Шырағың сөнбесін - 11

білмеймін, əйтеуір осының бойында мен көрген, маған таныс, тіпті
үйреншікті бір нəрсе бар.
— Комендант мырза: біз саған сенеміз, Усачев. Сен біздің көзіміз бен
құлағымызсың деді. Қалай, ə? Төңірегіне сенімді адамдарды топта. Бізге
жат элементтерге қарсы не істесең де толық билік береміз деді. «Қолыңды
қақпаймыз, толық билік береміз»,— дейді, а?
— Ертең Совет өкіметі қайтып келсе қайтесің?— деді Дуня апай қызып
келе жатқан Усачевқа лақ еткізіп салқын суды құя салғандай.
— А? Не дейсің,— деп Усачев сəл сасқалақтап қалды да, есін тез жиып:
— Одан қорықпадыз, Герасимовна,— деді.
— Мен қорқып тұрғаным жоқ қой, сен қорықпасаң.
— Менің қазір қолымдағы билік үлкен, Евдокия Герасимовна. Егер анау
— мынау керегің болса айтып қой. Мен өзім деген адамға еш нəрсені
аямаймын.
— Менің қу басыма не керек дейсің. Егер жақсылығың тасын баратса
ана азаматтары əскерге кеткен əйелдерге жəрдем ет,— деп кемпір мырс етіп
күліп жіберді.
— Оһ – һо — о,— деп дүңкілдеп күліп алды Усачев.— Сіз де айтасыз, ə.
Сонда қызыл əскердің семьясына жəрдем етуім керек пе? Жо — оқ, олар
əзір тыныш отырғанына рахмет айтсын. Олар туралы əзір нұсқау болған
жоқ. Кейін кім біледі.
Үй иесі əңгімеге мұрындық болмай, қашқақтап қанша жалтарса да,
полицай оны қыбына да қыстырмай дүңкілдеп əлі сөйлеп отыр. Ақыры
тауыса алмаған сөзін есіктен шыққанда да арқандай шұбатып ала кетті.
Дүңгірлетіп үйді толтырып тұрған əлгі Усачев дегеннің жалғыз өзі екен,
ол кеткесін кішкене бөлме босап, менің де арқа — басым кеңіп қалды. Дуня
апай маған:
— Тыныш ұйықтай бер,— деп, төсек салып өзі де жатып қалды.
Менің ұйқым келетін емес. Жаңа қорқынышпен қабаттасып, «осыны
қайдан көрдім?» деген жеңсік ой енді оңаша оралып, бойымды билеп алды.
Арғы — бергімді ақтарып, ой қалтарысымды қанша тінткілесем де... Тоқта,
тоқта... Осындай өрекпи сөйлейтін өктем дауыс... Өңмендеп, өкіректей
кіретін дүлей қара...
Апыр — ау, Тұрсынғали... Мені қинап, ұқсап кетіп ұқсамай, ұстатпай
кетіп жүрген сол екен ғой. Оның даусы шаңқылдақ, мынаның даусынан
ащы болатын. Біздің ауылда кішкентай балаларды «Тұрсынғали келе
жатыр» деп қорқытатын. О кезде жасым жеті — сегізде кəдімгідей естияр
боп қалсам да, «Тұрсынғали келе жатыр» дегенде мен де шошып
кететінмін, балалар ғана емес, одан үлкендеріңнің өздері қорқатын. Ол
ауылға адам сияқты аяңмен кіруді білмейді, баса — көктеп аттап кіреді.
Менің кішкентай кезімде біздің ауыл беті ашылмаған, қаймағы
бұзылмаған нағыз қазақы аулы еді. Тірі орыс көрген жоқпыз — ды. Ауылда
орысша білетін жан жоқ, өзгені білмеймін, менің өзіме Тұрсынғалидің
орысшасы əжептəуір болып көрінетін.
— Мен ана жылдары тар үңгірге барып шойын жолдың қарын
күрегенде орысша үйренбегенде қой бағып жүр деп пе едің?— деп
масаттана жауап береді Тұрсекең.
— Біздің ауылдан да қар күрегендер бар еді. Бірақ солардың біреуіне
жұқпап еді, бұл орысша. Оның да қонатын кісісі болады екен — ау.
— Е, əкімшілік шіркін орысшаны үйретпей қоя ма,— десіп жатады
жұрт.
Тұрсынғали ұзын бойлы, жіңішке, кеуде жағы сұрақ белгісі сияқты
ілгері қарай иіліңкіреп біткен имек қара. Оның есесіне емініп, иегін көтеріп
ұстайды. Екі шекесі едірейген қалақ шеке, кішкене тайды маңдайынан
салбырап түскен ұзын қоңқақ мұрны бір түрлі ерсі, құдды ешкінің текешігі
сияқты, өзі де текеше бақылдайды.
