Kesearkaç - 10

ýok. Bir wagt samyr bu golda bolupmy-bolmanmy belli däl. Ýöne
samyr diýilýän haýwanyň şol ýerde şu wagt ýoklugy welin köre
hasa.
Samyrly üç tarapy gum, bir tarapy çöllere urup gidýän düzlükdi.
Meňzetmeli bolsa şahyrlar ony atyň äpet nalyna ýa-da daglaryň
kiçiräk zawuna meňzederdi.
Çagalara dynç bermek, olary naharlamak üçin göç şo ýerde
düşläp, öýüň oraça tarapyny dikeltdiler. Üstüni üzükler bilen
basyrdylar, serpigini atdylar. Igdir ussa gury sazaklardan goltuklap
getirdi. Oraçada ot ýakdylar, Halyma ýugran hamyryny gapagyň
üstünde goýup, oklaw bilen ýaýyp ýasylady. Oduň közlerini bir ýana
aýyrdy. Aşagynda galan gory iki ýana serpip, oklawyň özündäki
güjük yzly dürtgüç bilen dürtülen hamyry açylan ýere atdy. Iki
arapyndan sürlen gor bir enaýy byzyrdady. Goruň üstündenem bahar
gülälegi ýaly gyzaryp ýatan közleri ýaýratdy. Güwläp ýanýan oduň
howruna gaýnan kündüge çaý atyp, ony gaýyn
atasynyň öňüne
süýşürdi. Iňläp ýatan çöl, bahar howasy, gara kündüge demlenen ajy
gök çaý! Öňem bir şahyr bu zatlary Süleýmanyň tagtyna
meňzedipdir. “Süleýman pygamberiň tagtyny ýel göterenmiş,
asmana uçuranmyş” diýýärler. Ol uçupmy-uçmanmy, ony bilip
bilemzok. Ýöne diliňi gazap barýan toşap ýaly gök çaýyň ilki
käsesini içende maňlaýy çygjaran Igdir ussanyň keýpi welin şemalyň
demine düşen ýelek ýaly al-asmanda gaýyp ýördi. Heý, bolmanda,
bir pursat ýalňyz oglundan aýralygyny, çal başyna dökülip galan
çagalaryny, gören günlerini, çeken emgeklerini unudypdy. Arman...
Alma agajynyň pudagyndaky gök öwsüp duran ýaprak birden
tänip gaçar. Asmanda gaýyp ýören laçynyň kükreginden geçip,
güwläp aşak gaýdar. Asuda ýaýrap, otlap ýören geçiler bir garaw
tapyp, güpürdäp ürker. Igdir ussanyňam uzaga çekmedik keýpi şolar
ýaly boldy. Oraçanyň kilimini serpip, öýe giren agtygynyň
ýuwusgadan gorkan ýaly ýüzüni görüp, ähli ysgyny gitdi. On iki
damary birden gowşady. Goja göwre bogusy çözülen desse ýaly
çagşady. Gapydan gyssanmaç giren oglan:
— Iki sany atly gelýär — diýip habar berdi.
Ýüzi eýmenç üýtgän goja hanjaryny biline gysdyryp daşaryk
çykdy. Bu hanjary ony ýola salanlarynda ýarag hökmünde beripdiler.
Ony gyny bilen guşagyna gyssyrsa-da, ussa jygba-jyga gelende
ulanyp bilerin öýdenokdy. Ol entek adama pyçak çekip görmändi.
Daşaryk çykjak bolanda kilimi serpip bilmän, elleri bilen sermeläp
aljyrap durdy. Halyma:
— Bagtymyz ýatdy — diýip, ýanynda oturan gyzyny gujaklady.
Eli bilen sermeleşdirip, aş kesýän pyçagyny eliniň ýeterinde,
kendirigiň aşagynda goýdy. Owadan gözleri ýaşa doldy. Döküljek
bolup balkyldady.
Ellerini titredip, aljyrap, zordan gapynyň eňsisini serpen Igdir
ussa ardynjyrady-da daş çykdy. Abanyp duran iki atlynyň biri pezzik
gara murtludy. Egninde göwşüllän garma dony, kellesinde ýokarsy
tegelek gaba, gara telpegi bardy. Ol Horezm tarapda, Hywada ürç
edilip geýilýän telpekdi. Gadymy haly, jorap üçin ýüň boýalýan mis
gazanlaryň agzy dardy, düýbi tegelek giňdi. Murtlak atlynyň
kellesindäki
telpek
şol
mis
gazanyň
dünderilen
görnüşine
meňzeýärdi. Ussa şular ýaly telpekleri han atlylarynyň arasynda köp
görüpdi. Atlylaryň beýlekisi ýaş ýigitdi. Ýa-ha oňa entek sakgal
bitmändir, ýa-da müçenek bilen iş edinip ýolupdyr. Eňegi taýpy aşyk
ýaly ýülmekdi. Gyzyl eňek ýigitdi. Atlylaryň ikisiniňem çep
gapdalynda syrma gylyçlary sallanyp durdy.
Il arasynda ozaldan gelýän däp-dessura görä atlylar Igdir ussa
salam berdiler. Ony ussa ýa-ha eşitmedi ýa-da “Waleýkim” diýmek
gerekdir öýtmedi. Boýnundan aýpalta salynjak adam jelladyň
salamyny
alyp,
soraşyp
durmaýar.
