Kesearkaç - 03

owadan gözlerini aýlady. “Gaýtma niýetiň ýokmy?” diýýän ýaly
ýuwaşja hokrandy.
— Mesliginden galtamançylyk edýänem bolsa bardyr — diýip,
Barat pälwan ýuwaş ses bilen, böwrüne diň salyp — aýtdy. — Bu
görünýän galtamanlaryň köpüsi çykalga tapman galtamançylyk
edýärler.
— Sizem şol çykalga tapmaýanlardanmy? — diýip, Ahal oňa
sorag berdi.
— Şony diýseňem boljak— diýip, pälwan gamgyn halda gürledi.
— Meniň atymy ogurladylar. Täze at aldym. Bahasyny entek
tölämok. Puly nireden aljak. Üstesine çagalara-da ojuk-bujuk gerek.
Geçen gyşyň gazapdygyny gördüňmi? Çagalar doly gyşy galyň
eşiksiz, köwüşsiz geçirdiler.
— Hawa, gyşa gazaply boldy — diýip, Ahal seslendi.
— Ine, biz şo möjegiň gününe düşýäs. Şol towşany iýseg-ä biz
galtaman, iýmesegem aç ölmeli.
— Diýmek, galtamançylyk hökman bolaýmaly-da. Onuň ahyry
görnenok-da?
— Galtamançylykmy? — diýip, Barat pälwan ýaňsylaýan ýaly
edip aýtdy. — Galtamançylygyň ulusyna uruş diýerler. Ýagdaý şeýle
bolsa, urşam bolar durar. Durmuşdan bihabar adamlar urşy hanlar,
şalar başlaýandyr öýdýärler. Uruş olara gerekdir öýdýärler.
— Dagy näme? Saňa gerekmi? Maňa gerekmi? Halka gerekmi?
— Halka gerek bolmasa-da, serbazlara gerek. Uruş olaryň eklenji.
Goşun öňňil Aýystana gitdi. Öten ýyl dynç boldular. Şu ýylam bir
tarapa gitmeseler, serbazlaryň özleri gozgalaň turzarlar. Olar goşun
serkerdelerini şoňa mejbur edýärler.
— Alamançylyk meselesinde siz-ä türkmenleri ýazgarýaňyz,
bizem sizi. Seniň häzirki gürrüň berşiňe görä, alamançylygyň ilki
sebäpkäri siz bolaýjak ýaly.
— Towuk ulumy ýa ýumurtga? Ony ikimizem bilemzok.
— Seniň häzirki aýdyşyňdan talaňçylygy ilki başlaýan serbazlar
diýen netije gelip çykýar.
— Bar, şeýle eken-dä.
— Şeýle bolsa, biziň alamançylygymyz arymyzy ýerine salmak
bolýar.
— Aryňyzymy? Bu goňşyň bilen urşup, ol goňşyňy ursaň, aryň
ýerine düşýämi? Serbazlar sizi talap, ýesir alyp gaýdýar. Sizem
baryp il-güni talap, ýesir alyp gaýdýarsyňyz. Şeýdip öz aryňyzy
naçar gyzdan, gözüni owkalap duran neresse çagadan alýaňyz.
Ahal pälwanyň sözüne jogap bermedi. Agyr pikire gitdi. Onuň
gözüniň öňüne pajygaly bir ýagdaý gelip geçdi.
Güýzüň asuda säherleriniň biridi. Agar çäkmenini ýasgynjak
atynyp, gapa çykan Ahalyň gulagyna “Alamançylar gelýär” diýen
sözler eşidildi. Gara daglaryň arasyny söküp, olja alyp, ýesir alyp
gelen atlylar Şally baýyň gapysynda ýük ýazdyrdylar. Ahal
dähedem-dessem basyp, olaryň ýanyna bardy. Ýöne şol baranyna
henizem ökünip ýör.
Getirilen ýesirleriň arasynda ýaňy öýlenen ýaş ýigit bilen onuň
gelni, şol ýigidiň enesi, iki sany — biri gyz, beýleki oglan jigileri
bardy. Alamançylar bir öýi boşadyp gaýdypdyrlar. Dulugyndan ak
görnen enelerem, gelnem ses edip aglaýardy. Ýaş ýigit bolsa
owasyny dym-gyzyl edip, ýer dyrmap otyrdy. Bäş ýaşlyja gyz
töweregine geň galmak bilen seredýärdi. Görmäge üýşen çagalaryň
käbirine ýylgyrmak bilen seredýärdi.
Ol häzir ejesiniň, hossarlarynyň ýanynda. Ol çaga. Ol entek öz
hossarlaryndan waýkyryp-waýkyryp aýra düşmelidigini, ejesiniň
köşegini aldyran maýa ýaly bozlap-bozlap, ony iň soňky gezek
bagryna basjakdygyny, aç adamyň aşa topulyşy ýaly özüniň
ýüzünden-gözünden ogşajakdygyny, güýç bilen aýranlarynda ellerini
uzadyp, dünýäni elendirip aglajakdygyny bilenokdy. Bir öýden giripçykan, sähel büdrese kömege gelen, aglasa diňdiren hossarlarynyň
hersiniň bir gapydan çykjakdygyny, bir-birini hiç haçan görüp
bilmejekdiklerini bilenokdy.
