergeniň
ýanyna bardy. Tarhana gamçy çalan wagty haýbatly görünýän sary
murtly pyýada indi suwa çümdürilip çykarylan körsyçana, ezilen
torgaýa meňzeýärdi.
— Adyň näme? — diýip, Ahal azmly sorady. Onuň ýognasdan
höküm ediji, hakyky serdarlara muwapyk bolan sesine ýesir hasam
aljyrady.
— Hally, Hally meniň adym — diýim, ýesir ejizläp, çalt-çalt
gepläp jogap berdi. Hawa onuň ady Hallydy. Ýöne ony galtamanlar
mahabatlandyrmak üçin Haly beg diýýärdiler.
— Siz näçe atly?
— On, agasy. On atly.
— Gaçyp gidenler näçedi?
— Gaçyp gidenler bäş, ýok dört, dört.
— Bäşisi süriniň ýanyndamy?
— Hawa, agasy, süriniň ýanynda. Olar indi gelmeli. Ynha
gelerler.
Edil şu pursat garaşylmadyk bir ýagdaý ýüze çykdy. Oňa Ahalam,
Garamergenem aljyrap seretdi. Ýesir gorkuly gözlerini elek-çelek
tegeläp, aşak ýapyryldy. Niredendir ylgap gelen Tarhan ýesiriň
depesinden gamçyny inderip ugrady. Ol Haly begiň ýüzi diýmän,
gözi diýmän çem gelen ýerine şarpyldadyp inderip ugrady.
Şarpyldynyň arasynda “Häh, häh” diýen ses gelýärdi.
— Ine, saňa it ogly, ine saňa eşek ogly! Bu Goýmadyň haky! Buda Garagözüň haky! Men saňa görkezerin kimiň haramzadadygyny.
Me ýene! Gerekmi ýene? — diýip birnäçe gezek saýgylady. Ahyry
Ahalyň:
—Ýeri boldy edäý indi — diýen sözünden soň Tarhan
saklandy. Sojap-sojap dem aldy.
— Gerekmi haram haramzada! Ýaman garawsyz çalýardyň-la
gamçyňy! Aýt, ajymy, süýji? — diýip, ony ýene birgezek gamçy
bilen çowlap goýberdi.
— Garamergen sen ýesiriň bilen galarsyň, onuň atyny ýaragyny
Tarhana ber. Olam seniň bilen galar. Sürini suwa ýakmaga
taýýarlansyn — diýip, Ahal çişligiň başyna üýşen ýigitleriň ýanyna
bardy.
Ahalyň bu sözi Tarhanyň göwnüni göterdi. Ol Haly begiň
gylyjyny hasyr-husur dakyndy. Gylyjy gynyndan syryp aldy. Ony
günüň şöhlesine lowurdadyp, ýesiriň gözüniň öňünde bulaýlady.
Muňa Haly begiň reňki hasam üýtgedi. Gylyç gamçy däl. Onuň bilen
bir gezek uransoň ikinji gezek urjak bolup oturmagyň geregem ýok.
Bu-da bir gahary gelip duran oglandyr. Gylyjy bir gezek aýlasa,
gutardy. Edýäniň galtamançylyk bolsa, soňunyň şeýle gutarmagy
bolup biläýjek zatdy.
— Gulgeldi, senem şu ýerde gal. Çişlik bişiriň. Adamlar açdyr.
Bir zat iýdirmeli bolar — diýip, Ahal aýtdy.
Ol adamlara nahar bermelidigini, olary aç saklap ýörüp
bolmajakdygyny Şorguýa çenli ýolda pikirlenipdi. Şu ýoz mallaryň
arasynda özüniň ýigrimiden gowrak goýny bar. “Şolaryň birini
öldürmeli bor” diýip gelýärdi. Bu meseläni galtamanlaryň özleri
çözüpdirler. Indi şu öldürilen goýny iýip, öz goýnuny şonuň deregine
bermegi ýüregine düwüpdi.