Ol
bu
gelenleriň,
öz
jelladydygyna, hanyň atlylarydygyna ynanýardy. Şonuň üçinem:
— Habaryňyzy beriberiň — diýip azmly gürledi.
Onuň tagaşyksyz titreýän barmaklary hanjarynyň sapyny sermäp
gözleýärdi. Gamçysynyň sapy bilen eýeriň gaşyna tyrkyldadyp duran
gaba telpekli adam:
— Ýaşuly, näme beýle aljyradyňyz? Biz galtamanam bolsak sizi
talamaýarys — diýdi.
Bu söz ýaşulyny täzeden dünýä inderen ýaly etdi. Onuň gözýaşy
paýrap gitdi. Atlylara seredýän ýaňky hyrsyz gözlere mähir doldy.
— Men sizi galtamanlaň aýylganjymykaňyz, han atlylarysyňyz
öýtdüm — diýip, gözüniň ýaşyny saklamaga erki ýetmedik ussa
güňleç boguk sesi bilen aýtdy. Ol neneňsi aglamasyn? Gaba
telpekliniň “Galtaman bolsagam” diýen sözi gojanyň, onuň
ýanyndaky çagalaryňam galan ömrüdi.
Ölümiň gyrasyndan, girdabyň erňeginden gaýdan ýaşuly ýene
aljyrady, näme diýjegini bilmän elewredi. Bizi diňe kyn ýagdaýlar,
gyssagly ýagdaýlar däl-de, duýdansyz gelen bagtam aljyradýardy.
Ussa oraça girmegi, çaý içmegi mürähet etdi. Olar atdan düşdüler.
Gaba telpekli jylawy atyň boýnuna orap:
—
Çaý içmeli bolsa içeris. Ýöne daşarda içilse gowy bor?
Açyk howa, giňişlik — diýdi.
Şo pursat, oraçadan çykan Halyma adamlar bilen sessiz, baş atyp
salamlaşdy-da, elindäki keçäni düzräk ýere oklady. Yzy bilenem iki
kündük demli çaýy ýanynyň käsesi bilen getirip goýdy. Atdan düşen
ýaş ýigit oňa şeýle nebsewürlik bilen seretdi welin, Halyma onuň
gözleri naýza bolup öz içinden geçendir öýtdi. Gelniň ýüzi burç ýaly
gyzardy. Gowy tarapy ony oturan ýaşulular aňmady ýa-da
aňmazlyga saldy.
Ajy gök çaýyň başynda, maýyl howaly sährada Igdir ussa öz
başyndan geçenleri myhmanlara gürrüň berdi. Sen olara galtaman
diýjeksiň, ýol urup ýören adamlar diýjeksiň.
Gojanyň ajy hasratly hekaýatyny diňläp, uly ýolda kerwen talap
ýören garakçylaryňam rehimi indi. Hasratly hekaýat aýdylyp duran
wagtynda özlerini zordan sakladylar. Olaryň ýoldan geçýän kerwene
hyrsyzlyk bilen sereden gözleri suwdan pürepür doldurylan käselere
döndi. Sähel gondadygyň paýrap gitjek bolup durdy. Eňegi taýpy
ýigidiňkä ýaňagyndan birki düwme syrygybam gaýtdy. Gaba telpekli
galtaman:
— Biz saňa kömek ederis. Hanyň eliniň ýeterinden çykýançaňyz
gorarys — diýip, ýuwaş, ýöne agraslyk bilen aýtdy. Olar
diýenlerinem etdiler. Özlerem bäş-on atly bar ekeni. Gaba telpegiň
gürrüň berşine görä, olar ýöne bir galtamanam däl-de hanyň
gazabyna, sütemine çydaman çykan adamlar. Salgyt ýygnaýjylar,
myrahyrlar tarapyndan ýanalyp, sütem edilen, ýurda sygdyrylmadyk
adamlar ekeni. Olar kiçijik göçi Hywa etrapyndan çykaryp,
Kesearkajyň gumlaryna aralaşdyrdylar. Şonda-da Igdir ussanyň göçi
göni ýola düşäýip bilmändi. Ýene-de kerwen ýoluny gapdallap
gidipdir.
— Ynha, indem Kesearkaçda, siziň obaňyzda. Goldasaňyz, hossar
bolsaňyz galarys. Ýogsa-da göçer gideris. Zarymyz bar, zorumyz
ýok — diýip, Igdir ussa Iner golagyň öýünde berip oturan
hekaýatyny tamamlady.
Iner golak çäýnekdäki çaýynyň soňuny käsä sarkyryp, böwrüne
diň salyp dymdy. Nurahmet serdardanam ses çykmady. Olar soňky
käselerini şol sessizlik bilenem içdiler. Soňra Iner golak:
— Ynha, serdar! Sen Igdir ussa näme diýersiň? — diýip,
tirseginiň
astyndaky
ýassygy
düzedişdirdi.
Nurahmet
serdar
sakgalyny sypap:
— Men näme diýeýin, awçy? Bulara bir arkadaýanç, hossar
gerek. Şo hossar biz bolmaly. Biz bolmasagam, başgalar bolar.
Kesearkaç giňdir, maslahatlaşyp görüň — diýdi.
