Kesearkaç - 02

onuň Barat pälwan bilen tutluşardan ejizdigini, güýç synanyşardan
asgyndygyny, onuň ýeňiljekdigini görenlerinde aňdylar. Olaryň
göreşi uzaga çekmedi. Geçse bir jüňňül suw içesi salym geçendir-dä,
Barat pälwan bir silkenden soň lur pälwany üstüni kakyp ýerinden
turdy.
— Barat pälwana goýlan ikinji baýrak teke halysy. Milti bolan
pälwan orta çyksyn. Gulaly pälwan, Ybadylla pälwan, eşitmedik
diýmäň! — diýip, toýuň jarçysy döwre gurap duran märekäniň
öňünden aýlandy. Adamlar “Oňa kim çykarka?” diýip garaşdylar,
Jarçynyň birinji çakylygyna-da, ikinji çakylygyna-da hiç kim ses
bermedi.
Märekäniň öňünde ýeke öýliň horazy ýaly, gollaryny gowaldyp,
gabaryp ýören Barat pälwany göreniňde, biliňi guşap orta çykmak
üçin gözsüz batyrlyk gerekdi. “Barat pälwan pylan ýerde göreşende
pylan pälwanyň goluny döwüpdir, pylan pälwany seňseledipdir”
diýen ýaly sözleri Ahal ozalam telim gezek eşidipdi.
Jarçy üçünji gezek:
— Pälwanlar, gorkýan bolsaňyz, onda baýrak Barat Pälwana
berilýär — diýip gygyrdy. Şondan soň kyrk ýaş çemesindäki, belki
kyrkdanam köpräkdir, daýaw kürt pälwany orta çykdy. Oňa Huşnaf
pälwan diýýärdiler. Huşnaf Koý. Onuň çermelen gollary, açyk döşi
durşuna çöpür bolup durdy. Onuň bürgüdiň çüňki ýaly ortasy
örküçli, ujy egrelip duran burny, gatyşan gür gara gaşlary,
gulaklarynyň içinden çykyp duran çogdam gyly ony hasam hyrsyz
görkezýärdi.
Bularyň göreşi uzaga çekdi. Kä ol badak saldy, kä beýleki içden
çilşirdi. Märekäniň ortasynda süsüşýän öküz ýaly omadaklaşyp telim
gezek ters aýlandylar. Olar märekä kä golaýlaşýardylar, kä
daşlaşýardylar.
Pälwanlaryň ikisi-de süllümbaý ezildi. Iň soňunda Barat pälwan
Huşnafy ýykdy. Ýöne gaty kynlyk bilen ýykdy, göreş tamam
bolandan soňam Barat pälwan özüni dürsäp bilmedi. Kimdir biri
onuň eline göwşüllän tüýnükli ýaglygy tutdurdy. Barat pälwan onuň
bilen yzly-yzyna derini çaldy.
Üçünji baýrak üçin pälwan çagyrmadylar. Diňe jarçynyň özi orta
çykyp:
— Barat pälwan bilen göreşmek üçin teke-türkmenleriň meşhur
pälwany Garadolan. ýörite gelipdir. Häzir oňa tomaşa ediň.
Baýraklary bir gyr at — diýdi.
Garadolan pälwanyň adyny Ahal köp eşidipdi. Ýöne ol
Kesearkaçdan bolsa-da entek özüni görmändi. Barat pälwany ilkinji
gezek görşi ýaly, ony hem ilkinji gezek görýärdi.
Märekäniň öňüne bili salpyrak guşalan ýaşyl tirme guşakly,
inçesagt, daýanykly garaýagyz pyýada çykdy. Ahal öz ýanyndan:
“Ine, bu tüýs adyna mynasyp ekeni” diýip pikir etdi. Ol daglarda
bitýän garadolan diýen agaja beletdi. Ony telim gezek çalyp, pil
sapy, palta sapy ýasapdy. Ýöne ol pälwanyň adynyň Garadolan
däldigini, düýpden başgadygyny, keşbini şol agaja meňzedip,
Garadolan adynyň soň dakylandygyny bilenokdy.
Märekäniň çak edişi ýaly bularyňam göreşi uzaga çekdi, olar, çep
aýaklaryny öňe atyp, sag aýaklaryny gaça saklap, köp aýlandylar. Kä
ol, kä beýleki duýdansyz hüjüm edip, aýaklar tapyrdap gidýärdi.
Barat pälwan Garadolany näçe gezek dyzyna göterdi. Ol ony aýlap
ýere çalmakçydy. Ýöne garşydaşy beýle etmäge maý bermeýärdi. Ol
iki aýagynam ýerden göterip, Barat pälwanyň gursagynda düwlen
ýaly bolup durdy. Ony agdarmak üçin öňürti özüň güwläp
gaýtmalydy. Ýere golaýladan dessine ol ýene aýagyny ýere
direjekdi, özüňem gabyrdadyp basjakdy. Bu emel göreşde goranmak
üçin esasy emelleriň biridi. Şonuň üçin Barat pälwan şo göterişine
telim gezek aýlasa-da, ýere uraýyp bilmedi. Ony goýbermäge mejbur
boldy, ýene çekeleşdiler.
Baradyň güýçlüdigi görnüp durdy. Ýöne Garadolan emele ökdedi,
çeýedi. Märekäniň öňki gykylygy, öňki şowhunydy. “Garadolan
çilşir!”, “Barat ýanbaşla!”