— Мынау неге керек? Бəрі осы жерде жатыр ғой,— деп құйқасы
тыртысқан тыртық қалақ шекесін саусағымен шертіп қояды.
Тұрсынғали жұрттан салық жинайды. Қырсыққан адамына салықты
үсті — үстіне салады. Сонда оның не бір жазған қағазы, не тізімі
болмайды. «Сен пəлен сом төлейсің, сен түген сом төлейсің» деп ауызша
айтады.
— Ойбай — ау, мен өткен жолы төледім ғой, иманың бар ма?!—
дегендерге.
— Білемін, өткен жолы отыз сом төлегенсің. Қазір қырық сом төлейсің.
Бəрі мінекей, мына жерде жатыр оның, пынымаешь,— ден қалақ шекесін
сұқ қолымен тық — тық еткізетін.
Сондай кішкентай нəрсенің ішіне сонша дүниенің сыйып тұрғанына
бəріміз қайран қалатынбыз.
Оған себеп болған Қамқа əжемнің шыққан тегінің шикілігі. О кісі
жақайым Жетес бидің қызынан туған. Бұрын оны біз де, өзгелер де
мақтаныш ететінбіз. Ел аузында «Жетес би айтыпты» деген не бір өткір
сөздер бар. Менің есімде Жетес бидің əсіресе бір сөзі қалып қойып еді.
Ертерек кезде ақ патшаға қарсы шыққан атақты Бекет батыр ұсталғаннан
кейін шектінің екі биі Жетес пен Нияз би, бірі Жақайымның, бірі
Тілеуқабақтың сөзін ұстап бір дауда кездесіп қалыпты. Жетес пен Нияз бір
— біріне сырттай қанық болғанмен бұрын жүздесіп көріспеген екен. Ертең
дауға түседі деген күні бір — бірін бағдарлап, сынау үшін бір үйде бас
қосып, жүз көрісіпті. Нияз ірі, толық денелі, қызыл шырайлы нардай кісі
болса керек, ал Жетес кішкене ғана, қатып қалған арық қара кісі екен. Жасы
үлкен Нияз Жетесті ықтырып алу үшін бір шымшып байқапты.
— Жетес қарағым, дауылпаз деген құс болады деуші еді, дауысы жер
жарады деуші еді. Қасына келсең құрысып қалған көн болады деуші еді —
ау,— депті.
Сонда Жетес би іліп алып:
— Иə, Нияз аға, оныңыз дұрыс. Кешегі Ерназар Бекет ұстағалы арлы
шекті арық болды да, арсыз шекті семіз болды ғой,— депті.
Осы əңгімені айта келіп Қамқа əжем: «біздің Тілеуқабақтың ішінен де
сұмырайлар табылған ғой. Өз бауыры Бекет батырды ұстап беруге солар да
араласты деген сөз бар. Жарықтық Нияз атамыз жерге кірмегенде қайтсын.
Содан сөзден тоқталып: «Мен жеңілдім, ертеңгі даудың бар төрелігін Жетес
бидің өзі айтсын» деген екен. Бүгінде ондай аталы сөзге тоқтайтын адам
қалды ма. Ұсақтап барады ғой бұ жұрт» деп күрсініп қоятын.
Жұрт Қамқа əжемді мақтағанда: «əр сөзі мен Жетес бидің жиенімін»...
деп тұрған жоқ па», «тегінде бар ғой, қалай болсын» деп қолпаштайтын;
енді мақтаныш еткен тегі əжеме пəле боп жабысты.
Бір күні Тұрсынғали əкемнің мініп жүрген жалғыз аты Күреңқасқасына
жармасты. Ауылға шауып кіріп, ауылдан шыға шабатын Тұрсекеңе ат шақ
келмейтін, аз күнде арқасын алдырып, қызыл май қылып зорықтырып
тастайтын. Анау өңкеңдеп қоймай баратқан соң жуас əкем не қыларын
білмей сасып қалғанда сөзге əжем араласқан...
— Əй, сен кемпір, араласпа. Сен өзің кім екеніңді білесің бе? — деді
Тұрсынғали басы кекшеңдеп.
— Е, мен кім болыппын сондай — ақ,— деді Қамқа əжем таңырқап:
— Сен тап жауының тұқымысың. Жетес бидің жиені екенің рас қой?
— Иə, рас. Оның несін жасырамын. Құдай сендей ұрының баласы
қылып жаратпағанына шүкір.