“Hawa, maslahatlaşmaly, obanyň ýaşulularyna sala salmaly. Bu
hossarçylygyň aňyrsy howpsuzam däl. Hanyň atlylarynyň idäp
geläýmegem ahmaldyr. Penalan maşgalaňy olardan goramaly bolar.
Goramak üçin gylyjyňy syryp çykmagam, gan döküşmegem gerek
bolmagy ähtimal. Şoňa görä-de, goý, obanyň adamlary öňünden
bilsinler, kime hossar çykyp, kimi penalaýandyklaryny. Soňundan
gürrüň etmesinler”. Şu pikirleri içinden öwrüp oturan Iner golak:
— Bolýar, il-güne bir sala salaly. Şolar näme diýse şonuň bilen
bolubereris — diýdi.
Ussanyň gaşlarynyň tukatlyk bilen aşak düşenini, göwnüne
inçejik iňkisiň gelenini, ýüzüni ýukajyk buludyň örtenini görüp:
— Men sizi penalamaga taýýar. Ynha, serdaram şony aýdýar, ilgünem şony aýdar. Pena soran ejizi penalamazlyk mertligiň alamaty
däl. Adamlarda namys, gaýrat diýilýän zadam bardyr. Şondan
gelenem hawa, il-güne habar bermek, sala salmak, duýdurmak
derwaýysdyr, hawa — diýip, sözüniň üstüni ýetirdi.
— Onda men turaýyn, gaýrat ediň-dä — diýip, Igdir ussa
gozgandy. Gapdalynda ýatan telpegine ýapyşdy. Iner golak ony
saklady.
— Gaty gyssanybermäň. Heran-haçan barsaňam şol öýüňdir.
Nahar ýetişdi, hawa, duz dadyp gidiň — diýip, gapa tarap gygyrdy.
Işigi açan Ilamana:
— Nahar ýetişen bolsa, guýsunlar — diýdi. Ilaman giden dessine
Ýolamanyň gelni doly saçagy gujaklap içerik girdi. Ilaman bolsa
ýaşulularyň çykaryna garaşyp, gapyda eli kündükli durdy.
Nahar iýlenden soň, Igdir ussa agtyklarynyň ýanyna gitdi. Iner
golak Ilamany ýaşulularyň yzyndan iberdi-de çagyrtdy. Ýygnanan
ýaşulular: “Bir gykylyk tursa, ýarag alyp çykjak ýigitlerdir. Olary
maslahata çagyralyň. Ýagdaý bilen tanyşdyralyň” diýen karara
geldiler. Şonuň üçin maslahat şu güne goýlupdy. Garamergeniň
çagyrylan maslahaty, Sadabyň çykaran donuny ýasgynjak atynyp
gaýdan maslahaty ine şudy.
Maslahata Igdir ussanyň özüni çagyrmadylar. Ony ýigitleriň
arasynda gykylyk turar öýdüp däl-de, maslahata gelenleriň öz
pikirlerini ikirjiňlenmän aýtmaklary üçin şeýdipdiler. Gykylygyň
turjakdygyndan hiç kimiň habary ýokdy. Gykylyk welin turdy.
Adamlar ýeke-ýekeden öz pikirlerini aýtdylar. Hiç kim ýerinden
turmady. Her kim oturan ýerinden gürleýärdi. Ýaşululardan soň
gezek ýigitlere ýetdi. Garamergen ýüzüni aşak salyp gürleýänleriň
sözlerini tassyklaýan ýaly kellesini yrap, başyny atyp otyrdy.
Ahal gürläp başlanda, ol başyny atmagyny goýdy, oturyşyny
dikeltdi.
— Ýigitlere sala salany üçin ýaşulular sag bolsun. Sorap durman,
meseläni özleri çözende-de bolardy — diýip, Ahalam öňki geplänler
ýaly oturan ýerinden gürledi. — Bu ýerde çekeleşip oturasy hiç
zadam ýok. Pena sorap gelen ejize pena berjek däl diýen adam arnamysly
ýigitleriň
arasynda
tapylar
öýdemok.
Olary
biz
penalamasagam, Kesearkaç uludyr, penalan tapylar. Ýöne biziň
obamyz Hywanyň hanyndan gorkusyna şu ýesirleri penalamasa, men
özüm-ä “Ýandakly obasyndandyryn” diýip, hiç ýerde gürläp biljek
däl.
— Gürlemeseň gürlemez oturyberersiň-dä. Bolmanda-da, sen bu
ýerlem däl — diýip, Garamergen onuň sözüniň arasyny böldi. — Biz
bulary penalap, hanyň gazabyny obanyň üstünden eňterip bilmeris.
Ol ynsaba sygjak zat däl. Dine – kowahata-da gelenok.
— Ol nähili ynsaba sygjak zat dälmişin? Şeýle zat bar bolsa goý,
Aýatylla işan aýtsyn. Iliň söýýän, hormatlaýan ahuny otyr. Şeýle zat
haýsy sürede barmyş? Sen ony haýsy “Gurhanda”, haýsy “Hadysda”
okadyň? — diýip, kimdir biri Garamergeniň alkymyndan aldy.