Iller öňe omzasa, öňe omzap, yza çekilse yza çekilip, Ahal
Garadolan üçin Hudaýy çagyrýardy. Ol hudaýýoluna bir petir
çöregem aýdypdy. Ýöne onuň ähli dilegi biderek boldy. Uzak
çekeleşikden soň ýadadymy, hüşgärligi elden berdimi, garaz, Barat
pälwan bir silkende Garadolanyň dyzy ýere degdi. Göreşiň kanuny
şeýle. Tötänden dyzyň ýere degse, ol ýeňildigiňdi. Şeýdip, özi üçin
goýlan baýragyň üçüsinem Barat pälwanyň özi aldy.
Ine, şol pälwan serçäniň üstüne eňen gyrgy ýaly bolup, Ahalyň
üstüne gelýärdi.
Bu nädip beýle bolduka?! Il-günüň hormatlap, apalap ýören
pälwany şu derejä, ýol urmak, garakçylyk etmek derejesine nädip
ýetip bildikä?
Ahal başga bir zady bilmese-de, Barat pälwanyň durmuşynda bir
üýtgeşikligiň, onda-da gaty ullakan üýtgeşikligiň bolanyny aňdy.
Pälwan öňki pälwana meňzänokdy. Horlanypdyr, garalypdyr,
inçelipdir. Tanar ýaly bolmandyr.
Atlar taýak ýeter aralykdan bir-birine tarap güpürdeşip gaýtdylar.
Olar orta ýolda duşanlarynda, gylyçlar bir gezek şakyrt etmäge
ýetişdiler. Atlar bir-biriniň duşundan geçip gitdiler. Ahal Iner
golagyň, öwredişi ýaly aty çaltlyk bilen yza öwrüp, Barat pälwanyň
ýeňsesinden urup biljekdi. “Uruş diýilýän zat emelden ybaratdyr.
Emel bilmeseň urşup bilmersiň, urşup bilmeseň biziň döwrümizde
ýaşabam bilmersiň”. Ine, bu ses Iner golagyň sesidi. Ýöne bular ýaly
ýekme-ýek söweşde bu emeli ulanmak bolmaýar. Ol karamdy,
namartlykdy. Bardy-geldi gylyjy elinden gaçaýsa, ýa at büdräp
ýykylaýsa, beýleki tarapy oňa gylyjyny almaga, atyna münüp, özüni
dürsemäge maý bermelidi. Ine, bu ýekme-ýek söweşiň ýazylmadyk
kanunydy, mertlikdi.
Yza öwrülip, bir-birine täzeden okdurylan atlar bu gezekki
duşuşykda geçip gitmediler. Olaryň ikisem çarpaýa galdy. Gylyçlar
şakyrt, şakyrt edip seslendi.
Pälwan horlananam, inçelenem bolsa, entek onuň golunda güýç
bardygyny Ahal derrew aňdy. Ýigidi iň gynandyrýan zat şu söweşde
ortalyk ýokdy. Ýa ol Ahaly öldürmeli, ýa-da Ahal ony. Muňa
ýekme-ýek söweşiň kanuny diýerler. Edil göreşdäki ýaly. Göreşdede ýa ýykylmaly, ýa-da ýykmaly. Çar düşeniň hasap edilmeýär.
Baýrak ýekeje. Baýraga goýlan düýäni ýa-da halyny ikä bölüp
bolmaýar. Bu ýerde-de şonuň ýaly. Baýraga bir ömür goýlupdyr.
Ony söweşýänleriň haýsam bolsa biri almaly.
Şakyrt, şakyrt, şakyrt... Gylyçlar dynman şakyrdaýar. Her gezek
çaknyşanda uçgun syçraýar. Töwerekdäkiler: “Barat! Barat!!” diýip
gaty sesleri bilen gygyrýardylar. “Ahal!! Ahal!!” diýip, oňa gop
berýän ýekeje sesem ýokdy. Çarpaýa galan atlar bir-birine agyz
salýardylar. Şakyrt, şakyrt...
Birden tätänlik boldy. Barat pälwanyň aty büdräp alkymyny ýere
berdi. Özi zyňlyp honda düşdi. Gylyjyny gaçyrdy. Atyň aýagy
syçanyň kürümine giden bolara çemeli.
Ahal atyň başyny beýläk sowdy. Tötänden ýykylan adamy urmak
bolmaýar. Oňa ýerinden turmaga, gylyjyny almaga, ata münmäge,
özüni dürsemäge maý bermeli. Ýogsa namartlyk bolar.
Birden
üstüne
gaýa
ýykylana
döndi.
Nämäň-nämedigini
seljermäge ýetişmedi. Zordan özüni dürsände, eýýäm iki elem
daňylgy.
Ýedi atlynyň ýeri ýerden üstüne eňenini duýman galypdy. Ol
eýýäm atyna atlanana Barat pälwana ýigrenç bilen seredýärdi. Ahaly
aldadylar, gapyl basdylar.