— Alamançylyk, ar-namys üçin edilýän zat däldir. Ol ar-namysyň
arkasyndan edilýän haram baýlykdyr — diýip, gürläp oturan Barat
pälwanyň sözleri Ahala düýşde aýdylýan ýaly bolup eşidildi.
Ahal geçen ýene bir wakany ýadyna saldy. Ol şeýle bolupdy.
Aksoltan
ejäniň
ogly
bir
ýerden
gelýärkä,
öňünden
kürt
alamançylary çykyp, tutup alyp gidipdirler. Äkidibem satypdyrlar.
Ýaňy ýigit çykyp ugran oglanyň haýsy baýyň guly bolup, hyzmatyny
edip ýörenini kim bilýär.
Aksoltan eje uzynly gije çirim etmän aglap geçirdi. Obanyň
Garamergen ýaly jalaý ýigitleri garry enä hossar çykyp, ar almaga
gidermen boldular. Bu ýagdaýy eşiden oba ýaşululary oňlamadylar.
Iner golak başlyklaýyn paýhasly gojalar pikir alyşmak üçin
maslahata ýygnandylar. Şol maslahata ýaşlaram, Ahal dagynam
çagyrypdylar.
Şonda
Ahal
Iner
golagyň
pikirini
goldapdy.
Garamergen oňa:
— Sen gorkýan bolsaň, eneň ýorganyndan çykma-da — diýipdi.
Garamergeniň özi ýalylar onuň sözüni alyp göterdiler. Ýerli-ýerden
gygyryp, Ahala:
— Beýle namart bolsaň, galyber. Şükür Hudaýa, gitjegem, ary
ýerine saljagam tapylar — diýipdiler.
Ahalyňam
öz
tarapyny
çalýan
ýaranlary
bardy.
Olar
Garamergeniňkiden köp bolmasa, az däldiler. Ýöne garşydaşlarynyň
“gorkak, namart” diýen sözlerinden çekinip, olaryňam köpüsi
Garamergeniň
tarapyna
geçdi.
Onda-da:
“Bu
jany
enemiň
bukjasynda ýygnap bilmen. Tohumlyk galmak aladam ýok.
Tohumlyk galan galsyn” diýen ýaly janyňa degäýjek sözleri aýdyp
geçdiler. Ahal:
— Men şul ömrümiň Aksoltan ejä sähelçejigem bolsa teselli
berjegini bilsem, ony gaşymy çytman bagyşlardym. Ýöne başga bir
enäniň çagasyny alyp gaýdyp, ony gan agladanym bilen Aksoltan
ejäniň ýürek ýarasyna ýardam edip bilerin öýdemok — diýdi.
Garamergeniň tarapyna geçýänlerem köpeldi. Ahalyň özem:
“Maňa-da şu jan sizden artyk gerek däl, ýörüň gitseňiz” diýip, tas
onuň tarapyna geçipdi. Ýöne onuň özi ynsabyňa, mertebäňe,
adamkärçiligiňe kast etmekdigini, Garamergeniň adamkärçiligiň
golaýyndan geçmeýän erbet meýilleriniň öňünde baş egmekdigini
syzdy. Ol özüni güýç bilen, erjellik bilen masgaraçylygyň
girdabyndan saklady.
Ýaşulularyň gelen karary Garamergeniň dyzmaç ýaranlarynyň
jylawyndan çekdi, olaryň howalasyny ýatyrdy. Olar alamana gitmegi
ýigitlere gadagan etdiler.
Barat pälwanyň soňky gürrüňlerini düýşünde eşidýän ýaly,
ýarym-ýalta diňlän, manysyny oňly düýrüp alyp bilmedik Ahal
ukudan açylan ýaly boldy. Uludan bir demini aldy. Baharyň
howasynyň şeýle mylaýymlygyna garamazdan, onuň maňlaýy
kemsiz çygjarypdy. Pälwan özüniň soňky sözlerini Ahalyň oňly
diňlemändigini, sojap dem alşyndan, ýüz keşbinden aňdy. Ol bir zat
diýjek bolup, sag elini gürrüňdeşiniň dyzynyň üstünde goýdy. Şol
arada Ahal:
— Bu alamanlaryň, bu hasratly masgaraçylygyň öňüni alyp
bolmazmyka? — diýip seslendi.
— Bolmaz — diýip, Barat pälwan çürt-kesik aýtdy. — Birinji
sebäbi, ony patyşa-da islemez, serbazlaram. Olar isläýende-de siz
saklanyp bilmersiňiz.
— Ol näme üçin?
— Üçini. Sizde döwlet ýok. Gürleşer ýaly, alamançylygy bile
ýazgaryp, bile çäre görer ýaly.
Barat pälwan ýene bir zatlar aýtjak boldy. Ýöne oňa söz diýmäge
maý bermedik başga bir ýagdaý boldy. Hol ilerki belentlikden aşyp
giden serbazlar ýene-de sadranç ýaly bolup-depäniň üstünden
göründiler. Olar Barat pälwandan habar tutmak üçin öwrülen
bolsalar gerek. Olar belentlige çykdylar-da, sanjylan ýaly bolup
durdular.