— Ynsaba sygmajak ýeri hanyň şu gaçgaklary talap etmegi bolup
biljek zatmy? Bolup biljek zat. Sen gaçgaklara arka durarsyň. Hanam
seniň üstüňe goşun sürüp geler. Onuň güýji ökdedir. Senem
uruşmaly bolarsyň. Uruş diýilýän zadyňam bir üýtgewsiz kanuny
bar. Ol gansyz, gurbansyz bolmaýar. Beýle uruşlar diňe sadranç
oýnunda bolýar. Bir maşgalany gorajak bolup, obany gyrgynyň
öňünde goýmak, ine, dinede – kowahata-da sygmaýan zat.
— Hany, sen munuň ýaly zada dyzmaçdyňla — diýip, Nurahmet
serdaryň ogly Handan seslendi. — Aksoltan ejäniň ogluny Eýran
alamançylary äkideniňde sen dälmidiň, gylyjyny gemrip, dyzaýan?
— Ol meniň öz obamyň ogly. Öz obamyň aryny-namysyny
goramaga ýaramajak bolsam, bu telpek meniň nämäme gerek?
— Gerek bolmasa çykarar zyňarsyň-da. Sen-ä şony obanyň arnamysy üçin edeňok. Nebsiň üçin, talaňçylyk üçin edýäň.
Talaňçylyk, ogrulyk üçin. Seniň getiren guluňdan, gyrnagyňdan
talap getiren zadyňdan Aksoltan ejä näme peýda bar — diýip, gahary
gelen Handan mis kündügi ýaly lakyrdady.
— Ogurlyk üçin Eýrana gitmek hökmanam däl-le — diýip,
çeträkde oturanyň biri aýtdy. Bu söz Garamergeni iňňe sünjülen ýaly
tisgindirdi. Oturanlar bolsa şeýleräk bir wakany ýatlady.
Öten ýylyň güýz aýlarynyň bir güni Iner golagyň gapysynda iki
atly atdan agdy. Olaryň bu jelegaýyň adamsy däldigini gelişlerinden
aňdylar. Atlylar Iner golak bilen salamlaşyp, çaý başynda oňa
arzlaryny aýtdylar.
— Biz Saragt etrapyndan, sürimizi ogurlatdyk. Şony yzarlap,
Ýekeçyrla getirdik. Şol ýerde Şally baýyň sürüsi bakylýar. Şol
sürüde mallarymyzy tanadyk. Çep gulagynyň ardynda iki alyk. Şol
tagmanyň biziňkidigini Saragtam, Kesearkajam tassyklar — diýip,
gelen adamlaryň biri aýtdy. Iner golak haýal etmän Şally baýy
çagyrtdy.
— Hawa, şol diýilýän tagma bolmalydyr — diýip, Şally baý
olaryň aýdanyny tassyklady. — Şu ýerlerden bir süri geçen borly.
Garamergen sürekçilere iki sany düýe berip, az-owlak toklyny alan
bora çemeli.
Şally baýyň sözüne Iner golak onçakly ynanmady. Saragtyň
malyny bu ýerden nirä sürsünler? Hywa sürjegem bolsaň, Eýrana
sürjegem bolsaň Saragtdan hersiniň öz ýoly bar. Saragtyň sürüsi bu
ýerden geçen bolsa, onda ol süri ogurlyk bolmaly. Oňa Şally baýam
düşünýändir, Garamergenem.
— Satyn alanam bolsaňyz, tanalan maly bermeli bolarsyňyz —
diýip, Iner golak Şally baýa aýtdy.
— Men iki duýämi kimden alaýyn?
— Ony kime beren bolsaňyz şondanam alarsyň, howwa — diýip,
Iner golak karara geldi. Ol gelen myhmanlaryň ýanyna üç ýigidi
goşup, baýyň sürüsiniň üstüne, Ýekeçyrla iberdi. Olar Iner golagyň
gelen kararyny bolşy ýaly edip, Garamyrada aýtdylar. Ýigitleriň
kömegi bilen myhmanlar sürini ýeke-ýekeden elden geçirdiler. Şally
baý az-owlak diýipdi welin, şol birmeňzeş tagmaly goýunlaram bir
ýüz ýigrimi janly çykdy. Ine, şolam oba adamlarynyň arasynda Şally
baýyň maşgalasyna müňkürlik döredipdi.
Müňkürlik Aýatylla işanda-da döräpdi. Şol wakalar ýüze
çykaýmanka, Şally baý bir goýun öldürip, hudaýýoly berdi. Goýnuň
etini gazana atyp, ile-güne iýdirdi. Onuň kellebaşaýagyny, il
arasynda edilişi ýaly, kemsiz ütüp, Aýatylla işanyň öýüne eltdiler.
Hudaýýoly edilen mahalynda onuň kellebaşaýagy ýa mollanyňky
bolmaly, ýa-da özüni oňarmaýan garybyňky bolmaly. Bu kanun
yslam dininiň binýadynda ýatan iki kitabyň biri bolan “Hadysda”
şeýle ýazylypdyr.
Aýatylla işanyň ýadyna düşýär. Şol kelläniň gulaklarynyň
ardynda iki alyk bardy. Şonuň çep gulagy bolaýmagam ahmal. Şally
baý ogurlyk goýundan, şol haram maldan hudaýýoly edipdir.