“Maňa bir zat bolaýsa, ýerli-ýerden eňiň” diýip, Barat öňünden
tabşyran bolmaga çemeli. Adam ejizlände gaty ejizlär ekeni. Pälwan
Ahalyň gözüne şeýle bir ownuk, gyl ýaly zat üçin uly galmagal
turuzýan jinnekçi adamlar ýaly bolup göründi. Özi üçin ýörite üç
baýrak goýlan, arassa göreşde ýykyp, şol baýraklaryň üçüsinem
almagy başaran, märekäniň elinde göterip oklap gapan şol
pälwanynyň şeýle ejizlänini, ownanyny, namartlanyny görmegiň
özem uly jezady.
Barat pälwan bärsine bakanda, olaryň göreçleri çakyşdy. Pälwan
eli daňylgy bulanyp ýatan ýigidiň ýüregindäkini onuň gözünden
okady. “Hä, sen maňa ownuk diýýärmiň, namart, ejiz diýýärmiň
asyl!..”
Pälwan atdan agdy. Bilindäki gamasyny sogrup alyp, burjulap
duran çytyk ýüzi bilen Ahala tarap ugrady. “Namart, ejiz” diýen
pikiriňi ýene bir gaýtala” diýýän äheňde onuň üstüne abandy. Soň
egildi-de, daňlan elleriň ýüpüni kesişdirip taşlady.
Ahal daňynyň derdinden awuşan goşaryny owkalaşdyryp, dik
oturdy. Barat pälwan Ahalyň gylyjyny alyp, atyň öňüne kese basan
serbazyň ýanyna bardy. Sesini çykarman, gylyjy alyp, ony Ahalyň
ýanyna oklap goýberdi. Dorbedewi tutaklap gelýän nökeriň elindäki
jylawy aldy. Ony eýeriň gaşyna ildirip, bedewiň buduna kakyp
goýberdi.
Bu ýagdaýy synlap duran atlylar geň galyp, soragly nazar bilen
bir-birlerine seretdiler-de, duran-duran ýerlerinden ata gamçy
çaldylar. Pälwanyň aty olaryň ugruna bir imrindi. Ýöne üstüniň
boşdugyny, eýesiniň şu ýerdedigini aňyp, olaryň yzyna düşmedi.
Atlylar bolsa hälki gaçan keýikler ýaly dabyrdaşyp ilerki
belentlikden aňryk aşyp gitdiler.
IKIÇÄK
Belentlikden aşyp giden atlylaryň yzyndan gabagyny galdyryp
sereden Barat pälwan atyna tarap ýöneljek ýaly etdi-de, ýene öňki
pikirinden el çekdi. Henizem goşarlaryny sypalap oturan Ahalyň
ýanynda saklandy. Gylyjyny sypyryp, gök otlaryň üstüne oklap
goýberdi. Şo duran ýerinde aşak çöküp gyşardy. Güneşlemek isleýän
ýaly uza-boýuna arkan ýatyp, gylyjyny kellesiniň aşagyna çekdi. Giň
deňizde gaýyp ýören ýelkenler ýaly bölek-bölek ak bulutly asmana
seredip ýatdy.
Her ýerde-her ýerde ýuwlup serlen eşiklere meňzeş şol bölekbüçek bulutlar göräýmäge gymyldamaýan ýaly bolsalar-da siňe
sereden Barat pälwan olaryň çalaja yraň atýandygyny, gündogara
tarap usul bilen süýşýändigini aňdy.
Pälwan sesini çykarman esli ýatdy-da, birdenem şol ýatyşyny
üýtgetmän:
— Adyň näme? — diýdi.
Barat ýuwaşja gepländirin öýtse-de, ýigit üçin onuň sesi sanaç
kakylan ýaly bolup eşidildi. Şeýle-de bolsa, Ahal ýuwaşja gepläp
jogap gaýtardy.
— Ahal.
Barat pälwan dikeldi. Gürrüňdeşiniň ýüzüne seretdi. Soňra
Ahalyň otlap ýören atyna tarap ümledi.
— Olam Dorbedewmi?
Ahal gabaklaryny giňden gerip, oňa seretdi. Ýigidiň tegelenen
goýun gözlerinde “Sen nireden bilýäň?” diýen sorag bardy. Pälwan
onuň gözündäki soragy aňdy. Ýöne oňa jogap bermän, sözüni
dowam etdi.
— Çöregiň bitin ekeni — diýip, ol atlylaryň aşyp giden gerşine
tarap ümledi.
— Bilen bolsalar olary saklamak maňa başartmazdy.
— Näme, olar meniň üçin ýörite gelipmidiler?
— Şeýle amatly ýerde duşjagyňy bilseler, Hywa, Ürgenje-de
giderler — diýip, pälwan şol öňki ýuwaş sesi bilen aýtdy. —
Horasanda seniň bilen Dorbedewiň adyny eşitmedik ýokdur.
Barat pälwanyň bu sözleri başda Ahalyň gözlerinde peýda bolan
soraga jogapdy.
Ahal bilen Dorbedewiň adyny Kesearkaja-da, Horasana-da,
Horezmine-de dolduran bir ýagdaý bolupdy.
Durun etraplarynda Arkajyň uly baýy toý edipdi. Şol toýa
Maşadyň hany Ryzaguly han özüniň külli Horasanda öňüne at
geçirmedik Rabat diýen bedewini iberipdi. “Rabat gadymy Rüstem
Zalyň münen Rahş atly bedewiniň neslindenmiş” diýilýärdi. Ol
çynmy, ýalanmy, ony bilýän ýok. Diňe bir zat aýandy. Rabat ýaryşa
girip, Horasanda entek baýrak sypdyrmandy.
