Kesearkaç - 07

getirnp goýdular. Içi hurmaly, sary kişmişli palaw Hallynyň agzyna
ýarady. Ol barmaklaryny şapbyldadyp nahar iýdi.
Nahardan
soň
kimler
ýassyga
gyşardy.
Uzak
ýoluň
ýadawlygyndan soň irkildiler. Kimler doýa garna ýatmazlyk üçin
içde-daşda gezmeledi. Kimler şäheriň söwda-satygyndan habar
tutmak, nyrhyny bilmek üçin gezelenje çykdylar. Gezelenje
çykanlaryň birem Hallydy.
Hally üç-dört sany söwdagäriň yzyna düşüp gitdi. Ýöne ol ilkinji
dükana girilenden soň, olardan üzülip galdy. Töweregine ýaltaklady.
Hälki söwdagärleriň hiç birem ýokdy. Hally dükanyň zatlaryna
gyzygan bolmaga çemeli. Ýoldaşlaryndan şol aýrylyşmagam onuň
başyna düşen aýylganç hasratyň başlangyjydy. Dükandan çykyp,
onuň her äden ädimi Hallyny şol aýylganç emgege golaýlaşdyryp
ugrady. Hallynyň ol zatlardan habary ýokdy. Ýolbarsyň bagry bilen
süýşüp, özüniň alkymyna gelendigini otlap ýören jeren nireden
bilsin? Hallam ölüm howpy abanan şol jeren ýaly, dünýäden
bihabardy.
Şäheriň çaň-tozanly darajyk köçelerinden arabaly, düýeli, atly,
pyýada adamlar öz ugurlaryna geçip durdular. Köçeleriň gatnawy
uly däldi. Ýöne onuň boşap galýan wagtam ýokdy. Hallynyň
duşundan häli-şindi geçip durdular. Ine, iki sany adam geçip gitdi.
Aňyrda garryja aýal bir oglanjygyň elinden tutup gelýärdi. Onuň
yzyndan ýüzi perenjili gelin gelýärdi.
Hally perenjili gelniň deňine gelende, gelniň çabdyna Hallynyň
tirsegi degdi. Hally onuň nireden çykanyny bilenok, ýöne edil şo
wagt bir serbaz ony saklady.
— Sen näme ol gelne el degirdiň, nälet siňen jojuk? — diýip,
serbaz onuň ýakasyndan tutdy. Olaryň gykylygyna adamlar üýşdüler.
Perenjili gelnem saklandy.
— Şo ýigit maňa degenogam, hiç zat diýenogam — diýip, gelin
perenjiniň aňyrsyndan hemmeler eşider ýaly jedirdäp aýtdy. Serbaz
oňa azgyryldy.
— Gümüňi tap şu ýerden, jelep!
Ol aýal dolanyp geplemedi, üýşen adamlaryň arasyna sümlüp
gitdi. Serbaz Hallynyň her ýaňagyna bir şapbat çaldy-da:
— Hany meniň şarpyk hakymy ber — diýip, elini uzatdy. Hally
oňa düşünmän, aňk-taňk boldy.
— Ol seniň günäňi geçýär. Sen oňa ýaňky iki şarpygynyň hakyny
töläý — diýip düşündirdiler. Serbaz onuň ýakasyny has gaty silkdide:
— Pedersuhty, men saňa şarpyk hakymy ber diýýän — diýip,
öňküden beter azgyryldy. Hally oňa naýynjar garady.
— Agasy, men size beýdip bilmen ahyry.
Olaryň daşyndan dargap ugran adamlaryň biri:
— Şarpyk hakyny bermeseň, bary bir, ol indi seni goýbermez —
diýdi.
Hally çekine-çekine serbazyň dulugyna ýelmedi. Serbaz hasam ot
aldy. Ol:
— Bu jojukdan bolan meni urdy — diýip, hasam oda-köze düşdi.
Ikinji bir gelen serbazyň kömegi bilen onuň elini arkasynda daňdy,
ýeňsesine depdi-de südürläp ugrady. Şeýdip ony ažan posta alyp
gitdi.
Nahardan soň ýassyga kellesini goýan Keraly söwdagär şobada
uklady. Agyr ýoluň argynlygy, günortanyň yssysy, kemsiz doýlan
palaw, onuň gözüni bürüp alyp barýardy. Ol ýatdy. Düýşünde ony içi
hapa bulanyk suwly deňze oklaýarlar. Çykjak bolup dyzaýar, deňziň
kenaryndan ýapyşýar. Onuň tutan daşy gopup gaýdýar. Ol daljygýar,
hopugýar. Şo barmaşa birden oýanýar. Dünýä täzeden inen ýaly
bolýar, begenýär. Ýöne ol uzak ýatyp bilmedi. Elleri naýzaly iki
ažan şakyrdap gapydan girip, ony oýardy.
— Keraly söwdagärmi sen?
— Bolubilseg-ä özi.
— Bolubilýäňmi, bolubilmeýäňmi, görübereris. Düş öňe.
— Nirä? Näme boldy? A-how, saraýban, bular näme? — diýip,
Keraly söwdagär saraýbany kömege çagyrdy.
— Elbetde, günä edensiňiz-dä ýa ogluňyz bir zadyň ustünden
barandyr — diýip, saraýban oňa kömek edip bilmejekdigini
duýdurdy.