— Handan, senem bulara kömekçi gal. Beýlekiler meniň yzym
bilen. Süriniň öňünden çykmasak, ýaňkylaryň gidip goşulmagy
bolup biläýjek zatdyr. Olara güýjüni jemlemäge maý bermeli däl —
diýip, Dorbedewi sürüp ugrady.
Bäş atly topar tutup ugranda, Garamergen bilen ýesiriň gykylygy
dik asmana galdy. Garamergen gamçysyny galdyryp, hemle urýardy.
Haly beg jibir-jibir edip ýalbarýardy. Atlylar saklandylar. Ahal
nämäniň-nämedigini saýgarmak üçin olaryň ýanyna bardy.
— Agasy rehim ediň! Rehim ediň! — diýip, ýesir Ahalyň öňünde
dyza çökdi. Iki elini ýokary göterip ýalbarmaga başlady. Ahal
nämäniň-nämedigine göz ýetirensoň loh-loh edip güldi. Garamergen
gaçmasyn diýip, onuň uçguryny sogrup aýyrjak bolup dyzaýardy.
Haly beg ýatyp-ýatyp çabalanyp ýalbarýardy. Uçguryny bermejek
bolup dyrjaşýardy.
— Jan aga, gaçmaýyn, ony bir etme — diýip ýalbarýardy.
— Goý, onsuzam gaçasy ýok — diýip, Ahal aýdansoň gaýra
çekildi. Ýerde süýnüp ýatan Haly begiň ýagyrnysyna gamçysy bilen
çowlap goýberdi-de:
— It ogly, haramzada — diýip sögündi.
— Garamergen, sen at üstünde bol. Gaçan atlylar gaýdyp
geläýmesin. Gulgeldi, Tarhan, sizem atyňyzy mydama öz ýanyňyzda
saklaň — diýip, Ahal beýleki ýigitleri yzyna tirkäp, süriniň öňünden
çykmaga gitdi. Olar sürä iki gol aşanlarynda duşdular. Ýöne
Ilamanyň arzuw edişi ýaly söweş bu gezegem bolmady.
— Janyňyzy gutaryň — diýip, galtamanlaryň biri gygyrdy.
Atlylar duran-duran ýerlerinden ökjäni göterdiler. Olaryň hemmesi
bir tarapa däl-de, hersi bir tarapa gaçdy. Garrybaý çopan
gapdalyndan at gamçylap geçen galtamana dazyrdadyp taýagyny
zyňdy.
Bu waka galtamanlar üçin garaşylmadyk ýagdaýam bolsa
Garrybaý üçin garaşylmadyk ýagdaý däldi. Oňa ol düýnden bäri
garaşyp ýördi. Ol gaçan galtamanyň yzyndan erbet sögünip galdy.
Atlylar Garrybaý bilen salamlaşdylar. Şorguýuda özüniňkilerden
başga garaşýanyň ýokdugyny eşidip, çopan hasam ynjaldy. Süri şu
pursatdan başlap öňki kaddyna geldi. Edil öňki inýän wagty gün
guşluga galanda suwa indi. Ýöne ol suwa Köwreýikli guýusynda
däl-de, Şorguýuda suwa indi. Ahalyň atlylaram süri bilen gaýdyp
geldiler. Olaryň gelmegi bilen Gulgeldiniň kömekçileri köpeldi.
Ahal gozganyp bilmän oturan Haly begi görüp Garamergene tarap
seredip güldi.
—
Sen ýene öňki diýeniňi edipsiň-ow.
— Şeýtmeseň boljak däl. Gaçan galtamanlaryň geläýmegi ahmal.
Olar geläýdigi, bu gaçjak bolar. Şeýtseň welin arkaýynrak bolýar —
diýip, Garamergen gürledi.