Her uly toýuň endik bolup galan bir ýagdaýy bar. Atly bedew,
atly pälwan, atly mergen üçin ýörite baýrak goýulýar. Şo toýda-da
Ryzaguly hanyň Rabaty üçin yzy köşekli ak maýa goýlupdy.
— Rabat bilen ýaryşjak bedewler orta çyksyn! — diýip, jarçy üç
gezek gygyrdy. Orta çykan atlar Rabatyň özi bilen dört bedew boldy.
Olaryň biri Maru-Şahu-jahan etraplaryndan gelen bedewdi. Ahalyň
seýis gözleri ol aty içgin synlady. Ol at ady-owazasy şu etraplara
gelip ýeten Çaşgyn seýsiň elinden çykan atdy. Ata söz diýer ýaly
däldi. Onuň töweregine garanyp, başyny bulap barşy awa garanýan
Garyçgaýa meňzeýärdi. Ýöne onuň aýaklaryny basyşyndan bir
keminiň bardygyny Ahalyň seýis gözleri sypdyrman aňdy.
— Şu atyň bir kemçiligi-hä bar — diýip, ýanynda duran Hojaly
seýse ýuwaşlyk bilen aýtdy. Hojaly seýis Dorbedewiň seýsi däldi.
Ýöne öz şägirdiniň aty niçik seýislänini bilmek üçin şo toýa Ahal
bilen gidipdi.
— Meniň göwnüme bolmasa, ol daňdan çapylmadyk ýaly —
diýip, halypa seýis aýtdy.
Soň Çaşgynyň özi bilen gürleşenlerinde, özüniň ýaramandygyny,
çapyksuwaryňam daňdan aty gezdirmelidigini unudyp, uklap
galandygyny aýtdy. “Ýogsa at-a at jan eken” diýip, Ahal başyny
ýaýkady.
Rabadyň gapdalyndan goýberiljek üçünji at hywaly seýis
Hoşmädiňkidi. Ol seýsiň atyna-da, özüne-de Hojaly bilen Ahal
beletdi. Olar oňa uly baha berenokdylar. Öz etrapynda iň ýyndam
hasap edilýän at Kesearkaja gelip entek ozmandy. Hojaly seýsiň
aýtmagyna görä Hoşmädiň halypasy gaty uly seýis. Arman ýöne
Hoşmät onuň yzyny alyp göterip bilmändir.
Dorbedewi ugratmazdan öňürti Ahal çapyksuwaryň gulagyna:
— Aty Aly Aşrafydan daşrak saklajak bolgun — diýip, tabşyrdy.
Rabadyň çapyksuwary Aly Aşrafynyň galyberjegini bilse, karam
edýänligini Ahal ön telim gezek eşidipdi.
Atlar pellehanadan towşan turan ýaly bolup gaýtdylar. Adamlar
gozgalaň tapyp ugrady. Wagyrdy barha köpelýärdi. Üýn alyşmak
kyndy.
Orta ýoldan mazaly geçensoň, Rabat bilen Çaşgyn (Çaşgynyň
atynyň adam Çaşgyndy) deň gelýärdiler. Dorbedew olardan doga
bagy yzdady. Adamlar bir-biriniň egnini basyp, atylan peýkam ýaly,
ýüzin salyp gelýän atlylara seredýärdiler. Birdenem garaşylmadyk
zat ýüze çykdy. Çaşgyn ýoldan syçrap çykdy. Şol çykyşyna-da
gaýdyp ýaryşa girmedi. Çaşgynyň çapyk-suwarynyň aýtmagyna görä
Aly Aşrafy atyň ýüzüne gamçy çalypdyr. Çapyşykdan soň gykylyk
dik asmana galdy. Çaşgynyň tarapdarlaryndan gylyja, hanjara
ýapyşanlaram boldy. Aly Aşrafynyň garnyny şol ýerde silkip
gidiberjek ýigitlerem bardy. Ýöne toý eýesi ara düşüp:
— Adamlar, garyndaşlar, gaýrat ediň! Toýy bir bulamaweriň —
diýip, iki elini gursagynda goýup ýalbardy. Hanjarlar, gylyçlar ýenede gyna girdi. Ýöne at çapyşygyny şonuň bilen sowdular.
Çaşgyn tazygyp çykansoň, esasy göreş Dorbedew bilen Rabadyň
arasynda gitdi. Dorbedew soňky ýüz gulaç aralyga çenli bir kaddyny
saklady. Diňe pellehana alkymlanda, öňe ümzük atyp, Rabatdan
ozup geçdi.
Ine,
şol
ýaryş
Dorbedewiň
dabarasyny
Eýrana,
Turana
ýaýradypdy.
— Ryzaguly han Dorbedewi getirip berene ýüz tümen baýrak
goýdy — diýip, Barat pälwan sözüni dowam etdi.
Ýüz tümen diýilýän az pul däl. Arwanalaryň, inerleriň bahasy
bäş-alty tümenden ýokary däl. Ýüz tümene ýylky sürüsinden on
ýabyny, Dorbedewiň özi ýaly atlardan bäş aty alyp bolýar.