Менің əкем ұры... Менің əкем ұры болғанда...— деп Тұрсынғали басы
кекшеңдеп кішкене тұтығып, қайтадан өрекпіді. Менің əкем ұры болғанда
ол тап жауларымен күрескен. Байлардың малын шапқан.
— Мықтының малын шабатын Дəуіт сорлыда жүрек бар ма екен ойбай
— ау.
Баланың зəресін алды — ау мына пəтшағар. Қой, бұған дауа болмас,—
деп əжем мені басымнан сипап жұбатып үйге қарай бұрылып кетті.
Келер жылы колхоздастыру басталды. Біздің ауыл қазақы, надандау
болатын, жұрт көп нəрсеге түсінбейді, кейін трактор келіп кенеліп, ит
басына іркіт төгіліп жататынын олар қайдан білсін. Менің жасым сегізге
шыққан, əжептəуір ес біліп қалған кезім сияқты еді, бірақ мен де еш
нəрсені түсіне алмадым. Түсіндіретін Тұрсынғали қайда. «Колхозға кірсең
де кіресің, кірмесең де кіресің» деп зіркілдеп қырып бара жатты. «Колхозға
кірмесең бай — кулакқа жатқызам, тұжырымдаймын» деп жұрттың зəресін
алады. Қараңғы шаруа тірнектеп жиған қолындағысынан айрылғысы келе
ме, қатты састы. Біреуі малын сойды, біреуі сатты. Басқа тіршілік кəсібі
жоқ қазаққа малсыз қалу деген... Менің əкем де «бала — шаға бар, тігерге
тұяқсыз қалғанымыз қалай болады» деп бір — екі қарасын жасырмақ
болып еді, Қамқа əжем: «ана Тұрсынғали ұрының баласы емес пе, тіміскі
неме тыққаныңды таппай қоймас. Басың пəлеге қалар, шырағым, Көппен
көрген ұлы той, не де болса көппен көрерміз,— деп тыйып тастады.
Тұрсынғали болса «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деп айқай
салып, жұрттың тышқақ лағын қалдырмай ортаға салып жүр. Ақыры аша
тұяқ қалмаған кезде барып Тұрсынғалидің да айқайы басылған болатын.
....Усачев дегеннің даусын естігенім болмаса, түр — түсін көре де алмай
қалдым. Неге екенін қайдам, қай — қайдағымды оятып, ұмыт болған
Тұрсынғалиді есіме салды. «Жеке меншік жойылсын деп жұрттың
тауығына дейін сыпырып алған жоқ па едің» дейді Дуня апай. Біздің
қазақта тауық, үйрек — қаз деген ұсақ жəндіктер болмайтын, Тұрсынғали
ешкі, лаққа дейін сыпырды. Өз басым Тұрсынғалиді біздің ауылда ғана
болған шығар десем, мынау біздің елден қиян шеттегі орыстың аулынан да
бір Тұрсынғали табылғаны — ау. Тұрсынғалидің жайын Дуня апайға
бастан — аяқ айтқым келіп кетті, бірақ тілім жетіп келістіріп айта
алмаймын ғой. Оның үстіне Дуня апай да, əйел болып сырласуға жоқ,
тұйық адам.
«Менің еңбегімді бағалады ма, ақыр аяғында арбакеш боп кеттім» дейді
əлгі Усачев. Тұрсынғали да кейін ауыл да барлы — жоқты қызметті сағалап,
ақыры сауаты болмаған соң соңғы жылдары колхоздың қойын бағатын
болған. Мен төртінші класс бітіргесін, əкем «баламды оқытам» деп аудан
орталығына көшкен. Аудан орталығына жолы түскенде Тұрсынғали біздің
үйге соқпай кетпейді. Менің бір аңғарғаным, қазақ өкпешіл халық, тіпті
«бір атым насыбайдан көңілі қалады» демекші, кішкентай нəрсеге де
өкпелеп қалады.
4
Бүгін түсімде інім Жұмашты көрдім. Тым алыстап күдер үзіп кеттім бе,
қайдам, соңғы кездері ел — жұрт түсіме кірмейтін болып бара жатыр еді.
Абзалы түсімнен де береке қашқан. Басы жоқ, аяғы жоқ, бірімен бірі
шатасып жатқан қиыр — шиыр бірдеңелер енеді түсіме, бұдыр бедерсіз
түстердің көбін — ақ ояна келе ұмытып қалам. Кейде бойым жеңілденіп,
босанған болып жүрем. Қалай босандым, ұл таптым ба, қыз таптым ба ол
арасы есімде жоқ, «осы мен босанып едім ғой, балам қайда?» деп іздеп
жүрем. Ондай кезде Қама əжеммен, Дариға жеңешеммен де кездесіп
қалатыным бар, бірақ лезде оларды да жоғалтып алып əрі — сəрі болам.