“Ogurlyk doňuz etindenem haramdyr” diýip, işanyň özi adamlaryň
arasynda wagyz-nesihat ýaýradyp ýör. Özem şol haram etden
iýipdir. Elbetde bilmän iýipdir, günäsi Şally baýyň boýnuna. Ýöne ol
baýyň ähli baýlygynyň arassalygyna-da müňkür bolup ugrady. Beýle
bolsa onuň hüşür-zekady hem düzüw däl. Şol goýun hakda Şally
baýa ikiçäk duşanda aýdypdy. Baý oňa:
— Meniň goýny halallap alanyma, onuň ogurlykdygyny
duýmanyma senem müňkür bolýaňmy? — diýip, Aýatylla işanyň
ýüzüne ynjyly garady. Ol ynjasa-da ynjapdy, ýöne onuň ýadyna
güpbe bir zat düşdi. “Şu wakanyň üstüniň açylmagyna-da sebäp
bolan ogurlyk goýundan edilen hudaýýoludyr. Ýaradan meniň bu
etmişimi ýazgarany üçin yzçylary ýalňyşdyrman, bu ýere getirendir.
Ol maňa Taňrynyň beren jezasy” diýip düşündi.
Iner golagyň myhmanlaryň ýanyna goşan üç ýigidiniň biri
Nursähetdi.
Handanyň
gapdalyndan
söz
oklanam,
şoldy.
Nursähedem, oturanlaram, Garamergeniň özem şol wakany ýatlady.
Ol Nursähede azgyryldy.
— Sen näme, zat soralmanka, bu iki ara doňuz burnuňy sokýaň?
— Gaňňaňy gapdalyňa alyberme-de, ýalan bolsa ýalan diýdä —
diýip, Ataguly özüniň ýognas sesi bilen Nursähediň tarapyny çaldy.
Garamergeniň tarapdarlarynyň birindenem ses çykmady. Olar
agyzlary mumlanan ýaly bolup otyrdylar. Garamergen Janaga,
Selime, Aýatylla işanyň ogly Hakberdä tarap seretdi. Özge wagtlar
Garamergeniň ýantazysy ýaly bolup ýörendir welin, şu mahal
şondanam seda çykanok.
Garamergen bir sebäp bilen hudaýýoluna bir gulun aýdypdy. Gyr
baýtaldan bolan taýy şoňa bermekçidi. Berjegini Hakberdiniň özünede aýdypdy. Şo taý özem Küýkiniň tohumy bolmaly. Garamergen öz
içinden: “Gulun ýerine zakgun alarsyň” diýip, hemle urdy. Ol
hudaýýoluna aýdan taýyny Könegala obasyndaky Mahmyt işanyň
ogluna bermegi ýüregine düwdi. Olam öwlatlardan, magtym
tiresinden bolmaly. Uly mollanyň ogly. Onuňam aňyrsy ýanyp duran
otmuşyn.
Ol Atagulynyň özüni eşege deňänine-de jogap bermedi. “Bularyň
baryny gönükdirýän Ahaldyr. Näme üçin şonuň tarapdarlary güngünden köpelýärkä? Näme üçin obanyň ýigitleri menden gaçýarlar?
Ýogsa men olary iýdirýän, içirýän. Ahaldan olara näme bar, öten
ýylky gurduň çaly, ýuwundy ýaly çalam-a ýok” diýip oýlandy.
— Garamergen ýesirleri penalamaga garşy däl. Ol diňe maňa
garşy — diýip, Ahal sözüni dowam etdi. — Meniň oňa näme
ýamanlyk edenim ýadyma düşenok. Ýöne meniň ak diýenime gara,
ajy diýenime süýji diýmese oňky bolmaz.
— Bolmaz, men seniň niýetiňe düşünýärin. Şonuň üçinem
bolmaz.
— Ýeri, bu ýerde meniň näme niýetim barmyşyn?
— Seniň niýetiň bozgaklyk, haramylyk.
— Bu näme diýdigiň boldy? — diýip, Ahal özüne erk etmän
güňleç gürledi. Bu soragy beren Ahal bolsa-da oturanlaryň
hemmesiniň gözündäki soragdy. Garamergen özüniň morta bir zat
diýendigine düşündi. Ýöne indi giçdi. Aýdan sözüňi gaýdyp almak,
yza çekilmek giçdi. Tüýküren tüýküligiňi yzyna alyp bolanok. Urşuň
bir ýagdaýy bar. Ýumruga gireniňden soňra, ökünip yza çekilmeklik
artykmaç ýumruk iýmekdi. Bu akylam oňa kakasy öwredipdi,
Garamergen yza çekiljek bolmady. Öňe dyzady, hüjüm etdi. Ol
hemmeler eşider ýaly:
— Gelenleriň arasynda bir ýylmanak gelin bar. Seniň niýetiň şo
diýdigim boldy — diýip, oňa aýylganç günä ýükledi oturyberdi.
Bu söz därä ot degen ýaly gürpüldedi. Adamlar ýyldyrym urana
döndi.
Şally baý ogullaryna akyl bereninde, üç sany zady sargaýardy.
Duşmanyň bilen gepleşeniňde, birinji sargyt özüňi sowuk ganly
saklamaly, gyzmaly däl. Ikinji sargyt her edip, hesip edip,
garşydaşyňy gyzdyrjak bolmaly. Adamlar gany gyzanda paýhassyz
gürleýärler. Garşydaşyňy gyzdyrmak üçin çyna berimsiz ýalan
sözlemekdenem gaýtmaly däl. Ine, bu baýyň şu meselede aýdan
üçünji sargydy.