Tarhan, guýynyň başynda öz işine girişdi. Gök iner bilen gowalap
suw çekýärdi. Olary pagladyp, nowalara guýýardy. Onuň balagy
öňküsi ýaly çermelip dyzyndan geçirilipdi. Haly begiň aty onuň
ýanynda jylawy gaýtarylgy taýýar durdy. “Häh” boldugy “Mäh”
bolaýmalydy. Gulgeldem töwereginiň kömekçileri köpelensoň galan
işleri
olara
tabşyryp,
kakasyna
goýny
bölüp
goýbermäge
kömekleşmäge gitdi.
Şorguýuda ýigitler iki gün boldular. Onuň töweregini torç edip
aýlandylar. Dolanyp galtamanlardan derek tapmadylar. Edil Haly
begiň aýdyşy ýaly boldy.
— Olar indi gaýdyp gelmezler — diýip, ol ýaranlary gaçan
wagty aýdypdy.
— Näme üçin gelmezler? — diýip, Ahal sorady.
— Sebäp olar haramzada. Nöker däl. Mugt ýalyň güjükleri —
diýip, jany ýangynlylyk bilen aýtdy.
HALLY GALTAMAN
Garamergen oba gaýdyp gelende, arzuw edişi ýaly bolmasa-da
şoňa ýakynrak bolupdy. Ol ýesiri atyna mündürip, aýaklaryny
aşagyndan daňypdy. Atyny öz atynyň yzyna tirkäpdi. Özem ähli
ýigitleriň öňüne düşüp gelipdi. Ol Küýkiniň üstünde uly ýeňiş bilen
gelýän serkerde ýaly gaýşaryp otyrdy. Oba adamlary uludan-kiçä
ylgaşyp öýden çykdylar. Çopantelpek gülleri ýaly kelleleri
şyrdaklyja çagalar şapadaňlaşyp has-da keýp edýärdiler. Hemme
kişiniň dilin-de, hemme kişiniň gözünde Garamergendi. Märeke
nökerleri gapdallap barýardy. Ýigitler Iner golagyň öýüne sowlandan
soň, märeke olardan galdy.
Iner golak howanyň maýyllygyna garamazdan göwşüllän Hywa
donuny ýasgynjak atynyp, gapa çykdy. Onuň ýanynda Şally baý,
Nurahmet serdar, Ýolaman bardy. Ýigitler atdan agdylar. Obanyň iň
ýaşulusy Nurahmet serdar bilen, Iner golak bilen, soňra beýlekiler
bilen salamlaşdylar. Şol arada Garamergen ýesiri atdan düşürdi. Ony
ýaşulularyň öňüne getirip, ýeňsesinden batly itekledi. Ýesir
ýaşulularyň aýagynyň aşagyna ýykyldy.
Obanyň ýaşulusy diýip, Iner golak hasap edilýärdi. Bütin oba
şoňa gulak asýardy. Galtamanlar hakyndaky habaryň ilki şu öýe
gelmegi hem, maslahatyň şu öýde edilmegi hem, ýigitleriň ýesiri şu
öýe getirilip, ýaşulularyň aýaklarynyň astyna ýykmaklaram şonuň
üçindi. Iner golak aýagynyň astynda maňlaýyny ýer berip ýatan
galtamana sesini çykarman ep-esli wagt seredip durdy. Soňra aýagy
bilen itekledi.
— Hany tur, ýeriňden — diýip, özüniň ýuwaş güňleç sesi bilen
aýtdy. Ýüzüne öliniň reňki uran Haly beg ýüzüni ýokaryk galdyrdyda:
— Hä — diýip, ker bilen gepleşýän ýaly gygyrdy. Iner golak
başyny atyp:
— Ýeriňden tur diýýän, howwa — diýdi.
Haly beg ýerinden turdy. Iner golagam, onuň ýanyndakylaram
daşyndaky tomaşaçylaram galtamanyň boýuny gözleri bilen ölçeýän
ýaly synladylar.
— Nireden borsuň?— diýip, Iner golak ýene-de gysgajyk sorag
berdi.
— Hyratdan, agasy, Hyrat türkmenlerinden.
— Eneň-ataň barmy?