Keraly söwdagäriň iki elini arkasynda daňdylar. Ažanlaryň biri
naýzasyny öňe uzadyp, tussag edileniň öňünden ýöredi. Beýlekisi
Keralynyň yzyna düşdi. Ony Şahrudyň darajyk tozanly köçeleri bilen
alyp gitdiler. Onda-da uly galtaman tutan ýaly edip alyp gitdiler. Ýol
boýy adamlaryň gözi bendidedi. Her kim bir zat diýip çaklaýardy.
Biri “Uly galtamanmyş” diýse, başga biri “Ýönekeý ogrumyş, ynha
bir elini keser goýbärler-dä” diýýär. Biri “Adam öldürenmiş”, ýene
biri “Ýaňky gelen kerwendenmiş, ýol pajyny tölemänmiş” diýip, her
kim özüçe pal atýardy. Hiç kim “Şu adam günäsizmiş” diýmeýär. Bu
şäherde günäsiz adamy tussag etmeg-ä beýlede dursun, “Günäsiz
adam tussag edilenmiş” diýlen söz üçinem bäş gamçy jeza berilýär.
Keraly söwdagäri şäheriň hojaýyny Nowruzaly baýyň huzuryna
alyp bardylar. Söwdagär nämäniň-nämedigine henizem düşünenok.
Onuň ogly Hallam şol ýerdedi. Ony görüp Keraly söwdagär içini
çekdi. Hallynyň üsti-başy gandy, köýnekleri aşyklynyň eti ýaly salsaldy. Düýş ýorýan adamlar “Gan gazanç” diýip aýdýarlar. Ýöne bu
ganyň öz oglundan çykmagy Keralyny gorkuzdy. Düýşem bolsa oňly
düýş däl. Iň bolmanda bu söwdada utulmagyň alamaty. Ýöne welin
arman bu düýş däldi. Hallynyň hiç zada düşünmeýän naýynjar
nazarlary Keralynyň ýüregini jigletdi.
— Seniň ogluň şäheriň namysyna el gatypdyr —
diýip,
Nowruzaly baý oňa äpet günä ýükledi.
— Bu düşünişmezlikdir. Meniň oglum onuň ýaly zatlary bilýän
däldir. Oňa rehimiňiz gelsin, agaýy!
Nowruzaly baý gapynyň golaýynda duran serbaza ümledi. Ol şo
duran ýerinden:
— Ol gyzyň göwsünden tutdy. Gyz gykylyk etdi. Şol wagt men
ýetişdim — diýip, bolan wakany üýtgedip aýtdy.
— Bu ýalan sözleýär — diýip, Hally garşylyk görkezjek boldy.
Onuň agzynyň üstüne urdular. Ol agzyny gyzyl-gan edip, bir tarapa
gyşardy.
Keraly söwdagär oglunyň şonuň ýaly haramzadalyk edip
biläýjegine ynanyp ugrady. Hyratda-da eýle-beýle gürrüňler
söwdagäriň gulagyna degýärdi. Ýöne ony bu ynanjyndan el çekmäge
mejbur eden başga bir ýagdaý ýüze çykdy.
— Söwdagär Keraly biziň topragymyzy basgylap ýör, pajynam
tölänok — diýip, Nowruzalynyň ýanyndakylaryň biri aýtdy.
Nowruzaly hyrsyz, edil gaplaňyňky ýaly gözlerini alartdy.
— Ýok, agaýy. Men töledim. Siz, agaýy, pajy menden özüňiz
aldyňyz.
— Näme ol indi şu göwresi bilen, şu sakgaly bilen ýalan sözlär
öýdýäňmi? — diýip, Nowruzaly baý oňa azgyryldy. Soňra:
— Ikisinem zyndana salyň — diýip, ažanlara buýruk berdi.
Ataly-ogly alyp çykdylar. Olary çuň gazylan ýerzemine merdiwan
bilen düşurdiler. Merdiwany çekip aldylar-da, ýerzeminiň üstüni
ýapdylar. Edil gabra giren ýaly gözedürtme garaňkylyk emele geldi.
Hally ýerzeminde kakasy bilen iň soňky gijäni geçirdi. Kakasy
ýerzeminde ogluna käýinmedi. Ony özüne süýşürip uzynly gije
gujaklap ýatdy.
Ertir Hallyny ýerzeminden çykardylar, Ýagyrnysyna on bäş
gamçy urdular. Kakasynyň bolsa şol gidişi boldy. Aýdyşlaryna görä
oňa kyrk gamçy urupdyrlar. Şol gamçylaryň awysyna zyndanda
wepat bolupdyr. Olaryň kerwensaraýdaky ähli zatlaryny Nowruzaly
baý alypdyr. Hally mazaly sagalýança oňa bir garryja aýal
seredipdirem, emem edipdir. Ol gutulansoňam Hyrada gidip
bilmändir. Ol ýere gitmek üçin pul gerek. Goşulyp gider ýaly
Hyratdan dolanyp kerwenem gelmändir.
— Şondan soň men ogurlyga, galtamançylyga baş urdum —
diýip, Hally galtaman özüniň uzyn gürrüňini jemledi. Garamergene
onuň gürrüňleri täsir etmedik ýaly, şol bir oturyşydy. Onuň ýüzünde
gynanjam, begenjem, hiç hili alamat ýokdy. Ol Hallynyň ykbalyna
diýseň biperwaýdy.