Barat pälwanam, Ahalam ýerinden galdy. Ahal uzakda, Mizewe
daglarynyň depesinden sallanyp ugran Güne eli bilen maňlaýyny
kölegeledip seretdi. Günüň öňüni açan ak bulut, äpet deňizde
görünýän sal ýaly bolup, günbatara tarap süýşýärdi.
— Gaýdara wagt bolup ýör öýdýän. Gümür-ýamyr edip, ep-esli
oturaýypdyrys — diýip, pälwan seslendi.
Ýaraglaryny, dakynyp, her kim öz atyna tarap ugrady. Ony gören
serbazlar atlaryny yza öwrüp, ýene belentlikden aňryk eňip gitdiler.
Şeýle gowy, açyk ýürekli, paýhasly adamdan Ahalyň birden
aýrylasy gelmedi. Dorbedewi onuň gapdaly bilen sürüp gitdi. Olar
serbazlaryň ýaňky görnen ýerlerine ýetip aýak çekdiler. Ýene-de esli
wagt gürleşip durdular. Olar bir-birine elini uzadyp, at üstünde
hoşlaşdylar. Barat pälwanyň aty belentlikden aňryk eňip gitdi. Ahal
şol ýerde sanjylan garantga ýaly bolup durdy. Ol Barat pälwanyň
yzyndan seredýärdi. Bir käse çaý içerlik salym geçensoň atyny yza
öwürdi.
Kürt diýilse ýigrenip, barlyşyksyz duşmany saýyp ýören Ahala
Barat pälwanyň ýetiren täsiri uludy. Ol pälwanyň kürt däldigini,
onuň milletiniň parsdygyny bilmese-de, bahasyna ýetilmez gowy
adamdygyny bilip galdy. Her halkyň öz gowusy, öz hordasy bar.
“Garamergen ýalylary satyp iýdiräýmeli adam ekeni. Şular ýaly
adamlar köp bolsa bolmaýarmy?” diýip, öz ýanyndan oýlandy.
Gylyç syryp duşan iki duşman, şeýdip dost boldular. Mähir bilen
elleşip hoşlaşdylar. Bu ýagdaýy Iner golak eşiden bolaýsa:
— Bagt diýilýän zat şolardan ybaratdyr — diýip aýdar.
Gök deňiz ýaly gök otly meýdandan Dorbedewi sürüp barýan
Ahal şu günki ölümden sypyşyny, gowy adam bilen duşuşygyny öz
bagtynyň bir bölegi hasap edýärdi.
KÖWREÝIKLI GUÝUSYNDA
Ýandakly obasy ýazlaga çykansoň, obanyň ýoz çekenesi
Köwreýikli guýynyň töwereginde otarylýardy. Guýy dört tarapy
alaňlar bilen gurşalan takyr meýdanyň orta gürpünde ýerleşýärdi.
Çopanlaryň goşy çarhynyň utunlary gatan süňk ýaly agaryp
görünýän guýudan salan ýoly aralykda ýerleşýär. Guýynyň başynda
endik bolan iner irmän-arman urgan çekýär. Köne çarhlar
şakyrdaýar, jygyldaýar. Suwçy ýigidiň hereketlerine tabyn iner, ol
“Çüýw!” diýende gidýär, “Gaýt!” diýende
yza dönýär. Iner her
gidip gelende, suwdan dolup çykýan äpet gowanyň suwy guýynyň
başynda goýlan uzyn nowa dökülýärdi.
Goşda öz işi bilen gümra çoluk körpeç ýaly edip galdyrylan
sazak, çeti dikip, selin, siňren bilen basyrylan çatmadan her eline bir
kündük alyp çykdy.
Meşigiň bir bujagyny çözüp, oda-tüssä garalyp giden kündükleriň
ikisinem suwdan doldurdy. Üýşüp ýatan ojar közlerini kesewi bilen
eýläk-beýläk dörüp, kündükleri goýdy. Soňra guşluga galyp, günorta
syryp ugran güne seretdi.
— Süriňem eňmeli wagty boluberipdir-ow — diýip, öz-özi bilen
gürleşdi. Soňra çatma söýelgi taýagyny alyp, süriniň öňünden
çykmak üçin günbatarky egne tarap ugrady.
Suwçy goşa nowany suwdan dolduransoň, ineri urgandan çözmän
çökeripdir. Iner töweregine ýaltalyk bilen göz aýlap, gäwüş çalyp
otyrdy. Suwçynyň özi bolsa guýudan on ädim daşlaşyp, tirsegine
direnip gyşaryp ýatyrdy. Agramy batmana ýetýän agyr gowalary
sowup alaýmak aňsat iş däl. Soňabaka oňurgalaryň ýazara
geliberýär. Suwçynyňam häzir “Süri gelýänçä, bilime bir dynç
bereýin” diýip ýatyşydy.
Çoluk egne ýetensoň, uzak garaşdyrman, çopan aňyrdan geldi. Iki
bolup mallary suwa bölüp-bölüp goýberdiler. Bir tapgyr goýberip,
olaryň öňüni kesýärdiler. Bu guýynyň başynda dyknyşyk döremez
ýaly, suwsuz mallar bir-birini basgylap harlamaz ýaly görülýän
çäredi.
Iner ýene urgan çekip, gatnap ugraýar. Utunlar jygyldaýar, çarh
şakyrdaýar. Köýnegini balagynyň içine salyp, dyzyna çenli çyzganan
suwçy doly gowalary sowup alýardy. Olary nowalara wagşyldadyp
guýýardy. Suwsuz mallar nowanyň başynda hümer berip, bir-birini
itekleýärdiler. Aralykdan burunlaryny sokup öňe omzaýardylar.