Kakasynyň şol sargytlaryny berjaý etjek bolup, Garamergen
üçüsinde-de öte geçdi. Ol özüni sowukganly saklap bilmedi. Ahaly
gyzdyrmak üçin getiren delili, onda-da ýalan sözlän delili morta hem
gödek boldy. Şeýlelikde Ahala gezän naýzasynyň üçüsem özüne
garşy öwrüldi.
Garamergeniň soňky sözlerinden soň oturanlaryň dili tutuldy.
Adamlaryň depesinden pagşyldadyp sowuk suw guýlan ýaly boldy.
Ýolaman ýerinden syçrap turdy.
— Diliňi ýyg, haramzada!!!
— Ýygmaýanda nädersiň? — diýip, Garamergenem ýerinden
galdy.
— Ýygmasaň, ýylanyň dili ýaly diliňi sograr eliňe beräýerin.
— Beýle gaýratly bolsaň, hanha, meýdan, ýör çykaly — diýip,
Garamergenem taýak bilen kellesine kakylan kelpeze ýaly gyzardy.
— Senden gaýdan enesinden dogmasyn — diýip, Ýolamanam
ondan pes oturmady. Iki tarapyňam ýigitleri aýak üstüne galdy.
Ýerinden gozganmadyk bir Ahaldy. Ol gürrüň özi hakda barýanam
bolsa, agyr töhmet özüne ýüklenenem bolsa, onuň ýalandygyny güýç
bilen, ýumruk bilen subut etmek gerekdir öýtmedi. Şonuň üçinem
öňküsi ýaly oturmagyny dowam etdi.
Bu gykylykda Ýolamanyň gyzmagy Ahalam geň galdyrdy,
kakasynam. Ýogsa ol ýöne-möne zady gaty bir parhyna alýan adam
däldi. Ol çagalykdan şeýledi. Nursähet bilen onuň arasynda şeýleräk
bir waka boldy.
Oglanlaryň bir üýşmeginde onuň Nursähet bilen arasy bozuldy.
Nursähediň birden gahary geldi. Eliniň tersi bilen Ýolamany
çalanda, onuň telpegi zyňlyp gitdi. Ýolaman ýerinden turup, baryp
telpegini aldy. Ony kakyşdyryp geýdi-de, hiç zat bolmadyk ýaly,
ýene gelip ýerinde oturdy. Nursähet oňa:
— Garnyňa birki gezek kelläm bilen süseýinmi? — diýip,
dazaryldy. Ýolaman şol bir sowukganlylygy bilen:
— Eý, şony bir etmesene — diýdi.
Ýolaman ondan gorkandyr diýjek gümanyň ýok. Nursähet pes
boýly, girdenek ýigdekçedi. Ýolaman ondan has daýawdy. Oglanlar
aýtmyşlaýyn, Ýolaman ony iýse-de doýjak däldi. Onuň şol häsiýeti
ýigit
çykyp
öýlenenden
soňam,
çagaly-çugaly
bolansoňam
galmandy. Ilaman welin onuň tersinedi. Sähel zat üçin gyzardy.
Oglanlar bilen urşup, köýnegini ýyrtdyryp, bagjygyny ýolduryp
gelen wagty köp bolardy. — “Bir goýundan ak-da dogar, gara-da”
diýen ýaly, ýa-da Iner golagyň “bir toprakda itgyzganam gögerýär,
gülälegem” diýşi ýaly, olar iki dogan, ekiz bolsalaram şol häsiýetleri
bir-birine gabat gelmeýärdi. Ýöne gabat gelmegem däl, tersinedi.
Şonuň üçin Ýolamanyň ýerine häzir Ilaman syçrap galan bolsa
Ahalam
geň
görmezdi,
Iner
golagam.
Ýolamandan
welin
garaşmandylar.
Tapyrdaşyp galan ýigitleriň badyny ýaşulular sakladylar.
— Eňegiňize ata sakgaly çykypdyr. Häý, ulalyp-oňalmadyklar —
diýip, Ýolamana-da, Garamergene-de käýediler. Ýigitler ýene-de
öňki ýerlerinde oturdylar. Ýolamanam oturdy, ýene oturmazdan
öňürti:
— “Ogram özüne osar, orramsam” diýleni-dä — diýip, şol bir
sözlemde ähli gaharyny döküp aýtdy. Bu söz Garamergeniň hem,
Şally baýyňam içinden ok bolup geçdi. Olaryň inini tikenekletdi,
ýüregine köz degen ýaly, mawyja daglan ýaly, iňňe sünjülen ýaly
tisgindirdi.
— Seniň ýüzüňi Babaly görsün — diýip Garamergen
tasanjyrap çykyp gitdi. Şondan soň ýaşulular:
— Siz indi ötäýdiň, aýtjagyňyzy aýtdyňyz, diýjegiňizi diýdiňiz.
Tüweleme, işem bitirdiňiz — diýip, ýigitlere bolan kinelerini
daşlaryna çykaryp, olary ugratdylar. Özleri bolsa täzeden ölçeripdöküp, Ahalyň aýdyp giden pikirine goşuldylar. “Ýesirlere hossar
çykmaly, penalamaly, oturara ýer bermeli” dýen karara geldiler.