Hally
Nowruzaly
baýyň
zyndanyndan
çykanson,
şäherde
hammalçylyk edip gezdi. Agyr diýmän, ýeňil diýmän, onuň-munuň
ýüküni çekdi. Onuň bilenem özüni ekläýmek kyndy. Bir gün bir şaýy
düşse, iki-üç gün hiç zat düşenokdy. Aç ýatyp, aç turmaly bolýar.
Onsoň gedaý gezip başlaýar. “Gedaýçylyga-da gurp gerek” diýen
ýaly oňa-da gurp gerek. Oňa ýaş çaga bolsaň, sandan galan garry
bolsaň boljagam. Onda il-günüň rehimem geljek, döwüm-dişlem
çöregem berjek. Ýöne welin Hally ýaly güýji ýerindäki ýetginjege
kim rehim etsin, kim zat bersin?
Gedaý gezen wagty Hally eline taýak alyp, agsaklap ýöremäge
başlady. Şondan soňra adamlaryň rehimi gelip, döwüm-dişlem çörek
berip ugradylar. Ol oba-oba aýlanyp gedaý gezýärdi. Hallynyň çölde
galyp, çölde ýatan wagtlaram bolupdy. Ol harabalyga baranynda
gylyçly pyýadalar onuň daşyny gabady. “Kim sen?” diýip, oňa sorag
baryny
ýagdyrdylar.
Kimdir
biri
“Hanyň
iberen
jansyzy
bolaýmasyn?” diýdi. Gylyçly adamlar onuň elini arkasynda
daňdylar. Ony gylyçdan geçirip, gorpa süsdürip goýbermek hakda
gürrüň etdiler. Hally olara hiç bir hany tanamaýandygyny, özüniň bir
döwüm çörek üçin gedaý gezip ýörendigini aglap gürrüň berdi.
Daşyndakylar oňa yňanmadylar. Şol wagt biri:
— Duruň entek, şu gedaýy men şäherde görüpdim. Dogrudanam
şu şol gedaý — diýdi. Şondan soň daşyndaky eli gamçyly adamlar
çekildiler. Elini boşatdylar. Oňa özleri bilen çaý içmäge, çörek
iýmäge rugsat berdiler. Munuň duşan adamlary hanyň atlylaryndan
gaçyp ýören bir bölek galtaman ekeni. Hally olara uzynly gije öz
başyndan geçiren wakalary barada gürrüň berdi.
— Indi sen näme etmekçi? — diýip galtaman başy daýaw kürt
ýigidi ondan sorady.
Hally oňa näme jogap berjegini bilmän, esli salym dymdy.
Elindäki çöp bilen ýer dyrmady. Soňra başyny göterip:
— Oňarsam, kakamyň ganyny aljak. Başarmasam binamyslyk
edip gedaý gezjek, ýüzümi saraldyp, ölmez-ödi dilejek ýörjek —
diýdi.
Galtamanbaşa Hallynyň jogaby ýarady. Ony öz hatarlaryna kabul
etdiler. Oňa gylyç, ýarag alyp berdiler. Bir gezek dükana çozuşlyga
gatnaşdy. Bir gezegem kerwen taladylar. Hally galtamanbaşa bir
gezek:
— Rugsat berseň, men Şahruda gitjek — diýdi.
— Belki, biz hemmämiz gideris, dükan talarys.
— Ýok — diýip, Hally jogap berdi. — Köp adama gizlenmek kyn
bolar. Bir özüm haýsy syçanyň kürümine giremde bolmaýar.
Hally eşigini taşlady-da, ýene öňki gedaý geýimine girdi.
Hanjaryny köneje çäkmeniniň içinde gizläp, Şahrud şäherine tarap
ugrady. Az ýöräp, köp ýöräp ahyry geldi. Ol Nowruzaly baýyň
howlusynyň töwereginde kän aýlandy. Näçe aýlansa-da netije
ýokdugyna, Nowruzaly baýa hiç zat edip bilmejekdigine düşündi. Ol
gedaý eşiginde ýene şäherden çykyp gitdi. Beýleki galtamanlar bilen
dilleşen ýerine geldi.
Onuň şähere baryp bar bitirip bilen zady özüni bejeren garryny
tapdy. Oňa özüniň galtamançylyk edip ýygnan puluny berdi. Ondada halal gazanjym diýip aldap berdi. Ýogsa garrynyň ol puly
almazlygy, kabul etmezligi ähtimaldy.
Ýöne welin onuň gideli bäri ep-esli gün geçipdi. Ol belleşilen
ýerinden ýaranlaryny tapmady. Olaryň yzyna serbazlar düşüpdir.