Əйтеуір кілең бір қырқылжың түстер.
Бүгінгі түсім де берекесіздеу еді, тек Жұмашты сондай анық көрдім, сол
баяғы жеті жасар қалпы; бір түрлі өңі жүдеу, үсті де жұпыны. Төмен қарап
үндемейді. Жүрегім алқынып аузыма тығылып көзімнен жас ыршып кетті.
«Жұмаш! Жұмашжан! Апырау, сен бар екенсің ғой». Алқынып
айқайлаймын. Бірақ даусым алқымыма кептеліп қалған ба, естілмейді.
«Жұмашжан, сағындым ғой сені! Жұмашжан!» осы жолы көмейім
ашылып, даусым да шықты. Бірақ Жұмаш жауап қатпайды, төмен қарап
тұнжыраған сүлесоқ қалпында тұра береді. Ұнжырғасы түсіп кеткен, өн
бойында арылмас қасіреттің суық салқыны бар. Менен бөлек. Тіпті бөлек.
Аймалағым келеді. Қолымды соза алмаймын ба, əлде қолым жетпей ме,
əйтеуір жақындай алмадым.
«Жұмашжан — ау, сен кіп — кішкентай баяғы қалпыңдасың ғой, неғып
өспей қалғансың?— деймін. «Өлген бала өспейді»,— дейді Жұмаш
қайғылы кескінмен.
Со кезде барып еміс-еміс есіме түседі: айтпақшы, Жұмаш қайтыс болып
еді ғой. Апырау, кісі о дүниедегі адаммен де кездеседі екен — ау. Мінекей
Жұмашжанды көріп тұрмын, тек құшақтап бауырыма қыса алмаймын.
Арамызда керемет бір жат, бөлектік бар. «О дүниедегі адаммен осылай —
көрінбейтін темір тордың ба, əлде əйнектің бе, ар жағында тұрғандай,
қолың жетпей ғана көрісуге болады екен — ау» деген күңгірт ой келеді
басыма.
Мектепте білім алып, құдайға сенбейтін болсам да, Қамқа əжемнің көп
ырымдары бойыма сіңіп қалған. Жұмашжанның аруағының маған ренжіп
жүргені рас болар. Жыл асқан сайын Жұмаштың көңілімнен аулақтап
кеткені рас. Ол қайтыс болғалы, ойпыр — ау, он жылға жуық уақыт өтіпті
— ау. Басында жас баланың ойын алаңы, одан сылаңдап бой жетіп келе
жатқан қыздың көңіл желігі нені болса да ұмыттырмай қоя ма. Жұмаш та
менен алыстап, ойыма сирек оралатын болған, мына шырғалаңға түскелі
оны тіпті есіме де алған емеспін, өлі түгіл тірілерді ойлауға пұрсатым
болып па.
Қазір енді ұйқым да, бітеліп қалған көңілім де ашылып, алыста қалған,
ұмыт болған дүние, туған жер қайта тіріліп келеді.
Сол көктемде өкпек желдің өтіне шығып, суға салған қанттай солып
қалған қарды күтірлете басып, асыр салып жылдағыдай ойнай алмадық.
Көбіне бүрсиіп үйде отырамыз. Жұмаш та жүдеу. Қазақтың сықсима соқыр
терезелі аласа қыстау үйінің іші қандай күңгірт. Сол күңгірт үйде
күйбеңдеп ойнаған боламыз, бірақ ойынымыз да көңілсіз.
Қазақы жалпақ пештің от жағарына ошақ құрып, оған қара қазан
орнатылған. Бірақ сол қара қазан баяғы көңірсіген исінен айрылып, көбіне
қаңырап бос тұрады — қанша қарасаң да не жылы буы, не тəтті исі жоқ
қара тастай сап — салқын. Қара қазанның тірілетіні тек кешке қарай. Қамқа
əжем біз білмейтін тереңге, жүктің астына тығып тастаған жерінен
шүберекке ораған құйрық майды суырып алып, шетінен бір — екі
шекімдейін ғана жаңқалап сипады. Соны қазанға салып шыжғырып
жібергенде көңірсіген майдың исін қолқамызға жеткенше сіміреміз. Бірақ
танауыңды жыбырлатқан тəтті иіс араныңды ашып, ішіңде бұйығып жатқан
аштығыңды қоздыра түседі. Жұмаш екеуміз мойынымызды созып қазанға
үңілеміз. Қамқа əжем де қатал боп кеткен, біздің мөлиген көзқарасымызды
тіпті байқамайтын сияқты. Бізге, рахаттанып кірт — кірт шайнайтын бір —
екі шыжықты əперудің орнына, қара қазанға баж еткізіп орта шелек суды
құя салады да сонан соң тағы бір жерден дорбасын əкеп қазанға қос уыс
талдан тастайды. Дорбаның аузын қайтадан нығыздап байлайды да, оны біз
көрмейтін тағы бір қуысқа тығады.