Bu zatlary pikirinde aýlan Ahal ýolan otunyň baldagyndan tutup,
pyrlap oturyşyna:
— Arzanladypdyr-la. Ol maňa ýüz elli tümen hödürläpdi —
diýip, başyny galdyrman aýtdy.
Şol pajygaly çapyşygyň bolanyna bir aý çemesi wagt bolupdy.
Şol günleriň birinde iki atly Ahalyň öýüniň işigine gelip atdan agdy.
Gapa çykan Ahal bilen olar ellerini uzadyp görüşdiler. Egni han
sowgadyna çalymdaş haltaly iki adam doly horjuny göterip, Ahalyň
yzy bilen öýe girdi. Bir gözi sary kişmişden, hurmadan, beýleki gözi
Eýranyň pürçükli kempudyndan, künjüli halwasyndan doldurylan
horjuny Ahalyň eline berdiler. Öý eýesi horjuny uly geň galma bilen
kabul etdi. Ony beýleki öýe eltip, Aksona uzatdy. Onuň:
— Bu nämäniň alamaty? — diýip, gözleri bilen beren soragyna:
— Men näbileýin — diýen äheňde eginlerini ýygryp jogap berdi.
Ýaşulular söz aýtmaga gelen sawçylara meňzeýärdi. Ony
diýseňem Ahalyň ýetişen gyzy-ha beýlede dursun, aslynda gyz
maşgala ýokdy. Onuň diňe ylgap ýören on ýaşly ogly Salyr bardy.
Näme-de bolsa Ahal olara sorag bermedi. Olaryň özleriniň gürrüň
açaryna garaşdy.
Gelen adamlar Ryzaguly hany öwdüler. Onuň jomartlygyny,
batyrlygyny, il serdary bir adamdygyny magtadylar. Ahala köp
salam aýdanyny ýatladylar.
Gürrüň ýuwaş-ýuwaşdan Dorbedewe syrykdy.
— Ryzaguly han siziň atyňyz üçin 150 tümen hödürleýär —
diýip, gelenleriň biri aýtdy.
— Eli açyk adam-da, göwni giden zada lomaý eçiläýýär — diýip
beýleki goldady.
Ahal bu bahany eşidip begener, ýerinden towsup turar öýtdüler.
Ol gaty uly baha. Iň baý öýüň gyzynyň galyňyndanam ýokary. Ýöne
Ahal
oňa
begenmedem,
gynanmadam,
ýylgyrmadam,
asyl
ýerindenem gozganmady.
Myhmanlara söwüş edildi, nahar çekildi. Giç öýlänler olar
turmakçy boldular, öz sözleriniň jogabyna garaşdylar.
— Ryzaguly hanyň döwleti yrylmasyn. Dorbedewe beren uly
bahasy üçin taňryýalkasyn. Ýöne ol at meňki däl. Ol Kesearkajyňky.
Ol Kesearkajyň abraýy. Bir iliň abraýyny, guwanjyny satyp
goýbermäge meniň hakym, ygtyýarym ýok — diýip, Ahal jogap
berdi. Oňa:
— Dorbedew bolmasa gyr bedew eken-dä. Başgasyny alarsyň,
seýislärsiň. Seniň-ä, näme, eliňden gelýär — diýip, myhmanlaryň
biri aýtdy.
— Ýüz elli tümen ýöne zat däl. Gelen döwleti sypdyrma, samsyk
bolma — diýip, beýlekisi janykdy. Ahal samsyk bolanyny kem
görmedi.
— Ýüz elli tümene seniň özüňi razy edip alýar. Ogurlap almak
bilen satyn almagyň arasynda elli tümen däl, ýer bilen gök ýaly
tapawut bar — diýip, Barat pälwan penjeläp alan otuny gapdala tarap
zyňyp goýberdi.
— Ryzaguly han üçin onuň näme tapawudy bar? — diýip, Ahal
seslendi.
— Sen batyr ýigit, gowy zat. Ýöne tekepbirem ekeniň — diýip,
Barat pälwan onuň öňki soragyna jogap bermän aýtdy. — Şol
tekepbirligiň welin gowy däl.
Ahal sesini çykarman, oňa gözleri bilen sorag berdi. Barat dowam
etdi.
— Sen aýt, ýaňy sekiz adam bilen bir özüň urşarmydyň?
Ahal esli mahal dymyp durdy. Soňra öz-özüne diýýän ýaly:
— “Bilse pişik öňi-soňy öljegin.
Yza dönüp gaplaň bilen garpyşar” — diýdi.
— “Ýol tapmasa müň duşmandan gaçara.
Gerçek ýigit jöwher gylyja ýapyşar” — diýip, pälwan
gürrüňdeşiniň Saadydan başlan bendini tamamlady. Soňra:
— Seniň gaçara ýoluň kändi — diýip, Dorbedewe ümledi.
Dorbedew bolsa ulularyň gürrüňine gulak asman, hol beýlede ýazyň
paşyrdap duran ter otlaryndan güýürdedip ýördi. Kämahalam eýäm
howlukmaýarmyka diýýän ýaly, otuny güýürdedip durşuna bärsine
garanýardy.
—
Size
duşmazymyň
öň
ýanynda
keýik
kowalap,
aty
daljykdyraýdym. Siziň atlaryňyz bolsa daýaw.