Galtamanlar bu etraplary taşlap, Maşada tarap gidipdirler. Hally
gedaý oba-oba aýlanyp, gedaýçylyk edip, Maşada ýüzlendi. Onuň
pikiri ýaranlaryny tapyp, olara goşulmakdy. Ol jaranlarda,
harabalarda ýatyp-turup, uzak ýol ýöredi. Ol Maşada gelensoň
ýaranlaryndan gördüm-bildim eşitmedi. Hally Maşatda galyp özüne
täze ýaran toplap ugrady. Ilki iki, soň üç boldular. Olar Hallynyň
hanjary bilen ýolda näwagt, biwagt görnen iki-ýeke adamlary
talamakdan başladylar. Olar köpelip-köpelip, on adama ýetdiler. Atýarag edindiler. Şeýdip ýene kerwen ýollaryna çykdylar. Ýene ondan
basym el çekdiler. Kerwenleriň ýany goragly bolýar. Ol howply.
Galtamanlar ýönekeý ogurlyga geçdiler. Ýene-de Ryzaguly hanyň
serbazlary galtamanlaryň yzyna düşüp ugradylar. Olar gaçyp
Kesearkaja geldiler.
— Ynha, bu ýerem meniň iň soňky gelen ýerim boldy — diýip,
Hally galtaman dymdy.
— Eger men seni goýberäýsem, sen näme işlemekçi? — diýip,
Garamergen dommarylyp, diňläp oturyşyna sorag berdi.
— Men saňa toba ederin, Mekgä giderin diýsemem sen
ynanasyň ýok.
— Näme üçin ynanmaýyn.
— Üçini, sen meniň şundan başga oňarjak kärimiň ýokdugyny
gözümden bilip otyrmykaň diýýän.
— Ogurlyk, galtamançylyk iň aýyp hünär. Sen başga zat
öwrenäýseň bolmadymy?
— Hiç zady öz-özünden öwrenip bolanok. Adamlar bolsa maňa
şuny öwretdiler, şuňa mejbur etdiler.
— Seni talan Nowruzaly baý. Sen bolsa özüň ýaly sada adamlary
talaýaň. Gaýratyň bolsa, git-de şony tala ýa-da ondan gorkýaňmy?
— Gorkýan.
—
Onda galtamançylygy goýarlar, ýogsa bir gün ele
düşmeseň, başga bir gün ele düşersiň.
— Möjek bir gün gapana düşjegini bilse-de, sürä çapmalydyr.
Ýogsa aç öler.
Garamergen jedeli dowam edip oturmady. Ol gürrüňi başga ýana
sowdy.
— Soň Hyrada gitjek bolmadyňmy?
— Habar tutdum. Ejem aradan çykypdyr. Gyz jigilerimiňem biri
ölüpdir.
— Beýlekisi?
— Beýlekisi Hurşyt banuwyň penjesine düşüpdir. Soň ony
daýylarym alyp gidipdirler — diýip, Hally galtaman dymdy.
Garamergen öz içinden “Hally söwdagär. Hally gedaý, Hally
galtaman” diýip, oturyşyna esli wagtlap sesini çykarmady. Hally
galtamanam geplemedi. Ol öz öňünde goýlan bir çanak gatyk bilen
nahar edindi. Agzyny süpürip, töwirini galdyranyndan soň,
Garamergen oňa:
— Ýör hany, ýatmaly jaýyňa elteýin — diýip ýerinden turdy. Olar
daşaryk çykanlarynda howa bulutlaşypdy, gözedürtme garaňky
diýilýänidi...
Ertesidi. Hally ýesiriň salnan jaýynyň agzy açykdy, Gapynyň
öňüne goýlan daşlaryň hersi bir ýerdedi. Ýesir gije gapyny açyp
gaçyp gidipdir. Kim oňa: “Özi gapyny açyp gidendir” diýýär. Kim:
“Oňa daşyndan kömek gelendir” diýýär. “Onuň ýaranlary gije oba
gelendirler, salnan tamyny bilip, agzyny açandyrlar, özleri bilen alyp
gidendirler” diýýänlerem bardy.
Ýesiriň
gaçyp
gitmegine
beter
gynanan
Akdaşaýak
obasyndan gelen dört atly boldy. Olar şu ýesiriň özlerini talan
galtamandygyna ynanýardylar. Olar düýn şu gürrüňi eşiden
batlaryna atlanmandyklaryna gynandylar. Galtamany tanamak üçin
alnyp gaýdylan çolugam, çopanam hyrçlaryny dişläp galdylar. Olar
ähli iýen gamçylarynyň, eşiden sögünç sözleriniň hasap-hesibini
ederis diýen umyt bilen gelýärdiler. Olaryň şol umydyny “Ýesir
gaçypdyr” diýen ýeke söz gap bilinden döwüp taşlady. Süýtleňňijiň
şemalyň ugruna dagap giden tozgasy ýaly dagap gitdi. Çakyry çykan
warak gabsany, dagap ýatan daş, köne soky, kerpiç diýen ýaly
gapynyň gulpunyň deregini tutan zatlary gördüler.
Akdaşaýagyň wekilleri Iner golagyň öýüne düşüp, şo ýerden çaý
içdiler. Olar Iner golak, Nurahmet serdar bilen eden gürrüňlerinde
özleriniň göwnüne gelen müňkürliklerini duýdurdylar.
— Gapynyň agzyna goýuldy diýilýän zatlar içinden itekläp açar
ýaly däl — diýip, myhmanlaryň ýaşulusy aýtdy.
Olaryň aýdýany dogrudy. Gapa goýlan zatlary Iner golagam,
Nurahmet serdaram görüpdi. Ony itekläp açmaga bir adamyň güýji
ýetjek däldi.