Garamergeniň şo tasap çykyşy boldy. Köp wagtlap oba-da
gelmedi, öýüne-de gara salmady. Şol wakadan bir aý çemeleri wagt
geçendir ýa geçen däldir, oba içine aýylganç habar ýaýrady.
TERAÝY BAZARY
Ýol bilen içiňi gepledip barýansyň. Barýan ýeriň diýseň çoladyr.
Üstesine-de seniň ünsüň başga ýerlerdedir. Şol wagt biri yzyňdan
ýeter. Sen onuň aýak sesini eşidenem dälsiň, gelýäninden habaryňam
ýokdur. Ol seniň yzyňdaň ýeter-de, edil gulagyň alkymynda salam
berer. Ol gatam geplän däldir. Saňa welin dag ýykylan ýaly aýylganç
gümmürdäp eşidiler. Kelläňe düňk edilip urlan ýaly bolar.
Allaniçigsi tisginersiň. Ýöne bir tisginmegem däl, serpmeden gaýdan
ýaly bolarsyň. Salam bereni tananyňdan soňam esli wagtlap özüňe
gelip bilmän, salama “Waleýkim” diýmäge mejalyň ýetmän aljyrap
durarsyň.
Bu günki oba ýaýran şum habaram-edil şonuň ýaly boldy. Oba
oňa ýöne-möne-de tisginmedi, sygryň şahyna taýak bilen kakan ýaly
zygyrdap gitdi. Ýer titrände gaýalaryň sarsyşy ýaly sarsyp gitdi.
Bu habara hiç kim garaşmandy. Ýöne adamlaryň köpüsi geň
görse-de, iki-ýeke adamlar geň görmediler. Iner golak bu habara
garaşmadyk hem bolsa, bolup biläýjek zat hökmünde düşündi.
Bu habary Iner golak ýaly geň görmejek, “Bolup biläýjek zat”
diýip düşünjek adamlaryň birem Ahaldy. Ol entek bu habary
eşidenok. Ol obada ýokdy. Maru-Şahu-jahan etraplarynyň uly
baýlarynyň biri toý edýärdi. Ol şo toýuň çakylygyna gidipdi. Ýany
bilen Salyry alyp gidipdi. Ahal özüniň çagyrylmagynyň sebäbine
oňat düşünýärdi. Öňem bir garyba:
— Seni toýa çagyrýarlar — diýseler ol:
— Men ol ýerde näme etmeli? Odun döwmelimi ýa-da suw
getirmelimi? — diýip sorapdyr. Onuň bu soragy ýerliksiz däldi.
Garyp toýa çagyrylýan bolsa, işlemek üçin çagyrylýandyr. Ahal toýa
özüniň däl-de, Dorbedewiň çagyrylýandygyny bilip durdy. Şonuň
üçinem ol Dorbedewiň çapyksuwary Salyry özi bilen alyp gidipdi.
Ol beýle uzaklyga gitmese-de gitmezdi. “Atyňyz bar bolsa, şu ýerik
geläýiň. Şu ýerde-de toý bolýar” diýerdi. Ýöne ony çagyran Çaşgyn
seýisdi, Ahalyň söwer dostudy. Çaşgyn dosty üçin Kesebaýa beýlede dursun, Diwanabaga gitmeli bolsa-da ol giderdi.
Bu şum habar ýaýranda Ahal uly baýraga Dorbedewi taýýarlap
ýördi. Salyry ata mündürip, eýläk-beýläk dabyratmagy tabşyrypdy.
Keseýabyň öňündäki düzlükde Dorbedew garaňky asmanyň süýnen
ýyldyzy, dartylyp goýberilen ýaýyň peýkamy, awçynyň awa eňen
bürgüdi ýaly, ondan-oňa süýnýärdi.
Beýle habara garaşmadyk oba ol günem asudady, imi-salady. Her
kim öz işi bilen gümra bolup ýördi. Aksona çuwal, suwluk torba üçin
dokap kesen gulajyny düýrläp gaýyn enesi Halbikäniň öňüne atypdy.
Halbike gulajy sypalap:
— Tüweleme, muny-ha ýene agar çäkmen ýaly edäýipsiň —
diýip, gelnini öwdi.
Iner golagyň ekizleri tamdyrtowluk üçin, ojagyň biş-düşleri üçin
ýalaňy odundan, çerkez-çetiden üç düýäni mas ýükläp gelipdiler.
Garma dony ýasgynjak atynan Iner golak ogullarynyň sag-aman
gelenini soraşdyrdy-da:
— Ilaman, şol yzky düýäniň ýüküni, howwa, Aksoltanlaryň
gapysynda düşürip gaýt — diýip, ýükli düýä tarap ümledi. Ýalňyz
oglundan galan enä dogan-garyndaşam kömek etse edýändir welin,
oňa esasy garaşyk edýän oba adamlarydy. Ýalňyz enäniň odunsuwunam, degirmen işlerinem şolardy oňaryp ýören. Onuň
hojalygyndaky bir tanap ýeri sürmäge-de, ormaga-da, döwmäge-de
oba adamlary kömek edýärdi.