Суға қайнатқан осы талқанды кей жерде атала дейді екен, біздің ауыл
оны быламық дейтін, құдай оңдап быламық тез піседі, бүлк етіп бір
қайнаса болды. Қасығымызға үрлеп өңешімізді күйдіріп ыссылай қауып
ішіп аламыз. Тіске тиер түйірі жоқ сұйық тамақ, тойдырудың орнына
қарныңды қоңқылдатып, араныңды аша түссе де, Қамқа əжем айтқандай
«ар жағы да ел қондырып», біраздан кейін қарыныңның ашқанын басады.
Бара — бара быламықтың бетіндегі жылтылдап жүретін «жылан
қарағы» азайып, өзі де сұйыла бастады. Мал басы кеткесін, Қамқа əжемнің,
қайтыс болған шешемнің сақина, білезік, сырға, шашбау, шолпылары
сияқты күміс бұйымдарды өткізіп, соған берген азын — аулақ азықты дерек
етіп келіп едік, енді о да таусылды.
Шіркін, жылда осындай күн шұғыласы молайған кезде, адам тұрсын
жан — жануарлардың өзі құр сілкініп, бусанған даламен бірге тынысы
кеңіп бір жасап қалатын. Алғашқы көкке отыққан қозы — лақтар да тіріліп,
қарны тойғасын бойларына желік кіріп ауық — ауық опыр — топыр
жүгіріп асыр салып мəз болатын. Көктем лебіне мас болып, қозыларды
қуалап, əрі — беріден соң бет алды жүгіріп біз де есепсіз рахатқа
кенелетінбіз.
Биыл елде құжынаған мал жоқ, бірен — саран арық — тұрақ. Қыстан
көтерем боп шыққан азғана мал, тұғыжыңдап басын жерден алмайды. Біз
ауылдан ұзап шыққан далада да ұзап жайылған мал қарасы көрінбейді.
Əйтеуір көктем жарықтықтың аты көктем ғой, жылдағыдай ойнап асыр
салмасақ та, Жұмаш екеуміздің де еңсеміз көтерілді. Қақпан құрып тышқан
аулау да ермек. Бұ да қызық. Жатаған іннің аузын күрекпен ойып алып, сол
жерге қақпан құрамыз. Іннен шыққан саршұнақтың басқа жолы жоқ,
қақпанның тілін басады да, тура қолтығынан қаптырады. Біраз індер
суырып алған қазықтың тесігіндей тіке болады. Тік індердің аузын
қазбаймыз, қақпанды құрып алып, аузына төңкеріп тастай саламыз. Онда
жоғары қарай өрмелеп келе жатқан саршұнақ қақпанның тілін тұмсығымен
соғып қыл мойнынан қаптырады. Біз ауылда інге су құйып та аулайтынбыз.
Бір інге орта шелек те жарайды, бірақ кейбір терең інге екі шелектен артық
су керек. Су шөпілдеп, іннің аузынан шыққан кезде жүні собалақтанып,
суға қақалып, алқымы бүлкілдеген саршұнақтың да басы көрінеді. Со кезде
мойнынан қылғындырып ұстай аласың. Саршұнақ деген шақар, сақ
болмасаң саусағыңды шым еткізіп тістеп алады.
Қақпан құруды жақсылап үйреніп алдым. Жұмаш та қақпан құрам деп
таласады, бірақ қолына шаптырып алады деп қорқып əкем оған қақпан
құрғызбайды. Жұмаш түгіл, дардай, жасым он бірге қараған менің де
қателігім болады. Бір рет қырдың астында қақпан құрын жүріп, байқамай
қолыма шаптырып алдым. Қақпанның екі жақтауы сарт ете қалғанда
жаным шығып кете жаздады, бақырып жылап жібердім. Саусақтарым
сырқырап сынып барады, мен шыңғырып жылай бердім, жылай бердім. Бір
кезде барып маңымда менің жылағаныма жүгіріп келетін адам жоғы есіме
түсті, бірақ сонда да осындай кезде солардың маңымда болмағанына ыза
болып тағы да кішкене жылай түстім де ақыры ешкімнің келмесіне көзім
жетіп, есімді жиып, қақпанның серіппе — сабын аяғыммен басын,
қолымды шығарып алдым. Саусақтарым сынбаған екен, бірақ бірнеше күн
ауырып жүрді.