Gözleri
agyp-dönüp
oýnaýan
mes
çebişler
şahlaryna
daýanybermekdenem gaýtmaýardylar. Olar goýunlary, toklulary
süsüp, urjaşdyryp, özlerine nowa tarap ýol açýardylar.
Suwdan ganan mallar kellelerini silkeläp, dodaklaryndaky
damjalary töweregine syçradyp, ýaltalyk bilen öwrülýärdiler.
Gaýraky egne tarap ýüzlenýärler. Ýöne uzak gitmän aýak çekýärler,
şol duran ýerlerinde güýlünip ýatýardylar.
Suwçynyň yşaraty bilen çopandyr çoluk mallaryň ýene bir
tapgyryny suwa goýberýärdiler. Hasanaklaşyp inen dowarlaryň bir
bölegi geçensoň galanlarynyň öňüne taýak oklaýarlar. Iki-ýeke
sabyrsyz çebişler, sarç işşekler taýak oklanyňa-da, ara düşeniňe-de
seretmän, erjellik bilen gaçyp geçýärdiler.
Bir çäýnek çaý içer salymda süriniň iň soňky tapgyry suwa eňdi.
Suwdan ganan mallar gaýraky egne çenli aralykda gyzyl-ýaýryt
bolup ýaýrap ýatyrdy. Olar düme ekilen gawun-garpyzlara
meňzeýärdi. Garrybaý:
— Gulgeldi, hany çaýyň bolsa beriber indi — diýip, gygyryp
aýtdy.
— Kündükler gaýnandyr, kaka, häzir demläýerin — diýip, çoluk
goşa tarap eňdi.
Gulgeldi Garrybaý çopanyň dört çagadan soň bolan ýalňyz
ogludy. Öňki bolan dört gyzyň dördüsem oňly aýaklanmanka, aradan
çykdy. Dördünji gyzy Ogulgeregi iki ýaşyna-da ýetmänkä, täjihoraz
alyp gidipdi. Ol Garrybaýyň gujagynda demini kynlyk bilen alyp,
gözlerini agdaryp, ýüzüni göm-gök edip jan beripdi. Bogazyny
hyýgyldadyp her gezek demini zordan alýan çaganyň naýynjar
gözleri Garrybaýa seredýärdi. Atanyň göwnüne ýaşajyk çaga ondan
delalat isleýän ýalydy. Onuň çaga gözleri “Meni Ezraýyla
bermesene, meniň ýaşasym gelýär. Seniň gujagyňda oturasym
gelýär. Sen meniň güýçli kakam ahyry” diýip, ýalbarýan ýalydy.
“Ejiziň öňünde eliňden hiç bir zat gelmeýänini, öz ejizligiňi duýmak
bir ömri ýaşandan agyr ekeni” diýip, Garrybaý gözleriniň ýaşyny
süpüripdi. Öňki üç gyzy ölende aglaman, gerşini ýegşerdip çydan
Garrybaý bu gezek çydam käsesini elinden gideripdi. Aňyrdan
gelýän gözýaşy gözleriniň owasy saklap bilmändi. Garrybaýa
agyrdy. Gaýa ýaly adamynyň gözünden ýaş döküp, aglap durşuny
görmegem ýeňil däldi.
Şondan soň bir ýyl geçip-geçmänkä, Gulgeldi dünýä inipdi.
Garrybaý oňa “Biziň Hudaýdan diläp ýören gulumyz geldi,
hyzmatkärimiz geldi” diýip, Gulgeldi adyny goýupdy. Gulgeldi on
iki ýaşyna çenli ejesiniň elinde össe-de, esasy terbiýäni kakasyndan
alypdy. Maral pahyr aradan çykanyndan soň, ol mydama kakasynyň
ýanynda boldy.
Çaga sähel bir zat bolsa, Maral oda-käze düşerdi. Eneler köplenç
şeýle-de bolýarlar. Çagalaryna çakdan aşa dözümsizlik edýärler.
Olar hasam beter oglan çaga şeýle bolýarlar. Gyz çagalaryny
dözümli tutýarlar. Atalar onuň tersine. Gyz çagalaryna dözümsizlik
edip, oglan çagalaryny berk tutýarlar. Garrybaýam şo diýilýän
atalardandy.
Gyşyň aldajy sowuk günleriniň birinde obanyň çagalaryndan bir
topary eşekli oduna gidermen boldular. Ozalam dört çagany elden
gideren Maral Gulgeldiniň “Oduna gitjek” diýen sözüni eşidip, örgökden geldi.
— Heý, beýle-de bir zat bolarmy? Bu sowukda bir ýerlerde gatap
galaýmazmyň? Kakasy, ogluňa bir haýt diý ahyry — diýip,
Garrybaýa tutundy. Garrybaý çarygynyň bagyny işip oturyşyna:
— Är çykan ogly gundagda saklap bolmaz — diýip hemleli
aýtdy. Ol Gulgeldiniň çagalar bilen çekeleşip, ýolmalaşyp oýnanyny,
güýji ýetmejek zatlara ýapyşybermegini gowy görýärdi. Ol gumlarda
gezen ýerlerinden Gulgeldä çilik oýnar ýaly ujy egrije taýak getirip
berdi. Sözeniň daýaw çybygyny alyp, onuň daşyny birkemsiz
arassalady. Ony oda gorsap egdi. Şeýdip Gulgeldä ýaý ýasap berdi.