— Daşyndan ýoldaşlaram gelen däldir — diýip, Nurahmet
serdar ardyndy.
— Olar gelen däldir. Olar itleri örüzmän gelibem bilmez, gidibem
— diýip, ýene myhmanlaryň biri aýtdy. Iner golak elindäki käsäni
ýerde goýup, gözlerini alyslara dikip:
— Olar gelende-de, onuň bu uly obada, haýsy tama salynjagyny
näbilsin, howwa — diýip, böwrüne diň saldy. Oturanlaryň üstünden
sowuk suw guýlana döndüler. Adamlar dymdylar. Olaryň gelen
netijesi düşnüklidi. Kimem bolsa oňa şu obadan kömek eden bardy.
Şol kömegi eden adam galtamanlaryň şärikdeşi bolmagy ahmal.
Belki, Akdaşaýak obasynyň sürüsiniň gitmeginde-de onuň eli bardyr.
Şu obanyň çekenesine gönükdirenem, belki, şodur. Ine, adamlary,
hemmeden beterem Iner golagy iňkise salan zat şo pikirlerdi.
Myhmanlar çaý-nahardan soň:
— Bähbit bol-a, onuň bilen duşuşmak nesibämizde ýokdur-da
— diýip atlandylar.
ESEN SÖWDAGÄR
Onuň başynda tüýlek, ýapbaşyk gara telpegi bardy. Boýy keltejik,
göwresi
ýognas
adam.
Şol
ýognaslygy
üçinem
çagalardan
tapawutlanýardy. Daşdan seredene onuň göwresi togalak bolup
görünýärdi. Mäşirige meňzeş kiçijik, süýnmek kellesine gelşip duran
sekizpara çigme tahýasy bar. Ýaşy kyrkdan bir eýýäm geçip, ellini
alkymlap barýan adam. Onuň gytyjak saçynda ak görnüp ugrapdy.
Günüň şöhlesine çekgesindäki ak gyllar şeýle bir ýaldyraýardylar,
edil kümüş külkesi ýalydy. Adamlar öz ýanynda Esen söwdagär
diýip tutsalar-da, ýok ýerinde Esen kelte-de diýýärdiler. Onuň sesi
inçeden jag-jaglydy.
Esen söwdagär Gumdepe diýilýän obada ýaşaýardy. Onuň Arslan,
Mäter diýen iki ogly bardy. Onuň ogullary özi ýaly däldi. Ikisem
daýaw, boýlary ortadanam ýokarrakdy. “Ogullary daýylaryna
çekipdir” diýip, il-günüň aýdýany ýöne ýerden däldi. Olaryň ejesem,
daýylaram süňkbaşy iri adamlardy, uzynakdylar. “Bäş-alty putluk
çuwallary düýäniň üstüne oklaýýar” diýip, Esen söwdagäriň
aýalynyň gürrüňini edýärdiler. Eseniň ýaş mahaly, ýaňy öýlenen
wagty deň-duşlary “Aýalyndan gorkýar” diýip degerdiler. Oňa
“Aýalyň ýanyna baryp, sen hiç zadam başarýan dälsiň” diýerdiler.
— Ony synamak aňsat. Aýalyň bilen bir jaýa salda göräý —
diýip, Esen otlukly jogap berýärdi.
Esen söwdagäriň bir eşegi bilen ýükçi guba erkegi bardy. Onuň
ähli ýüküni şol erkek göterýärdi. Eşegine özi münerdi, erkegi eşege
tirkäp, haçan görseň oba-oba aýlanyp ýörendir. Ol halwa, kemput,
pampyza diýen ýaly çagalaryň halaýjak harytlaryny satardy.
— Esen aga, maňa hywa dony gerek.
— Esen aga, maňa Eýran parçasy gerek.
— Maňa gazan, kündük gerek. Maňa okara-çemçe gerek — diýip,
ýüz tutýanlaram kändi. Esen söwdagär olaryň hiç birinden boýun
towlamazdy. Olaryň hemmesine-de:
— Bolýar, gözlärin.
— Otüki, tapjak bolaryn.
— Otüki, ugruna çykaryn — diýip, jogap berýärdi. Aýdyşy ýaly
ugruna-da çykardy, gözleýärdem. Köplenjem tapyp getirýärdi. Bir
gezekde tapmasa, ikinji gezekde tapýardy. Biriniň ýumşuny bitirip
bilmese, öz ýanyndan kiçelýärdi, gynanýardy, gözleýärdi. Gözländede yhlas bilen gözleýärdi. Iň bärkisi bir çaga: “Oýnawaç tapyp ber”
diýse-de boýun towlamazdy. Onda-da uly adamyň ýumşuny bitirýän
ýaly yhlas bilen gözlärdi. Tapmasa şoňa-da tüýs ýüreginden
gynanardy.
Esen söwdagär şu etraplardaky on-on bäş obanyň hersine 15-20
günden bir gezek aýlanardy. Obada onuň haçan geljegini çak bilen
bilýärdiler.