Саршұнақты əкем сояды. Жұмаш екеуміз қамыстан істік жасап терісін
кереміз. Үш — төрт күнде біраз тері жиналып қалады, əкем терілерді
кергіштерінен босатын қаудырлатып қапшыққа салып алады да ауылға
апарып өткізіп келеді. О күні кешке дейін Жұмаш екеуміз оңаша қаламыз.
Жапан далада болсақ та қорықпаушы едік, бір күні біздің қостан жүз
қадамдай жерде тұрған итті көрдік. Алдымен оны Жұмаш байқап:
— Наз апа, ана итті қарашы. Бізді қауып алмай ма?— деді.
Арлан төбеттей үлкен сүр ит алдындағы бір нəрсеге үңіліп қатып
қалыпты. Қозғалмайды. Айдалада неғып жүрген ит екен деп мен де
таңырқап қарап тұрмын. Жүрегім зу ете қалды: мынау иттің құлағы
тікірейіп тік тұр, біздің елде құлағы тік ит болмайтын, жəне ондай болады
дегенді естіген де жоқпыз. Қасқырдың құлағы тік болады деуші еді.
— Жұмаш, мынау қасқыр ғой,— дедім шошып.
— Ойбай, рас па?— деп Жұмаш маған тығылды.
Екеуміз бір — бірімізге тығылып тұрмыз.
— Қой, мынау иттен аумайды ғой,— деді Жұмаш үміті мен үрейі
араласып.
Бұрын қасқыр көрмесем де қасқырдың ит сияқты болатынын талай
естігем, мынау да ит сияқты, бірақ денесі сидам — тарамыстау, сұрғылт
қылшығы да үй маңында аунап жүрген иттердің сабалақ жүніне ұқсамайды,
тықыр ірілеу, бір түрлі сұсты көрінеді. Meн енді мұның қасқыр екенін анық
білдім. Қазір бізге тап берсе...
— Жұмаш, сен қақпандарды алып салдырат. Мен күректі алайын.
Сосын екеуміз айқайлайық. Үркітейік.
Жұмаш қақпандарды жинап алып салдырлатып, мен күректі бұлғап
екеуміз жарыса шыңғырып айқайлаймыз келіп, жерді тепкілеп айбат қылып
бір — екі қадам ілгері ұмтылып барамыз да кейін шегінеміз. Бірақ біздің
айқай, қасқырдың қыбына кіріп тұрған жоқ, алдындағы біз көрмеген бір
нəрсеге қарап қалған, қыбыр етпейді.
— Қорықпа, Жұмаш. Келсе күрекпен тұмсықтан соғам,— деймін өзім
қорқып тұрып.
— Meн қақпанмен ұрам,— дейді Жұмаш.
Айқайлай — айқалай дауысымыз қарлығып, өз дауысымызға шашалып
шаршап тұрып қалдық. Қасқыр ақырын орнынан қозғалды да, екі — үш
қадамнан кейін ит бүлкілге көшіп алдындағы қыратты бетке алып тарта
берді; сол қаннен — қаперсіз бүлкілімен қырдан асып кетті. Бізді тіпті адам
екен — ау, тірі жан екен — ау деп елеген де, тым болмаса мойын бұрып бір
қараған да жоқ.
Наз апа, кетіп қалды. Қашып кетті,— дейді Жұмаш қуанып.
О құрғыр қашпақ түгіл бізден айылын да жиған жоқ, əншейін өз
шаруасымен кетті. Аман қалғанымызға қуанудың орнына, бізді сонша
қорлаған қасқырдың мына қырсық мінезіне ызам келе бастады.
Кешке келгесін Жұмаш екеуміз жарыса сөйлеп осы оқиғаны əкеме
айтып бердік. Алғашқыда əкем байғұстың тіпті зəресі ұшып кетті,
«апырай... апыр — ай...» дегеннен басқа аузына сөз түспеді. Тірі
қалғанымызға сенбегендей екеумізге кезек қарап: «апыр — ай.., апыр —
ай» дейді.
— Мен тіпті қорыққаным жоқ. Қақпанмен бастан перетін едім,— дейді
Жұмаш мақтанып.
— Мен күрекпен тұмсықтан соғайын деп...