Inçeden syrdam çybyklardan ok ýasady. Ýaş oglan bu zatlaryň
hemmesini uly sowgat hökmünde kabul ederdi.
Gulgeldi urşup bir ýerini agyrtsa-da, ýykylyp dyrnagyny
döwdürse-de, dyzyny sypjyrdyp aglasa-da, kakasynyň ýanyna
gelmezdi. Geläýse-de “Tur, emelsiziň biri” diýip, kowuljagyny bilip
durdy. Garrybaý aýalyna:
— Ozal bir adamynyň ogly bar ekeni. Olam gaty ýalta bolupdyr.
Ony hülli-hülli edip terbiýeläpdirler. Ol diňe iýip-içip, myşlap
ýatmany biler ekeni. Atasy bir gün ogluna diýenini etdirip bilmän,
çök düşüp, asmana elini serip: “Eý, Taňrym, men senden ogul
diläpdim. Sen maňa atamy iberipsiň” — diýip, nalyş edenmişin —
diýerdi. Ol çagany kyn işlerden aýamaly däldigini, ony näçe berk
tutsaň, şonça oňat boljagyny aýalynyň gulagyna guýardy. Aýalyna:
— Sen gazma taýagy näme üçin oda sokup gorsaýandyklaryny
bilýäňmi? Şeýtseň taýak berk bolýar. Şony unutma. Çaga-da edil
şonuň ýalydyr — diýip tabşyrardy.
Garrybaý uzak ýeriň çopançylygyna-da aýaly aradan çykandan
soň başlady. Maral pahyr ölensoň, oba oňa boşap galan höwürtgeden
ýa-da göçülip gidilen ýurtdan enaýy däldi. Ýüregi gysdy, dünýä
daraldy. “Hüw!” diýip çöllere çykyp gidiberesi gelerdi. Ol şonam
etdi. Obanyň sagylmaýan ýoz çekenesini bakarman boldy. Şo
wagtlar sagylýan mallaryň çopany işden çykypdy. Garrybaýa “Sen
şony bak” diýdiler. Ol göwnemedi. “Sagylýan mallary baksaň, her
gün oba gelip durmaly boljak. Men iň gowusy biraz salym şo
çöllerde bolaýyn” diýdi. Şeýdip Garrybaý üç ýyl mundan ozal ýoz
çekenäniň yzyna düşüp ugrady. Özüne çoluk edibem on iki ýaşly
ogluny aldy.
Gaýnan kündükleri demlemek üçin goşa tarap eňen Gulgeldi
ylgap barşyna, kä ýerde taýagyny ýere sünjüp towsup barýardy.
Birsalymdan soň ol:
— Kaka, çaýyň-a taýýar, basyraýynmy? — diýip gygyrdy.
— Bardym häzir — diýip, Garrybaý iki elini arkasyna tutup, goşa
tarap mytdyldap ugrady.
Inerini urgandan aýryp, duşaklap, ýaýlanyň ileri çetine goýberen
suwçy:
— Ynha indi guşdyrnak çaý bilen salam-helik etse bolar — diýip,
iki elini owkalap goşa tarap gadam urdy.
Gapysyna köne kilim tutulan çatmanyň eýeleri bolan şol üç adam
şol çatmanyň gapysynda bir-birine degşirilip ýazylan iki sany gülli
keçäniň üstünde ýerleşdi. Çopan käseleri çaýdan doldurdy. Olaryň
birini: “Janym çaý, janym çaý, içsem seni göwnüm jaý” diýip
gapdalynda çöken suwçynyň öňünde goýdy.
— Göwnüň jaý bolsa, Tarhan, biziňem göwnümizi jaý et —
diýip, Garrybaý çopan onuň ýüzüne seretmän aýtdy. Tarhan:
— Öňem biri: “Myhman käşgä suw dilese” diýipdir — diýip,
ýerinden böküp turdy.
Tarhan şadyýan oglandy. Onda dilewarlygam ýok däldi.
Adamlary ýylgyrdaýjak sözleri tapardy. Garrybaý bir gezek ogluny
öwdi. Ol:
— Tüweleme, meniň şu oglum gaty akyllydyr. Tüýs kakasyna
çeken oguldyr — diýip, ony mahabatlandyrdy. Tarhan çopanyň
sözüni alyp göterdi:
— Hawa-la, gaty akylly. Akyly kellesine sygman haçan görseň
burnundanjyk dökülip durandyr — diýip, gülmän, ýylgyrman aýtdy.
Onuň beýle dilewarlygyna belet Garrybaý loh-loh edip güldi. Çatma
girip, dilli tüýdügini alyp çykan Tarhan iki barmagy bilen tüýdügiň
dilini şyrkyldadyp goýberdi. Soňra agzyna salyp bir zowlatdy-da:
— Garrybaý aga, haýsyny çalyp bereýin? — diýip, oňa ýüzlendi.