— Onda-da Dorbedew Dorbedewdir. Bu görünýän atlara zygam
etdirmez — diýip, Barat pälwan indiki aýtjak sözüni oýlanýan ýaly,
böwrüne diň salyp dymdy. Soňra başyny galdyrdy-da:
— Garaz, meşhur seýsiň, akylly-başly adamyň şeýle ýeňilkellelik
edip, özüni oda urmagy geň zat — diýip, sözüniň üstüne goşdy.
— Dünýäde geň zat köpelipdir. Menem bir meşhur pälwany
tanaýardym — diýip, Ahal sözüniň yzyny ýetirmän goýdy. Olam ýol
urýan garakçy bolupdyr — diýip, pälwan onuň sözüniň yzyna
sugşurdy. Ahal sesini çykarmady. Pälwan tarapa diňe soragly
nazaryny aýlap goýdy.
— Ol uzyn taryh — diýip, Barat pälwan uludan bir demini aldy.
Soňra ýeňsesini gylyjyň üstünde goýup, asmana seredip, sesiniüýnüni çykarman ýatdy.
Barat pälwanyň kakasy Aly Muhammet Şahrudy öz şäherlerinde
— Şahrudda kiçijik dükanyň eýesidi. Ol dükanda halwa, hurma, sary
kişmiş ýaly azyk harytlary bilen birlikde mata-marlak, çäýnek-käse,
okara-çemçe diýen ýaly harytlary satardy. Ol öz satýan harytlaryny
ondan-mundan gelýän täjirlerden, söwdagärlerden alýardy. Onuň
dükanynda belli harytlar däl-de, säwlikde duşan harytlaram
satylardy.
Uzynly gün aýak üstünde Aly Muhammediň halys sütüni
süýnerdi. Hysyr-pysyr bilen agşama zordan ýetýän wagtlaram az
bolmazdy. “Ynha haý diýmän, oglum Barat ýetişer. Arkamdan dirär.
Kömekçi bolar” diýip, öz-özüne göwünlik berýärdi.
Ogly ýetişdi, öýli-işikli boldy. Ýöne ol atasyna kömekçi bolmady.
Ol söwdagärlige däl-de, pälwanlyga ýykgyn etdi. Barat göreşi
çagalykdan söýdi. Onuň gowy görýän zady özi ýalylar bilen göreş
tutmakdy. Beýik Saadynyň bir pälwan hakyndaky hekaýatyny
garrylardan eşidipdi. Şahyryň aýdyşyna görä, bir uly pälwan
göreşleriň 360 emelini bilýär ekeni. Ol şägirtlerine şol emelleriň
359-syny öwredip, birini özi üçin saklar ekeni.
Şol pälwandan ak pata alan şägirtleriň biri patyşanyň ýanynda:
— Ol meniň halypam bolýar. Ýogsa ony ýyksa bolar — diýip uly
gürlänmiş. Patyşa-da oňa:
— Göreşde ataňam bolsa ýykmalydyr. Sen şony ýykyp bilseň,
men seni köşk pälwany edip alaýyn — diýipdir. Ussady
çagyranmyşlar. Garry halypa bilen ýaş şägirdiň tutluşygy başlanmyş.
Göreş uzaga çekýär. Pälwanlar bir-birinden peslär ýaly däl. Halys
bolmajagyny bilen halypa şol özüne goýan emelini salyp, şägirdini
agdaranmyş. Soňundan onuň ýüzüne seredip:
— Özüniň nyşana boljagyny göz öňünde tutman, ýaý atmagy
öwredýän mergen akmakdyr — diýip ajy ýylgyranmyş.
Barat pälwan olar ýaly halypa tälimini almandy.
Ol
öz-özünden
pälwan
bolup
gitdi.
Emelleriň
köpüsini
göreşýänlere seredip öwrendi. Käbirlerini özi oýlap tapdy.
Baradyň at-owazasy derrew il içine ýaýrady. Uly toýlardan
baýrak getirip ugrady. Käbir toýlarda bolsa oňa ýörite baýrak
goýdular. Pälwanyň kakasy Aly Muhammet:
— Oglum, göreş bilen çaga ekläp bolmaz. Senem bir hünär al. Iň
gowusy dükany ýöretmäni öwren — diýip gulagyna guýardy.
Kakasynyň aýdyşy ýaly uly toýlar, onda-da uly pälwanlaryň
gatnaşmaly toýlary gaty seýrek bolýar. Ýylda birem bolanok diýen
ýaly. kiçi toýlara, garyp adamlaryň toýlaryna baryp alan bir çebşiň
ýa-da bir ýaglygyň bilen bäş çagany ekläp bolmaz. Ýaşlaram indi
gidişýär. Täze nesil, täze pälwanlar ýetişýär. Olaryň elinden baýragy
häzir alaýsaňam. soňurrak aldyrjak däller. Barat pälwanlykdan el
göterip, kakasynyň ýanyna dükana geçýär. Ol entek dükanyň abynytabyny almanka-da, iki bela olaryň gerşinden inýär. Garahassaçylyk
ýyly şol ýowuz kesele ýatyp, pälwanyň kakasy ölýär. Ikinji
betbagtlygam Aly Muhammediň ýyly dolmanka, bularyň başyndan
inýär.
Günleriň birinde Şahrudyň baýy Nowruzalynyň öýüne şalaryň
şasy myhmançylyga gelýär. Ol myhmançylyga baranynda ýany bilen
wezir-wekillerinden başga-da üç-dört ýüz serbazam alyp barýar.