Мана қанша сасқанмен арқа сүйеушіміз келген соң біз тіпті батыр боп
барамыз, содан кейін əкеміз де есін жиып, ақылы қайтып оралды.
— Иə, енді... қазір қасқыр тоқ қой. Тышқан тірілсін... Енді соған
тойынып... Бұл кезде ол... адам түгіл малға да шаба бермейді. Бірақ енді...
Құдай сақтаған екен.
Əкем, кішілеу сопақ беті қушиып, шоқша сақалын шымшып тартып,
қалбалақтай береді, байқасам өзі бізден бетер қорыққан, есін əзер жиды.
Осыдан кейін ол бізді жеке қалдырмай, терілерді өткізерде ерте кететін
болды.
Бірақ əкеміздің бір жаман да мінезін байқадым. Биыл қысқа қарай
Қамқа əжем қытымыр сараң болып кетіп еді, осы қырға шыққалы əкем
одан да сараң боп барады. Жүктің арасына тығып арқалап келген кенеп
дорбасы бар, біздің бар қорегіміз сонда. Ол тарыны ақтау тұрсын, тіпті
кебегін алмай қаралай тартқан талқан, соны екі мезгіл қайнатып быламық
жасап ішеміз. Тіске басар басқа нəрсе болмаған соң, оған көктемгі
салқында күндіз түні далада жүрген баланың қарны тоймағаны былай
тұрсын, қайта аранымыз ашыла береді. Оның үстіне тойып ішетін қою
быламық болса екен — ау, əкем шəугімге сол талқанның өзін қолы
қалтырап шымшып салады. Осы дорбаның аузы шешілгенде үш пар сұқ көз
соған бірдей қадалады. Ағайынды екі бала, əкесі үшеуінің арасынан бір елі
жылан жорғалап өтіп, үшеуін ала көз қылып атыстырып кетеді. Əкем
қолындағы қазынасын біреу тартып алардай тіксініп, көзінде салқын
ұшқын жылт етіп сөніп, содан кейіп ұрлығын жасырғандай қысылып,
дорбаның аузын шанди береді; бізге бір уыс талқан да асатпайды. Бір жолы
Жұмаш:
— Əке, маған бір уыс талқан берші,— деп жалынды.
Сол сəтте Жұмашқа беріп мен құр қалатындай:
— Əке, маған да берші,— дедім жалма — жан.
Əкем екеумізге ала көзімен қарап:
— Сонда ертең не ішесіңдер?— деп бізге кейіп тастады да, содан соң
жайымен ғана:— Шыдай тұрыңдар. Қазір быламық піседі ғой,— деп теріс
айналып кетті.
Аштық бала тұрсын үлкен кісінің де есін алады, білемін, біздің кішкене
дорбадағы талқаннан өзге қорегіміз жоқ. Саршұнақтың еті ақ май аралас
семіз, қоянның еті, сияқты, тəбетім тартып барып, жиреніп шошынып
қалам. Ол арам. Өзі таза шөп жесе де, інінде теріс қарап жататын көрінеді,
аштан өліп бара жатсақ да оны жеуге болмайды, саршұнақты ұстағаннан
кейін жиіркеніп ылғи қолымызды жуамыз.
Əуелгі ұрлығымның бойыма сіңгеніне шүкірлік етіп, мен бірден тыйыла
алмадым, бір күн шыдап-ақ бағып едім, келесі күні дəндеп алған құлқыным
тіпті маза бермеді. Жəне əкем «есі бар» деп менен онша күдік алмайды,
оның үстіне қазақта қыз балаға əкесі ұрыспайды, ұрысатын шеше болса
менде жоқ. Кемпірлер «ер бала аңқау, қыз бала залым болады» деуші еді,
сол залымдығым ба, əлде аштықтың адамды не бір пəлеге үйрететін
сұмдығы бар ма, əйтеуір өзімді ақтап алатын дəлелдер басыма қаптап келе
береді. Жұмаш əлі кішкене, есі кірмеген бала деп əкем оған қатты ұрса
бермес, əншейін кейиді де қояды ғой, тек өзім тұтылып қалмай, пəлесін
Жұмашқа жапсам, еш нəрсе етпейді.
Залымдығымды қара: пəле жабудың айласын да айнытпай тауып алдым.
Таңертеңнен əкемнің соңынан еріп қасынан қалмай жүрдім де, тек аз уақыт
қана отын қамдап қосқа апарып қайттым. Қосқа жетісімен отынды тастай
беріп, төсек арасындағы дорбаны суырып алып, талқанның үш уысын асап
жеп алдым. Бет — аузыма жұққан талқанды тəптіштеп сүртіп əкемнің
қасына тез қайтып келдім де, тезірек Жұмашты қосқа қайтардым. Сөйтіп
былай қарағанда күні бойы мен əкемнің қасында, Жұмаш қостың басында
болды.