Haýsyny diýip sorasa-da, onuň ullakan gory ýokdy. Onuň ähli
bilýäni bäş-alty heňden köp däldi. Haýsy heňleri çaljagyny çopanam
bilýärdi, çolugam bilýärdi. Tarhanyň bulardan artyk bilýän zady
haýsy heňi haçan çaljagydy.
Garrybaý pylan heň diýmedi. Tarhanam onuň jogabyna garaşyp
durman, ilki çemine düşenden başlady.
“Gök kürtesi tawus guşuň ýelegin,
Ýada salyp aklyn alar pelegiň...”
Dutaryňam, tüýdügiňem birmeňzeş häsiýeti bar. Olar her adama
birhili täsir edýär. Her kimiň öz kesmeklän ýarasyny dyrmaýar. Ine,
ataly-ogul otyr. Biri ýaşuly nesil. Dünýäniň ajysyny-süýjüsini dadan
adam. Tüýdük onuň gözüniň öňüne Garagumuň aňňat-aňňat
gollaryny, ýapylardan bozlap inen guba arwanalary, olara näzijek ses
bilen jogap berýän köşekleri, torumlary, ala-zenzele bolup gerişden
inýän goýunlary, olara garaşyp kökende dyzaýan guzulary, ýalazy
ýapyň gerşinde ak sözeni, ondan edilen gazma taýagy, ýene-ýeneleri
göz öňüne getirýär. Adamyň ömründe ýatda galýan belli-belli
pursatlary bolýar. Sazyň owazy, ine, şol ýatlamalary gozgaýar.
Ine, egni suwkädili çynar ýaly bir gyz guýa tarap gelýär. Guýynyň
bu tarapyndan bir ýigit atyny idip gelýär. Ol töweregine ýaltaklap
seredenini duýmaýar. Jiňkerip duran göz ýok ýaly. Ýigit gowa
ýapyşýar:
— Maral, tut, kädiňi dolduraýyn — diýip, gyza ýüzlenýär. Gyz
edil goýun kirpisi ýaly tisginip ýygrylýar. Otlukly gözler gabagynyň
aşagyndan töweregine howatyrly seredýär. Şol ýygrylyp durşuna
emaý bilen kädisini uzadýar.
Kädisi suwdan dolan gyz çümüp-çykyp ýüzüp ýören sona ýaly
galkyjaklap barýar. Ýigit gowadaky galan suwy nowa agdarmagy
ýatdan çykaryp, elinde saklap durşuna taňryýalkasyny berip giden
gyzdan gözüni aýyrman seredýär. Suwa ýakmaga getirilen atam ýigit
bilen ýürekdeş ýaly gyzyň yzyndan tiňkesini dikip dur. Ine, şol
Maral diýip ady tutulan gyz-a Gulgeldiniň ejesi, onuň yzyndan
nebsewürlik bilen seredip duran ýigidem şu oturan çopandy.
Haýatlarynyň kä ýerde düýbi opurylyp, kä ýerde ýokarsy gädilip
giden köneje howluda ýakylýan saryýagyň ysy gelýärdi. Üsti
gazanly ojaklarda çerkezmidir, çetimidir, ýenjilýän ýelekli düşekçe
ýaly töwerege ak külüni syçradyp ýanýar. Ellerini tirseklerine çenli
çermän aýallar gazanlaryň daşynda oda gelen perwanalar ýaly
çelpekleri gazana atýar. Bu gün bu howly gelin gaýtarýardy.
Gazanlaryň daşynda gaýmalaşýan ýigitlerem az däl. Olaryň gözi
bişip duran çelpekde. Aýallaryň gözüne güýdüşip, gazandaky
çelpege penjäni urýarlar. Onsoň asmandan inip, jüýjeleň birini kakyp
alan çaýkel ýaly, hanha gaçyp barýar. Olar iki-ýeke geleňsizräk
gelinlere çelpek ýapmaga halys maý berenoklar. Ine, şol çelpek
syryp gaçan ýigitler Şally baý, Iner awçy, Garrybaý diýen ýaly
adamlardy. Gaýtaryljak gelnem şu oturan Gulgeldiniň ejesi Maraldy.
Saz uzak ýaňlandygyça sahna çalşyp, üýtgäp durdy. Ine, düýäni
çökerip, sypmaz ýaly dyzarlan ýigit başyny galdyrman ony
gyrkýardy. Gyrkylygyň şygyldysyna mele ýüň düýäniň gerşinden
taýyp düşýärdi. Ýüpek ýaly mele ýüňi çäkmen edermiň, ýorgana
salarmyň, ömür boýy ýapyn, ýassan, bäri-bärde ýapjak gümany
bolmaz.
Şo zatlaryň pikirini edip, howlukman işläp duran ýigit gutardym
edip başyny göterdi. Edil şo pursatam özüne tarap ýüzin salyp gelýän
atlydan heder etmedi. Atlynyň tanyş adamlygyndan başga-da, onuň
näme üçin, näme habar bilen haýdap gelýändigini aňdy.
— Gygyryp gel, how — diýip, atla tarap ýönelmekçi boldy. Ýene
aýak çekip düýesini turuzmakçy boldy. Düýe art aýaklarynyň üstüne
galdy-da, bagyryp ýene çökdi. Onuň entek dyzanagy aýrylmandy.
Ýigit atlynyň entek aýdyp ýetişmedik şatlykly habaryndan aljyrapdy.