— Ýok, agasy. Iki sanyjak naçar jigim bardy. Olaram...
— Galtamanlyga nähili baş goşup ýörsüň?
— Ol uly gürruň agasy. Eger aýt diýseňiz, size jikme-jik gürrüň
bereýin.
— Geregi ýok. Soň aýdarsyň, howwa — diýip, Iner golak elini
salgap goýberdi. — Äkit, Garamergen, soň özüň gürleşersiň.
— Ýör hany — diýip, Garamergen onuň ýeňsesinden itekläp alyp
gitdi.
Eli ýalaňaç gylyçly Garamergen ýesiri öňüne salyp, oba
çagalarynyň goldawynda öýlerine tarap ugrady. Ony bütin obanyň
içi bilen geçirip, öz öýlerine getirdi. Ony köneje saman tamyna
salyp, gapyny ýapdy. Köne, şakyrdap duran gabsanyň öňüne üýşürip
bilen zadyny üýşürdi. Çagalar bolsa bütin obanyň içi bilen:
Galtaman-a galtaman,
Emjejigiňe dürtemen...
— diýip gygyryşyp, öz aralarynda Garamergeni gadymy
ertekileriň pälwanlaryna, uly goşun serkerdelerine, döwleri, jynlary
ýeňýän gerçege meňzedip gürrüň edýärdiler. Garamergen olaryň şo
gürrüňlerini eşitmedik bolýardy, öz ýanyndan welin lezzet alýardy.
Ol ýesiri tussag eden tamynyň gapysyny daş bilen, beýleki bilen
birkemsiz bekländen soň:
— Gapyny itekläýse aýdyň, men onuň kellesini alaryn — diýip
öz öýüne girdi.
Uzynly gün obanyň gürrüňi tutulan galtaman, Garamergeniň
edermenligi hakda boldy. “Bir özi bäş galtamanyň garşysyna
urşanmyşyn, dördüsi gaçyp zordan başyny gutaranmyşyn, muny
bolsa atdan ýykyp ýesir alanmyşyn. Il içinde “Murtly galtaman
diýilýän şumuş” diýen ýaly gürrüň haýsy öýe barsaň edilýärdi.
Murtly galtaman hakdaky gürrüň il içinde ýaňrakdan bäri çykyp
ugrapdy. Olar Akdaşaýak obasynyň süri malyny alyp gidipdirler.
Çopan bilen çolugy daňyp taşlapdyrlar. Olar zordan boşanyp oba
gelipdir. Süri bolsa şo gidişine gidiberipdir. Derenli obanyň sürüsini
sürenlerinde, oba ýigitleri duýup, yzyndan ýetipdirler. Ýigitleriň
gelýänini görüp, galtamanlar gaçyp zordan başyny gutarypdyrlar.
Olaryň baştutany çopanyň, çolugyň güwä geçmegine görä, şu sary
murtly galtamanmyşyn. Gelip-gelip ol bu gün Garamergeniň eline
düşdi. Onda-da günäsiniň üstünde tutuldy.
Haly beg bilen ikiçäk gürleşmek üçin Garamergen ony agşam öz
jaýyna alyp geldi. Onuň öňünde bir çäýnek çaý goýdy. Özem bir
owadan gülli çäýnegi öňüne çekip, çaýyny gaýtardy-da:
— Hany gürrüň berip otur — diýip, gaşlarynyň aşagyndan ýesire
ulumsylyk bilen seretdi.
— Nämäni gürrüň bereýin, agasy?
— Nähili galtamançylyga çykyşyňy.
— Men olary Şorguýuda gürrüň beripdim ahyry.
— Ol gezek oňly diňläp bilmedim — diýip, sözüniň üstüni azmly
ýetirdi. —Aýt-da, aýt diýlende. Buýtar-suýtar etseňem...
Buýtar-suýtar edende näme etjegini ol aýtmady. Belki ony
gamçylajakdyr. Burnunyň üstüne ýumruk bilen urjakdyr. Heý
bolmanda, çaý-nahar bermän, öňki ýerine, köne tama dykyp
daşyndan beklejekdir.