— Bu gün ynha aýyň pylançasy. Ýene iki-üç günden söwdagärem
görnäýse gerek — diýip, ýaşulular çak urýardylar. Olaryň uran
çaklary köplenç dogram bolup çykýardy. Esen söwdagär obalarda
diňe öz harydyny satmak bilen çäklenenokdy. Onuň ojuk-bujuk
satyn alaýmasy, “Satyp bereýin” diýip äkidäýmesi hem bardy. Ol
obadan haly-kilim, garçyn-çuwal, dultorba telpeklik deri, içmekpossun diýen ýaly zatlary satyn alardy.
Ýandakly obasynyň adamlary Esen söwdagäre düýn garaşyp
ugrapdylar. Ol köp garaşdyrmady. Gün ýaňy ýerden saýlanyp
ugranda, guba erkegi yzyna tirkäp, eşegiň üstünde goýlan bogdak
ýaly bolup oturan adam ýoluň ugrunda göründi. Hemmelerden öňürti
çagalar gerdüler. Olar çybyk atlaryny gamçylap:
— Esen aga gelýär, Esen aga, Esen aga — diýşip, obanyň içinde
ala-zenzele turzup, kybla gidýän ýola tarap endiler.
— Esen aga, salawmaleýkim!
— Salawmaleýkim Esen aga!
— Salawmaleýkim! Salawmaleýkim! Salawmaleýkim! — diýip,
her çaga aýry-aýrylykda salam berdi.
— Waleýkim essalam! Waleýkim, oglum! Waleýkim, köşek! —
diýip, Esen söwdagär olaryň salamyna jogap berip zordan ýetişýärdi.
Oba başga bir nätanyş adam gelen bolsa, onuň öňünden itler
çykardy. Olar gelen myhmanyň daşyny gurşap, üýre-üýre oba alyp
gaýdardylar. Esen söwdagäri bolsa çagalar gallap, oba alyp geldiler.
Ol Iner golagyň howlusyna gelip, eşekden agdy. Iner golak obanyň
ýaşulusy bolanlygy üçin däl-de, söwdagär onuň bilen dost bolanlygy
üçin her gezek onuň öýüne düşýärdi.
Ol Iner golagy ilki göreninde on-on bir ýaşly oglandy. Kakasy
bilen bir gezek Ýandakly obasyna gezmäge gelipdi. Ineriňem
ululygy bir ýa iki ýaş bolaýmasa, ondan uly däldi. Garaz, Esen oňa
salam berýär. Olam amanmy diýýär.
Obanyň garagol oglanlary myhman oglanyň daşyna
hürre
üýşdüler. Onuň boýunyň kiçijikligine gülüşdiler. Oňa bolsa Eseniň
gahary geldi. Kimdir biri oňa: “Gara jürjen” diýip at dakdy. Ýene
biri:
— Owlagyň aşygy ýaly bolup — diýen ýaly kemsidiji söz aýtdy.
Şol kemsidýän oglanlaryň biri bilen Esen geýdirilişip gitdi. Eseniň
boýy keltejigem bolsa, ýumrugy daş ýalydy. Onuň bilen ýakalaşan
oglanyň
burny
ganady.
Onuň
daşyndakydar
Esene
tarap
okduryldylar. Ony hasyr-husur ýere ýykyp, urmaga başladylar. Şol
wagt Iner bir ýerden gelip ýetişdi. Oglanlaryň golundan tutup,
silkeleşdirip, myhman oglanyň üstünden aýyrdy. Eseni turzup, onuň
üstüni kakyşdyrdy.
— Sen näme sanjylan ýaly bolup dursuň — diýip, bir çetde
tomaşa edip duran Nurahmede gözlerini alartdy.
— Maňa näme, özleri sögüşýärler, özleri uruşýarlar — diýip,
Nurahmet oňa parhsyzlyk bilen jogap berdi.
Esen bilen Ineriň dostlugy şondan başlanypdy. Iner kakasy bilen
Gumdepe obasyna iki gezek dagy barypdy. Her gezegem Esene
duşup, onuň bilen oýnaýardy. Kärizden akyp çykýan ýabyň boýuna
suwa düşmäge giderdi, keýp edip suwa düşünerdiler. Ýapdan ylgap
çykardylar. Çogly günüň aşagynda, gumak ýerde serlip ýatardylar.
Togalanyp gotur geçi bolardylar. Ýene-de ylgap, özlerini suwa
urardylar. Elleriniň aýasy bilen suwuň ýüzüni tyrpdyryp urardylar.
Şeýdip bir-biriniň ýüzüne suw syçradyp gülşerdiler.
Iner öýlenende Esen “toýa gatanç” diýip, iki öweç alyp gelipdi.
Ýolaman, Ilaman ekizler dünýä inende Esen toýuň beýemçisi diýen
ýalydy. Üç günläp onuň öýünde ýatyp, toýy sowmaga kömek edipdi.
Ýöne welin Inerem şolar ýaly zatda pes oturanokdy. Esen öýlenende
toý gatanjy semiz öküzçe eltipdi. Arslan bolanda-da, Mäter bolandada toýlaryna gatnaşyp, hyzmat edipdi.
Gaplaňa elini çeýneden Iner öýde ýatyrka, Esen onuň ýanynda
bolupdy. Aýak üstüne galýança hyzmat edipdi. Ol Ineriň öldüren
gaplaňynyň derisini äkidip, Tutly obasynyň baýyndan bir sygyr alyp,
Inerleriň öýüne getiripdi. Baý oňa hor, eti iýlip taşlanan süňk ýaly
tüwe berjek boldy. Adatda awçylar näme berilse, şony alyp
gaýdardylar. Ol taýda “Ol eýle, bu beýle” diýlip, nyrh kesişilip
durulmaýardy. Ineriň özi bolsa henizem şeýle bolardy. Esen weli ony
etmedi...