Bizi diňe sowuk habarlar däl, şatlykly, gowy habarlaram aljyradýar.
Atly onuň ýanyna gelip jylawy çekdi.
— Gygyrsam, ogluň boldy! Buşluk!
— Taňryýalkasyn, buşlugyňa iňňeden çykma agar çäkmeniň bar.
Şol buşluk diýip gelen Iner awçydy. Oňa taňryýalkasyn beren
ýigidem şu oturan Garrybaýdy. Dünýä indi diýlip buşlanan çaga bu
gün on alty ýaşy dolmaga köp bolsa iki ýa-da üç aý galan Gulgeldi
çolukdy.
Çolugyň göz öňünden geçýän sahnalaram şoňa çalymdaşdy. Ýöne
başgady. Ine, bahar paslynyň gülälekleri ýaly al ketenili, gyzyl çog
gyzlar topar tutup barýarlar. Ekiniň gyrasyndan girip, gelýän topar
sülgüne diýseň çalymdaş gyzlaryň ýüzi hol ilerki pürs dikilip, ýörite
edilen, hiňňillige tarapdy. Olar öňlerinden duýdansyz çykan
oglanlary görüp, ürken sülgünler ýaly güsürdäp bir tarapa çekildiler,
düýrükdiler. Soňra ýene-de ýollaryny dowam etdiler. Gyzlary
ürküzen oglanlaryň biri, ine, şu oturan Gulgeldidi.
Gyzlar bat uçýardylar. Hiňňilligiň daşy gyzan bazara meňzeýärdi.
Hiňňillige münen iki gyz heniz bat alyp ýetişmänkä, daşynda duran
oglanlaryň biri böküp iki gyzyň arasyna mündi.
Hiňňillik gyz bilen oglanyň arasyny ýakynlaşdyrýan ýalňyz
mümkinçilikdi. Başga wagtlar olaryň bile durany görülse-de
halanmazdy. Hiňňillikde welin beýle däl. Iki gyzyň aralygyna
oglanyň münmegem, oglan bilen gyzyň uçmagam geň görlüp
durulmaýar.
Iki gyzyň arasyna münen oglanyň arasyndan başga bir oglan
aslyşdy.
— Jan dost, şu gezegem maňa bersene — diýip özelendi. Ine, şol
hiňňillikden düşen oglan şu tüýdük çalyp oturan Tarhandy. Onuň
ýerine münenem Gulgeldidi.
Tarhan barmaklaryny tüýdügiň deşiklerinde gybyrdadyp şeýle bir
çalýardy welin, hol ýokaryk galyp, ganatlaryny gybyrdadyp
saýraýan, irginsiz jibirdeýän torgaý ýalydy. Tüýdükçi “Garagözi”
çalyp başlanda, Gulgeldiniň gözüniň öňündäki sahna üýtgedi.
Obanyň ortarasynda birtopar oglan çilik oýnap ýör. Batly degen
taýagyň zarbyna çiligiň deregini tutýan, çakyry çykan oňurga süňki
allowarralara zyňlyp gitdi. Çiligi uran oglan jyrralyp gaçdy. Eşekçi
bolsa onuň yzyndan eňdi, uzaklaşdyrman onuň yzyndan ýetip,
taýagy bilen dürtdi.
— Bar, eşegiňi al!
Bu mahal çiligiň bady ýatypdy, saklanypdy. Çilik gymyldamany
goýandan soň ýa-da beýleki biriniň taýagy çilige degenden soň,
dürteniň peýdasy ýokdy. Üstesine-de taýak gatyrak dürtülen
bolmaga çemeli. Dürtülen oglan birden gyzdy. Beýlekiler nämäniňnämedigine
düşünip
ýetişmänkäler,
ikisi-de
hytdyda-mytdy.
Oglanlaryň biri aglady. Şol wagt “Häýt!..” diýip, gapdaldan goşulan
adam oglanlary aralady.
— Näme aglaýaň? Goý sesiňi — diýip aglaýana käýedi. —
Oýunda aglasaň, daýyň başy kel bolarmyş.
Ine, şol çilik oýnap urşanlaryň biri şu tüýdük çalyp oturan
Tarhandy. Daýysynyň başy kel bolar öýdüp agysyny goýan oglanam
Gulgeldidi. Olaryň arasyna düşen bolsa, şu kündügini käsä sarkyryp
oturan Garrybaýdy.
Ataly-ogla geçmişlerini ýatladyp, olary allowarralardan aýlan saz
gutardy. Çoluk saçagy getirdi-de orta atdy. Onuň gapdalynda
ullakan, gyrasynyň ýasylygy el ýaly çanak goýdy. Üç adam elini
ýuwup, çanagyň daşyna egrildiler. Olar çörek dograp başladylar.
Gora gömlüp bişirilen ýer petiri entek gatap ýetişmändi. Ol
barmaklaryň güýjüne ýeňillik bilen döwlüp dogralýardy. Ine, bir
bölejik çörek syçrap honda düşdi. Garrybaý syçran çöregi alyp
agzyna atdy-da, kümşüldäp oturyşyna:
— Bu gün, näme, myhman geläýjekmikä? — diýip, her gezek
çörek dogranda aýdýan sözüni gaýtalady.