— Aýtsam, agasy, meniň kakama Keraly söwdagär diýerler. Ony
Hyrat ýaly uly şäherde tanamaýan ýok diýseňem boljak — diýip,
ýesir gürrüň berip başlady.
Keraly söwdagäriň Hyrat şäherinde uly bolmadyk ortaça dükany
bolupdyr. Isfihana, Buhara, Samarkanda gatnaýan kerwenlere Keraly
söwdagärem öz düýeleri bilen goşulýar ekeni. Ol ýerlerden getiren
harytlary bilen öz dükanyny üpjün eder ekeni. Bularyň baýlygy
artyp, dükany ulalyp barmasa-da, maşgalany oňat oňarýan ekeni.
Keralynyň maşgalasynda bir ogul bilen iki gyz bolupdyr. Onuň ogly
Hally lälik ösdürilipdir. Söwdagär özüniň mirasdüşerinden hiç
zadyny gaýgyrmandyr. Hallynyň özünden kiçi gyz jigileriniň,
ejesiniň ýanynda diýeni diýen, aýdany aýdan ekeni. Ol köçede urşup
gelip, urlan bolsa, aryny iki gyz jigilerinden çykarar ekeni. Onuň
urşup maňlaýyny çişiren, burnuny ganadyp, gözüniň üstüni göm-gök
etdirip gelýän wagty az bolmandyr. Bu onuň çaga wagtlary.
Hally jahyl wagtlary jalaý bolupdyr. Aýal maşgala lak atman
geçmegi gaty kyn görüpdir. Gijelerini haremhanalarda, owadan
gelinler bilen bujnurd şerabyny içip geçipdirler, keýp çekipdir.
Bujnurd şerabyny içip, haremhanalarda keýp çekmek üçin Keraly
söwdagäriň dükany ýaly dükanyň bolmagy ýeterlik däl. Oňa has
ulurak baý bolmaly, ýa-da diýeni bolup duran beg bolmaly, han
bolmaly. Keraly söwdagäre oglunyň bu sowurjaňlygy, jalaýlygy
ýaramaýar. Üstesine-de şeýleräk bir waka bolup geçýär.
Hyradyň “Bossan” köçesinde gür bagly kiçeňräk howluda Hurşyt
banu diýen orta ýaşy alkymlap baran, çekgelerinden ýek-ýarym ak
gyl görnüp duran dul aýal ýaşaýar. Onuň jaýy köpçülik üçin
bolmasa-da, iki-ýekeler üçin gelip-gidilýän, karar tapylýan ýerdi.
Hurşyt banu şäheriň saýlama baý ýigitlerinden ýek-ýarymyny özüne
müşderi
edinýärdi.
Olar
hanyň,
begiň,
uly
söwdagäriň,
zemindarlaryň ogludy. Keraly söwdagäriňem ogly giç-guryn şo
töwereklerde köw-söw edýänleriň biridi.
Hurşyt banuwyň howlusynda görner ýaly Hally uly baýyň, beg
diýen ýaly adamyň oglam däldi. Hurşyt banu Keraly söwdagäriň
dükanyna tötänden barypdyr. Şol mahal Hally ejesine dükanyň işini
ýöretmege kömekleşýär ekeni. Hurşyt banu dükanyň içinde kän
aýlanýar.
Ýüpek
parçalary
aşagrak
bahadan,
özüniň
kesen
bahasyndan dileýär. Käsini razylaşýar, käsini razylaşanok. Käbirini
öz boýuna deňäp:
— Nähili, gelişýärmi? — diýip, Hallydan soraýar. Onuň
ýyljyraklap duran owadan gözlerinden ýigitlik duýgusy oýanan
Hally baş atýar:
— Hawa, gaty owadan, gaty gowy, wah, siz onsuzam gowy ahyry
— diýip öwýär. Banu bir topar zatlary aljakdygyny, ýöne ýanynda
gapjygynyň ýokdugyny, şu oglan gidip alyp gaýtsa, puluny öýden
berjekdigini aýdýar. Özüniň gowy söwda edenine begenen ejesi:
— Hally, oglum, sen şu gelin bilen git. Ol saňa alty tümen berer.