Olary iýdirmeli-içirmeli, gaýdanlarynda tapdygyňdan gymmatbaha
sowgat bermeli. Şonuň üçin şany hiç kim myhmançylyga
çagyrmaýar. Myhman barjak ýerini şanyň özi kesgitläp, özi aýdýar.
Nowruzaly baý obanyň atly adamlaryny çagyryp, şanyň
nökerlerini
myhmanlamak
hakda
maslahatlaşýarlar.
Şanyň
serbazlaryna gaýtawul bermeli däldigini, çykan çykdajylaryny
soňundan özüniň tölejekdigini aýdýar.
Myhmançylygyň bellenen güni gün guşluga galyberende deprek
kakyp, saz çalyp, ala-zenzele bolup, myhmanlar Şahrudyň
köçesinden girýärler. Her hili gülkünç eşikleri geýen wäşiler,
myhmanlaryň öňüne düşüp böküşýärler, aşyr atýarlar. Her hili
oýunlar edýärler. Bütin şäher daşary çykyp, myhmanlara seredýärler.
Wezir-wekilleriň yzyna düşüp gelýän serbazlar ýoluň gyrasyndaky
baglara, bakjalara hüjüm edip, tapan-tupan zatlaryny ýolup alýarlar.
Baran ýerlerini çekirtge sürüsi ýaly boşadyp gidýärler.
Barat pälwanyň öýüne serbazlaryň bäşisi düşýär. Wah, janyň ujy,
özge myhmanlar ýaly berlenini iýip oňsa. Maşgalanyň huruşlyk
diýip, göz dikip oturan ýekeje toklusyny hasyr-husur pyçakdan
geçirýärler. Çişe düzýärler. Olar bu zatlaryň hemmesini öý
eýesinden soraman edýärler. Barat pälwan bolsa diňe egnini gysyp
oňýar. Ýagşydan-ýamandan hiç zat diýmeýär. Ýöne seň egniňi
gysanyň bilenem bela diýilýän zat geljek bolsa özüne ýol tapýan
ekeni.
Myhmanlar, eger myhman diýip bolýan bolsa, öýüň iýer ýaly
zadyny iýdiler. Ýöne şoňa-da kanagat etmediler. Başga ýerde
myhman bolanlar gowy sowgat aldylar. Baradyň myhmanlary olary
görüp:
— Sen bizi kemsidýäň — diýip, nagaralaryny döwdüler; Pälwan
olara höre-köşe etdi, ýalbardy. Olar gulak asman, dükanyň gapysyny
palta bilen döwdüler. Içini werham-tarham etdiler. Alan zatlaryny
aldylar, almadyklaryny orta üýşürip, dükany otladylar. Ozalam
gününi çala aýlaýan maşgala ýeke günüň içinde gedaýa öwrüldi.
— Ol myhmançylyk däl, galtamançylyk bolýar — diýip, Ahal
uludan demini alyp aýtdy.
— Haýsy zat galtamançylyk däl. Şanyň ýaşap ýörmeginden
başlap, ähli zat galtamançylykdyr — diýip, Barat pälwan ýene arkan
gyşaryp, kellesiniň aşagyndaky gylyjy düzetdi.
— Soň näme boldy?
— Soňmy? — diýip, Barat pälwan näme diýjegini bilmeýän ýaly
hyrçyny dişläp dymdy.
Myhmanlary ataransoň, Barat pälwan arzyny Nowruzaly baýa
aýdýar.
— “Çykdajyňyzy tölärin” diýipdiňiz, agaýy — diýip, onuň beren
wadasyny ýatladýar. Nowruzaly baý oňa:
— Sen patyşany myhman alan adamlardan. Indi bir dükany
düzedip bilmeseň, men saňa näme diýeýin — diýip, onuň ýüzüne
jabjynypdyr. — Senem goňşy obalara bar, islän zadyňy al, gerek
zadyňy getir. Gaýtawul berseler, gel meniň ýanyma.
Nowruzaly
baý
bolmagyny ündäpdir.
şu
sözleri
aýdyp,
Baradyňam
galtaman
— Baýyň, özi ýalylar şonda çykan çykdajylaryny on esse edip
ýerine salandyrlar. Nowruzaly baý Şahrudyň uly hany boldy —
diýip, Barat pälwan aýtdy.
Çagalar eklençsiz galypdyr. Barat pälwanyň, Maşatda ýaşaýan bir
tanşy bar ekeni. Ine şol:
— Sen Ryzaguly hana serbaz bol. Serbaz bolsaň üç tanap ýer
berýärler. Çagalara ýapyşalga bolar — diýipdir. Üç tanap ýere
akylly-başly seretseň, çagalaryň ýyl harjyny almak boljak. Hasylyň
gowy gelen ýyllary daşyndan az-owlak sataýmagam boljak. Barat
pälwan oýlana-oýlana, tanşynyň şu maslahatyny makul bilipdir.
Ryzaguly hanam hemme adamyny serbazlyga alanok. Bu ýerde
Barat pälwanyň tanşam, ady belli pälwanlygam, şanyň serbazlaryny
myhmanlanam kömek etdi. Ine, indem bir ýyl bäri Barat pälwanyň
egninde serbazyň sowudy, serbazyň gylyjy.