Oba ýigitleri üýşüp, aý-aýdyň gijeleriň birinde şol ýeri
ekerdilerem, orardylaram, dessesinem üýşürerdiler. Harmanyň
daşyndan yzy bir petde gyzganly düýe aýlamak oba oglanlarynyň
işidi. Olar dik duran düýäniň çemmerinden ýapyşyp münerdilerem,
düşerdilerem. Şeýdip olar jokrama günüň astynda harmanyň
daşyndan düýe aýlardylar. Iner golagyň oba ýaşulusy bolmagy
ýalňyz enäniň maňlaýyndan diräpdi, goltugyndan göteripdi, gop
beripdi. Aksoltany garyndaşlary öz ýanlaryna çagyrdylar. Ol şu
obada galanyny, adamsynyň ýurduny saklap, ogluna garaşanyny kem
görmändi. “Oglum geler” diýip henizem umydy bardy. Ol täze ýanan
oduň külüni döreniňde ýylpyldap çykýan köz ýaly bolup, enäniň
garaşa-garaşa, garaşmadan irmedik, wagtyň geçmegi bilen töweregi
gasyn atyp kütelişen gözlerinde ýyldyrap görünýärdi. Il-gün onuň şol
umydyny saklajak bolup:
— “Ölme-de ýit” diýlenidir. Nesibesi aýrylyşmadyk bolsa, ynha
bir ýerden çykar — diýip, oňa goltgy berýärdiler. Bu sözler enäniň
lagşan göwresine gurbat berýärdi.
Ilaman üsti bir ýük çetili düýäni idip baranynda, Aksoltan eje
gapyda güýmenip durdy. Ol Ilamanyň:
— Aksoltan eje, kakam şu düýäniň ýüküni siziň gapyňyzda
düşürmeli diýip iberdi — diýen sözüne:
— Kakaňam uzak ýaşasyn, senem uzak ýaşa, köşek. Döwletiňiz
yrylmasyn, goç-goç ogul bersin — diýip alkyş etdi. Soňra çetiniň
düşürilmeli ýerini görkezdi.
— Ine, köşek, düýäni şu ýerde çökeräý!
Ilaman düýäniň ýüküni düşüripdi. Ol entek düýäni turuzmaga-da
ýetişmänkä:
— Waý, bagtym ýatdy, waý, öýüm ýykyldy! Eý, waý-eý! —
diýen aýylganç ses Ilamanyňam, Aksoltanyňam zähresini ýarara
getirdi, Bu wazlap çykan, iniňi düýrükdiriji agy sesi çöküp oturan
düýä-de täsir eden bolara çemeli. Ýöne-möne zada äwmeýen,
alňasamaýan arwana tapyrdap ýerinden galdy. Bu sesden obanyň
endamy zygyrdap gidene döndi. Ol içerde adam goýman, oglandanula baryny gapa çykardy. Adamlar sesiň gelýän tarapyna eňdi.
Obany sarsdyran bu ses Şally baýyň howlusyndan gelýärdi.
Adamlaryň ýüzi şo tarapady. Ilaman düýäni idip geleninde, Iner
golak Şally baýlara tarap ýola düşjek bolup durdy. Ilaman oňa kelam
agyz söz diýmedi. Ýöne Iner golak oglunyň soragyny gözünden
aňdy. Ol:
— Bulara bir zad-a boldy, howwa. Olaryň syrkaw ýatanam-a bar
diýip eşitmändim — diýip, egnindäki ýasgynjak atylýan donuň
ýakalaryny çekişdirip, howludan çykyp gitdi. Iner golak Şally
baýlara baranynda, howlynyň içi-daşy adamdan doludy. Ogulnur:
— Goç inerim gitdile-eý, uly dünýäm gitdile-eý! Iller-günler
nädeýin, ýandy bagrym, ýandyle-eý! — diýip irginsiz bozlaýardy.
Sadap içki tamda özünden gidip ýykylypdy. Daşyna üýşen aýallar
onuň ýüzüni ýelpäp özüne getirdiler. Gözüni açanynda olam uly ili
bilen aglamaga, Ogulnuruň sesine goşup, zaryndan zaryn bozlamaga
başlady. Köşegi ölen düýäniň bozlaýşyny, höwürtgesinden çagasy
alnan serçäniň ot-elek bolup jibirdeýşini eşidipmidiňiz? Eşiden
bolsaňyz
Ogulnur
bilen
Sadabyňam
elden-aýakdan
çykyp
aglaýyşlary şoňa meňzeşdi. Ýürek keselli dagy bolsaň-a olaryň
ýanynda görünme. Sagat bolanyňda-da ýürek edip eşidip durmak
kyndy. Gaty kyndy diýäýmeseň, oňa häzir meňzetmede tapylanokdy.
Az salymdan soň Şally baýyň Könegala obasyna çykarylan gyzy
Täjigözel geldi. Ol Garamyrat bilen Garamergeniň arasyndaky
gyzdy. Üç çaganyň ortanjysydy. Adynyň Gözel sözüni aýryp, Täji
diýip tutýardylar. Ol dünýä inende maňlaýynda nokat ýaly gyzylja
täji bar ekeni. Çaga ozalynda täç diýen ýaly, hal diýen ýaly, meň
diýen ýaly şikesli dogulsa, at dakylanda, gapdalyndan şol şikesini
goşýarlar. Il arasynda “Şikes ada goşulmasa ulalarmyşyn” diýen
düşünje bar.
— Waý, körpe dogan, arkadagym! — diýip, uly ili bilen bagyryp