— Bu tüwäň, otüki, Ýandakly oba ýetmän ýolda öler. Garamaty
meniň boýnuma galar — diýip, äkitmekden boýun towlady. —
Otüki, tüwäňi özüň äkit. Goý, ol obanyň adamlaram görsünler.
Janyny howpa salyp, seniň malyňy ýolbarsdan gorap, oňa bir elini
çeýneden, ezraýylyň deminden zordan sypan adamyň, otüki, eden
hyzmatyna näme hak töleýäniňi olaram görsünler.
Bu sözleri eşiden baý gowşady. Özüniň husytlygy, syrnyhlygy
hakdaky gybatyň il içine ýaýrajakdygyna, onda-da gaty basym
ýaýrajakdygyna göz ýetirdi. Hasam beteri Eseniň diline düşen özüň
bolma, ýyldyrym çaltlygynda ýaýrar. Sähelçe zat üçin beýle
abraýdan düşmek bolmaz. Baý oňa:
— Päheý, Eseniň edýän gürrüňini. Oglanlara sygyr alyp gel
diýseň getirýäni-dä. Ony derrew düzederis. Beýle awça munuň ýaly
tüwäni bermek bolmaz — diýip, arkaýynsyrap, howlukman aýtdy.
Baý oňa uly sygyr, süýtden çykan sygyrlaryň birini berip goýberdi.
Daşyna çagalary tegeläp gelýän Esen söwdagäre daş çykan Iner
golak ýylgyryp seretdi. Sag eli bilen ýasgynjak atan donunyň
ýakalaryny çekişdirdi.
— Hä, söwdagär, sag-aman geldiňmi? — diýip, ol Eseniň elini
ýuwaşja silkeledi. — Amanlykmy-gurgunlykmy? Çaga-çugalaram
sag-salamatmy, howwa, onsoň oba-garalaram saglykmy?
Esen söwdagär Iner golagyň goluny silkeläp durşuna ýüzüni
ýokary tutdy-da:
— Şükür, şükür, şükür — diýip, her soragyna başyny atyp, jogap
gaýtardy. Soňra bolsa Iner golagyň soraglaryny onuň özüne gaýtalap
ugrady. Öý eýesem Eseniň öz beren jogaplaryny gaýtalady.
Söwdagäriň düýesini çökerdiler. Ýolaman bilen Ilaman, ýükleri
ullakan garagajyň aşagyňa çekdiler. Adamlar çagalaryň gürmegini
bölüp, ýuwaş-ýuwaşdan gelip ugradylar. Söwdagäriň söwdasy asty
otly gazan ýaly gozgalaň tapyp ugrady.
— Esen aga, bäş gadak kemput çek.
— Esen aga, üç gadak halwa çek, pylança pampyza çek.
— Künji ýagy diýipdik. Şony nätdiň?
— Bir çäkmenlik mawut sarypdyk. Şony tapyp bildiňmi?
Eli terezili Esen söwdagär elinem, dilinem dek duruzman
işledýärdi.
— Ine, saňa, otüki, halwa. Ine saňa, otüki, kemput. Künji ýagam,
otüki, bardyr. Mawudam tapandyryn — diýip, yzyny üzmän
gürleýärdi. Alyjylar ýerli-ýerden dillenýärdiler.
— Esen aga, az-owlak gyzyl boýag diýipdik welin...
— Wah, Annajemal, otüki, şol boýag diýeniň bolan däldir. Basym
Hindistandan uly kerwene garaşýarys. Ýene on günden Maru-Şahujahana gitjek. Şonda şo kerwenden alaryn. Kerwen, otüki, gaty baý
bolmaly — diýip, edip oturan işinden elini aýyrman aýtdy. Kerwen
Hywa, Ürgenç tarapdan gelip, bäş aý mundan öň geçip gidipdi.
Indem yzyna gaýdyp gelerine garaşylýardy. Rejep aýy ýaňy ortadan
geçdi. Aýyň aýaklaryna-da kerwen çyksa gerek diýip çak edilýär.
— Esen aga, bir agar çäkmenlik gulajym bar. Şony satyp berip
bilmezmiň?
— Getiriberiň, otüki, gaty satarys.
— Ynha, Esen aga — diýip, agar çäkmenlik hödürlän aýal
tüýnükli ýaglyga dolangy gulajyny oňa uzatdy. Esen söwdagär ony
bir eli bilen alyp, gapdalynda goýdy. Başga birine çekmeli
halwasyny çekip berdi-de, arkaýynlykda gulajy eline aldy. Onuň
daşyndan ýaglygy emaý bilen aýyrdy. Ol söwdagär gözi bilen gulajy
synlady. Eli bilen sypalady. Ýekeje düwün, ýekeje büdür-südür
bolaýsa nädersiň. Eliň mawut mataň ýüzünde ýöredilen ýaly
mylaýymlyk bilen typyp gidýär. “Biziň aýallarymyzyň agar çäkmen
dokamaga ökdedigini” diýip, söwdagär öz içinden guwandy.