— Serbazlara serbazlygy üçin bir köpügem hak tölänoklar. Gaýta
iýjek-içjegiň öz garnyňa. Eşigiň, at-ýaragyň bahasynam özüň
bermeli. Üstesine-de käte onbaşyňa-da sowgatjyk emläp durmaly —
diýip, Barat pälwan gürrüňini jemledi.
Ahal şo zatlary öz başyndan geçiren ýaly uludan bir demini aldy.
— Eger beýle bolsa serbazlyga geçmezler.
— Geçmezler — diýip, pälwan Ahalyň soňky sözüni gaýtaladyda, oňa gür gaşlarynyň aşagyndan seretdi. — Agzyny açyp oturan
çülpeleri nädip eklejek? Diňe bir eklenjem däl...
Ahalyň soragly gözlerine nazary kaklyşan pälwan sözüni dowam
etdi.
— Ýaşajak bolsaň, her ädimiňe pul gerek. Öňüňden çykan serbaz
bir bahana bilen seni urýar. Bahana gytmy? Ol ýana seredýäň, bu
ýana seredýäň diýip yrsaraýar. Urar-da, yzyndanam taýak hakyny
talap eder. Puluň ýok bolsa, git-de serbazyň ýerini depip ber,
odunyny döwüp ber, hyzmatyny edip üz.
— Eger üzülmän galaýsa?..
— Üzülmän galaýsamy? — diýip, Barat pälwan böwrüne diň
saldy. — Onda näme boljagyny bilemok. Entek üzülmän galan ýerini
eşidemok.
Pälwan asmana seredip ýatyşyna esli wagt sesini çykarmady.
Ahalam dymdy. Hol ýokardan, ak bulutlaryň bäri ýanyndan durnalar
toýnuk gurap, geçip barýardylar. Olaryň “gyrruk-gyrruk” diýen
sesleri eşidilýärdi.
— Sen ynsan durmuşynyň gürrüňini edýärsiň — diýip, Barat
pälwan dik oturdy.
— Şol, uçup barýan durnalardan sorap gör. Şolaryň güni
ikimiziňkiden aňsatdyr öýdýärmiň?
Ahal asmana seretdi. Durnalar toýnugyny bozman uçup
barýardylar. Olar boýunlaryny öňe uzadyp, ganatlaryny agraslyk
bilen kakýardylar. Birdenem aşaklap ugradylar. Gonmaga, otlamaga
ýer peýleýän bolmaga çemeli.
— Olaryňky hezille — diýip, Ahal durnalardan gözüni aýyrman
aýtdy. Onuň sesinde durnalara, umuman, tebigatyň gözelligine bolan
inçe söýgi duýulýardy.
— Olaryňkam hezil däldir. Bürgüt diýer, garaguş diýer, olaryňam
öz galtamanlary bardyr. Garaz, aňsat däldir.
— Siz “Ynsyň-jynsyň durmuşy şoňa gurlupdyr” diýjek bolýaňyz.
Ýöne welin ol zatlardan ýokarda adalat diýlenem bir zat bolmalydyra.
— Adalat! Adalat diýilýän zat näme? Aýdaly, bir awçy towşany
duzak gurup tutupdyr. Awçynyň eden işi adalatlylyk däl. Şol
towşany tutmaýanda-da ol gününi görüp bilerdi. Ekin eksin, bag
oturtsyn, mal edinsin, süýt sagsyn. Aýdaly, şo towşany möjek
kowalap barýar. Möjegiňki adalatsyzlyk diýersiň.
— Hawa, diýerin. Möjek güýjüne daýanýar. Galtamançylyk
edýär. Üstesine-de, belki, towşanyň çagalary bardyr. Towşany möjek
iýse çagalary aç öler.
— Möjegiňem çagalary bolsa näme? Ol towşany tutup bilmese,
özem, çagalaram uzynly gije aç galmaly. Bu näme, adalatlylykmy?
Ahal gozgandy. “Hymm” edip ýüzüni aşak saldy. Günäsiniň
üstünde tutulan çaga ýaly elindäki çöp bilen ýeri dyrmalady. Barat
pälwan hüjümini dowam etdi.
— Aýdaly, kowalaşyp barýanlaryň gapdalyndan bir atly çykyp,
gylyjyny syrdy-da, olaryň yzyna düşdi. Awçynyň edýäni telekmi?
— Telek däl. Ejizi goldamak sogapdyr.
— Ejizi goldap, möjegi öldürdi. Möjegiň bolsa sürenindäki
körpeje çagalary ajyndan gyryldy. Ýeri, muňa kim günäkär? Hany,
adalatlylyk? Şol adamyň gazanan günäsi känmi ýa-da sogaby
känmi?
— Diýmek, “Galtamanlarda günä ýok” diýjek bolýaň. Şeýle
dälmi?
— Galtamanlaram edil möjekler ýaly, dagy çykalgasy bolmasa
olar nätsinler?
Ahal içini hümledip esli oturdy. Penjeleri bilen gökje otlary
gyryşdyrdy. Gysymyny dolduryp, eliniň tersi bilen oklap goýberdi.
Ýene gyrdy. Ol elleriniň näme edýänini duýanokdy. Eýesiniň tukat
ýagdaýyny aňan ýaly Dorbedew otlap duran ýerinden oňa tarap