Şony alyp gaýt — diýip, ogluna aýtdy.
Hally Hurşyt banuwyň yzyna düşdi. Olar haşamly baý öýleriň
depseň
yranmaz
dükanlaryň
duşundan
geçip,
“Göwherşat”
medresesiniň deňine ýetdiler. Bu meşhur medresä Hally öňem bir
gezek gelip görüpdi. Hyradyň şol uly medresesinde Keraly
söwdagäriň bir dosty okaýan ekeni. Kakasy bir gezek şol dostunyň
ýanyna Hallynam alyp gidipdi. Ýüzüne gündogaryň ajaýyp owadan
nagyşlary çekilen “Kuranyň” süreleri ýazylan diwarlar diýseň
owadandy.
Medreseden ep-esli arany açyp “Bossan” köçesine sowuldylar.
Birsalym ýöränlerinden soň, gök gabsaly howlynyň gapysyna gelip
saklandylar. Hurşyt banu:
— Sen şu ýerde azajyk dur, özüm çagyraryn — diýip, howla girip
gitdi. Köp wagt geçmänkä yzyna öwrülip geldi. Gapyny açyp:
— Giriber janym — diýip, mylaýym ýylgyrdy. “Janym” diýen
sözi banuwyň oňa ilkinji gezek aýdyşydy. Hally bu söze birhili bolup
tisgindi. Ol Hurşyt banuwyň alan harytlaryny göterip, howla girdi.
Banu ony eýwanyň ugry bilen ýöredip, aňry çetdäki jaýlaryň birine
alyp bardy. Ol Hallynyň göterip gelen harytlaryny onuň gujagyndan
aldy.
Belanyň körügem ana şondan başlady. Hurşyt banuwyň ýumşak
elleri onuň ellerine degdi. Ýigidiň on iki süňňi dyglap gitdi. Birden
ysgyny gaçdy, ýüzi gyzardy, ot alan ýaly laplap ýandy. Hurşyt banu
ony aňdy, ýöne aňmazlyga saldy.
— Gel, puluňy bärde bereýin — diýip, ýigidi içki otaga saldy. Ol
teke, eýran halylary düşelip bezelen otagdy. Hokga köwşüni daşky
otagda goýan ýigidiň ýalaňaç aýaklary hala degip, düşegiň mylaýym
ýumşaklygy gany bilen ýaýrap giden ýaly lezzet berdi. Otag gül
pürkülen ýaly arassady. Diwarlaryň reňkem asmanyň reňkine
çalymdaş, pereň matalary çekilipdir. Çep tarapda owadan bezelen
haşamly şkaf durdy. Ol şkaf Hyradyň özünde ýasalmaýardy. Ol
Buharadan, Samarkantdan getirilip satylýardy.
Otagyň sag böwründe agaçdan ýasalan daşy haşamlanan çarpaý
bardy. Bu çarpaýy Hyradyň öz ussalary ýasaýardylar. Çarpaý iki
adamlyk bolup, üstünde owadan şahy düşekçe, Hurşyt banuwyň şu
egňindäki köýneginiň matasyndan, gyrmyzy gülli matadan syrdalaw
ýorgan, iki sany ýanaşyk goýlan gök ýassyk bardy. Çarpaýyň
ýokarsynda ýörite elde edilen nagyşlanan, aşagy seçekli ululy-kiçili
dogaçyrlar asylyp durdy. Olaryň gapdalynda reýhan gülli ýaglyk
asylgydy.
Hurşyt banu “Goý, Hally içerini synlasyn” diýýän ýaly şkafyň
ýokarky çekerini açyp, kän güýmendi. Ahyry ol alty tümeni sanap
alyp, ony Halla uzatdy.