— Näçe gün bäri çörek syçraýar weli, biz-ä gelýän myhman
göremzok — diýip, Gulgeldi seslendi.
— Oba huruşlyk gerekdir, basym gelseler gerek — diýip,
Garrybaý çopan ýene bir dişlem çöregi agzyna atdy. Ol çörek
dogranda hemişe şeýledi. Hem dogrardy, hem iýerdi, eliniň dek
durmaýşy ýaly agzam dek durmazdy. Haçan görseň kümşüldäp
durandyr. Ol özüniň şol gylygyny aklamak üçin:
— Nahardan öň birki agyz gury çörek iýmek sogapmyşyn —
diýerdi.
Iner golak oňa: “Garrybaý öňürti çöregini iýýär, soňundan
çorbasyny içäýýär” diýip degerdi.
Çörek dograp bolandan soň, Gulgeldi çanagy tegeläp alyp geldi.
Gaýnap duran gazanyň gulaklaryndan tutaç bilen tutup, gazma
ojakdan ýokary göterdi. Içindäki çorbany şo durşuna çanaga eňterdi.
Ol çanagy gaýtaryp getirende, çanak erňegine çenli doludy. Ýaňy
dogralan çöregiň üstüni gara gowurdaklar örtüpdi.
Üç adam ýeňini çermäp, çanagyň başyna geçdi. Garrybaýdan
başgasy ýekedyz otyrdy. Diňe çopan aýbogdaşyny gurupdy. Ol eliň
aýasy ýaly ýalpakdan uly hywa çemçesiniň uzyn sapyndan tutdy.
Çorbanyň o ýanyny, bu ýanyny basyşdyrdy-da suwundan susup alyp
owurtlady. Ol özüniň şol hereketini üç gezek gaýtalady-da, çemçäniň
sapyny suwça geçirdi. Ilki Tarhan, soňra Gulgeldi çopanyň edişi
ýaly, çorbanyň suwundan üç gezek owurtlady. Tarhan Gulgeldiden
iki ýaş uludy.
Garrybaý
bürgüdiň
penjeleri
ýaly
ellerini
çanaga
urdy.
Gowurdagyň birini barmaklary bilen sermäp aldy-da, ony ikä bölüp,
bir penje dogramany elinde ykjamlady. Soňra pişigiň kellesi ýaly
edip, agzyna saldy.
Birsellem hiç kimden ses çykmady. Gödeňsi penjeler dogramany
gowzap ugran çanagyň bir böwründe tokgalaýardy. Soňra ony jüýje
göteren çaýkel ýaly göterýärdi-de, agyzlara atýardy. Dogramany
gapyp alan agyzlarda ol oda düşen gar tokgasy ýaly şobada eräp
gidýärdi. Çorba syrygýan syňraklary, barmaklary ýalaýan diliň,
dodaklaryň şapbyldysy eşidilýärdi.
Nahary hemmeden soň başlanam, barmaklaryny yhlas bilen ýalap,
hemmeden öň gaýra çekilenem çoluk boldy. Onuň yzyndan suwçy
gaýra süýşdi. Barmaklaryny ýalady. Garrybaý dogramany penjesine
düýrläp durşuna:
— Näme yza çekilýäň? Iý-dä! — diýdi.
— Bereket bersin, köp iýdim, süýji çorba bolupdyr — diýip,
suwçy ýagly elini aýagyndaky köneje gyzylbaş çarygyna oýkady.
Garrybaý iň soňuna çenli iýdi. Çanagyň gyralaryna ýelmeşip
galanyny elleri bilen syryp aldy. Halys gutaransoň:
— Ýalaşdyr, oglum — diýip, Gulgeldiniň öňüne süýşürdi. Özi
bolsa Tarhanyň edişi ýaly barmaklaryny şapladyp-şapladyp ýalandan
soň, çarygyna oýkady. Soňra ykjamlanyp, oglunyň çanagy ýalap
bolaryna garaşdy. Gulgeldi sag eliniň süýem barmagyny çanagyň
içine yhlas bilen aýlady, ony keýp edip ýalady. Ol gerk-gäbe
doýanam bolsa, şeýdip ýalany ähli iýen çorbasyndan süýji ýalydy. Ol
şeýle bir arassa ýalady welin, soňundan çanaga suw çaýkap, ýuwup
oturmagyň geregi hem ýokdy.
Gulgeldi çanagy beýläk aýrandan soňra, Garrybaý goşawujyny
ýokary göterdi. Dogany dodaklaryny müňküldedip içinden töwir
okady. Doga gezek gelende, Garrybaýyň hem gory Tarhanyň çalýan
heňlerinden köp däldi. Gaýta azdy. Garrybaý garyplyk zerarly
Hafizulla işanyň mekdebine gatnap bilmändi. Her anna güni molla
bermeli bir saçak çöreg-ä beýlede dursun, ol öz iýjeginem
tapanokdy. “Bir garny dok bolsa, bir garny aç” diýilýänlerdendi.
Balagynyň
uzynlygy
dyzyndandy,
köýnegi
göbegini
zordan
ýapýardy. Egninde köneje agar çäkmenden kiçeldilip tikilen
çäkmeni, aýagynda gyşyna hamçarygy, tomsuna çepegi bolardy. Ol
eklenje kömek bolsun diýip, obanyň owlak-guzularyny bakardy.