— Otüki, munuň bahasyny näçe bahalaýaň? — diýip, bogdak
ýaly bolup oturan Esen söwdagär üstüne abanyp duran, ýaşy ortadan
agyp ugran aýala ýüzlendi.
— Gymmat diýibem duramok. On iki gadak pampyza berseň
bolýar.
Bu bahany eşiden Esen söwdagäriň ýüzi ýagtyldy. Gulaç gowy,
on bäş-on alty gadaga-da degýär. Şonda-da onuň söwdagär damary
çekdi.
— Ol-a gymmat bolýar. Otüki, muňa sekiz gadak pampyzany
häzir berip biljek.
— Heý, sekiz gadagam zat bormy? Goýsanaýt namartaý — diýip,
aýal oňa elini salgap goýberdi.
— Muňa, otüki, söwda diýerler. Ynha bahalaşyp bereris — diýip,
Esen söwdagär ker bilen gepleşýän ýaly jag-jaglady.
— Beýle bolsa getir bärik gulajy. Men seniň bilen söwdalaşyp
oturyp biljek däl. Müň işim bar — diýip, gulajyň eýesi aýtdy. Esen
söwdagärem oňa “Me onda” diýip, gulajy uzadaýarly däldi.
— Niýetläp getireniňden soň, otüki, yzyna äkitmezler. Ol
yrymyna gowy däl — diýip, söwdagär gulajy sypalap oturyşyna
aýtdy. — Ýöne, otüki, bir diýen ýeriňi tutup oturmazlar. Senem
azda-kände eň ahyry.
— Onda saňa-da däl, maňa-da. On gadak kemput beräý — diýip,
gulajyň eýesi abanyp durmagy uslyp bilmän aşak oturdy. Esen
söwdagär dymdy. Soňra:
— Bolýa, otüki, razylaşdyk — diýip, gulajy beýlesine geçirdi.
Aýala on gadak kempudy çekip berdi.
Aýal gidensoň iki sany çaga geldi. Olaryň biriniň başynda
çöwürme, beýlekisinde uly adamynyň agzy daraldylan köne mele
telpegi bardy. Gök mawutdan tikilen gysgajyk balaklarynyň
agzyndan şorlap giden injikleri görünýärdi.
— Esen aga düýänem, eşegem otluk ýere goýberdik — diýip,
olaryň ekabyrragy aýtdy.
— Tüweleme, tüweleme. Mäň, ynha, otüki, men size kemput
bereýin — diýip, söwdagär olaryň her haýsyna bir gysym pürçükli
kemput uzatdy. Şol arada bir gyzjagaz geldi.
— Kelte söwdagär daýy, kakam üç çetber pampyza bersin
diýýä.
— Haý, otüki, kakaň gursun. Çagany ibermän özi geläýmeli
ahyry — diýip, söwdagär käýindi. Onuň käýinmegi çaganyň “Kelte
söwdagär” diýeni üçindi. Bolsada, söwdagär gyzyň elindäki
şaýylyklary
aldy.
Ony
goltugyna
salyp,
gyzjagazyň
diýen
pampyzasyny çekip berdi.
— Kakaňa aýt, otüki, indikide özi gelmese, hiç zat bermen —
diýip, gyzyň yzyndan gygyrdy.
— Bor, aýdaryn — diýip, gyzjagaz keýik owlagy ýaly towsaklap
gitdi. Donuny ýasgynjak alyp, gezim edip ýören Iner golak loh-loh
edip güldi. Kellesini ýaýkap:
— Çaga-da, howwa. Eşiden zadyny aýdyp goýberýär-dä —
diýdi.
— Beýlede bir zat bolarmaý, otüki, Iner — diýip, Esen söwdagär
jag-jaglady. — Men saňa golak diýsem, otüki, sen maňa kelte
diýseň, heý, otüki, beýdibem bir-biriň göwnüne degibem ýaşap
bolarmaýt?
— Oglan ýaly bolýaň-ow, söwdagär, howwa, onam bir göwnüňe
alarlarmy? — diýip, Iner golak arkaýyn gepledi. — Bize-hä golak
diýip, ýüzümize hemişe aýdyp ýörler, howwa. Bizem şol çynmykan
öýdüp, howwa, sesimizi çykaramzok, howwa, gatam görjek
bolamzok.
— Hawa-la, otüki, iň gowusy sesiňi çykarmazlykdyr. Gaty
görýäniňi bilseler-ä, otüki öjügiberýärler — diýip, Esen söwdagär
jagyrdady.
Söwdagäriň müşderileri ýene dökülip başladylar. Onuň bir günlük
gelýändigini, ertir ýola düşjekdigini hemmeler bilýärdi. Şonuň üçin
her kim gerek zadyny şu gün aljak bolýardy. Onsoňam Ýandakly
obasy kiçi däl. Üstesine-de ýaýraň oturan oba. Onuň ol çetinden
geljek bolsaň, mazaly derlemeli. Söwdagäriň üstüne diňe alyjy däl,
zat satjagam gelip dur.
— Esen aga, şu baganany satyp berip bilermiň? — diýip, biri ýüzi
gyrawlap lowurdaýan sugry baganany oňa uzatdy.