— Ynha, puluň, ýigit!
Hurşyt banu ýene ýylgyrdy, Ýene-de onuň şol ýumşak eli
Hallynyň eline degip, endamy dyglady. Hally bu gezek saklanyp
bilmedi. Şol ýumşak ellerden garbap tutanyny duýmady. Hurşyt
banuwam ona garşylyk görkezip durmady. Olar şahy düşekçeli
çarpaýa gyşardylar. Hally birhili özünden giden ýaly, düýş görýän
ýalydy. Göýä lälezarlygyň, süýt ýaly ak dumanyň içi bilen barýan
ýalydy...
Birdenem ol özüne geldi. Gözüni ýalpa açyp, çarpaýyň üstünde
aýaklaryny sallap oturdy. Ol gara der bolupdy. Ýüzünden der
damjalary syrygyp, ýagyşyň astynda galan leýlisaça meňzeýärdi.
Dikelip onuň bilen ýanaşyk oturan Hurşyt banu oňa gysmyljyrady.
Hallynyň çep ýaňagyndaky nokat ýalyjak gara tegmile ýuwaşja
basdy.
— Ýadadyňmy?
Hally sesini çykarmady. Hurşyt banu ýerinden turup, üsti-başyny
düzetdi. Ol Hallyny howludan çykaryp, ýola salanynda, şol mähriban
ýylgyryşy bilen:
— Gelermiň? — diýip sorady.
— Wah, günde gel diýseňem geleýin.
Şondan soňra Hally Hurşyt banuwyň howlusyna gatnap ugrady.
Ol howla ikinji, üçünji gezek geleninde bu howluda Hurşyt banuwyň
ýeke özi ýaşamaýandygyny, başga-da gelin-gyzlaryň bardygyny
bildi. Olara meýil edeninde Hurşyt banu:
— Olara meýil etjek bolsaň, köp puluň bolmalydyr — diýip,
ýylgyryp durşuna süýem barmagyny çommaltdy. Hally dükanyň
pulundan gyrp-çyrp edip ugrady. Ogurlyga ýüz urdy. Hally hakda
onda-munda erbet gürrüňler eşidilip ugrady. Bir gezegem Hurşyt
banuwyň beýleki müşderileri bilen urşup, gyzyl gan bolup öýe geldi.
Şondan soň Keraly söwdagär oglunyň elden-aýakdan çykyp
barýandygyny görüp, ony öz ýanyna alypdyr. “Saňa-da indi söwdasatyg öwrenere wagt boldy” diýip, bir ýere gitse öz ýanyndan
goýmandyr.
Aýlar aýlanypdyr, günler, dolanypdyr. Bir günem uly kerwen
Eýrana ýola düşüpdir. Keraly söwdagär ona özüniň bäş sany düýesi
bilen goşulypdyr. Ol ýere Hyratdaky bol harytlary äkidipdirler.
Eýrana giden kerwen Şahrud şäheriniň üsti bilen geçdi. Kerwen
Şahrudyň
çetinde
ýerleşýän
kerwensaraýda
ýük
ýazdyrdy.
Kerwensaraýyň hyzmatkärleri ylgaşyp ähli ýükleri düşürişip,
bellenen jaýlara çekmäge kömekleşip, perwana ýaly pyrlanyp
hyzmat etdiler.
Kerwensaraýyň aşpeziniň kömekçisi gara mytgaldan balakly,
agaryp ugran ýaşyl mytgal köýnekli kürt oglan ýadap gelen
myhmanlara ylgap hyzmat edýärdi. Her elinde iki çäýnek göterip,
olara çaý daşaýardy. Hally kakasy bilen oturyp çaý içdi. Soňra
hyzmatkär her kimiň islegi boýunça kime palaw kime çekdirme,
kime nohutly piti daşap başlady. Hally bilen Keraly söwdagäriň
öňünde içi palawly gyralary nagyşlanan, gök syrçaly mejmäni