Сол кезде көңіліме бір жаман пиғыл ұялап алған — ды. Мен оның бар
сұмдығын кейінірек ұқтым да, соным есіме түссе, осы күнге дейін тұла
бойым тітіркеніп қоя береді. Анамыз қайтыс болғалы жылдан асқан, содан
бері екі жетім бір — бірімізге сүйеніп, бұрынғыдан да жақын боп кетіп
едік. Менің жасым үлкен, оның үстіне қыз бала ертерек есейеді ғой, əлі
кішкене болсам да көңіліме кекселік кіріп, ес білмеген Жұмашқа əбден
қамқор болып алғанмын, оған анамның орным жоқтатпауға
тырысатынмын.
Кешке қарай əкем дорбаға тағы да сұғанақ қолдың кіргенін аузын
шешпей-ақ сезді. Көзім түсіп кетіп еді, дорбаның түбі тіпті шөмиіп қалған
екен. Жуас кісінің ашуының жаман болатынын осы жолы көрдім.
Дорбаның аузын шеше беріп, қолы қалтылдап оқыс шатынады. Қара
торы өңі қаны қашып сұп — сұр болып, шоқша сақалы тікірейіп кетті.
Жұмашқа ала көзімен ата қарап:
— Тағы да талқан ұрлапсың ғой!—деп ақырды.
— Жоқ мен емес. Мен талқан ұрлағаным жоқ,— деді Жұмаш.
Байғұс бала əкемнің ашуын сезбей қалған, жайбарақат тұр еді, келесі
сəтте екен, тіпті бойына бітпеген ашумен дорбаны тастай беріп төмен
қарап тұрған Жұмашты өкпе тұсынан салын жіберді, Жұмаш бақыра
құлады, «мен емес, мен емес» деп айқайлап жылайды. Оған қарайтын əкем
жоқ, көзінде бір тура қас жауын қолға түсіргендей дүлей өшпенділік бар,
Жұмашты жұдырықтың астына алып жатыр.
Жұмашқа жаным ашыса да талқанды мен ұрладым деп айта алар
емеспін. Əкемнің жұдырығынан бұрын жаңағы жаман көзінен — ақ.., тіпті
жаман, жақ сүйегіңнен өтіп кететіндей. Шырқырап жатқан Жұмашты
аяймын, бірақ осы жазаның менен ауытқып кеткеніне деген бір жымысқы
ризалық залым көңілдің түкпірінде жатыр. Оны да сеземін.
— Əке, тимеші... тимеші...
Мен Жұмашқа ара түсемін. Бар айтарым «тимеші» дей беремін,
«талқанды ұрлап жеген менмін» деп айта алатын ойым жоқ.
— Əке, тимеші... Ол кішкентай ғой...
«Кішкентай ғой» деген сөздің əкемнің ашуын басатын ең аянышты сөз
екеніне түсініп, сол сөздің аузыма түсе қойғанына қуанып кеттім; бұл сөз
пəледен Жұмашты ғана емес, мені де құтқаратынын сеземін.
Жұмашты өршелене басқа — көзге төмпештеп жатқан əкем кенет
шошып кеткендей, состиып тоқтай қалды да, отырған жерінен ұшып
тұрып, теріс айналып жүре берді. Төмен қарай аяңдай барды да, жыраның
қабағына шөгіп отыра кетті.
Жер бауырлап қорсылдап Жұмаш жатыр, безгек болғандай, бүкіл денесі
қалшылдап, өксігін тыя алмай, мұрнын қорс — қорс тартады. Ауық —
ауық:
— Мен... Мен емеспін... мен... талқанға... тигенім жоқ,— дейді көз
жасын демімен бірге жұтып.
Мен үшін таяқ жеген Жұмашты аяп кетіп, қасына келіп, басын көтеріп
едім, аузы — мұрны даладай қан екен. Шошып кетіп:
— Əке, қан!.. Қан!..— деп шыңғырып айқайлап жібердім.
...Пештің үстінде тағы бір аударылып түстім. Ендігі дөңбекшігенімді
кемпір байқаған жоқ, ұйықтап қалған болар. Менің ұйықтайтын түрім жоқ.
Бұрынғы деревнядан деревня, үйден үй адақтап қарақан басыма пана іздеп
сасып жүрген кезім... қайта жақсы екен. Онда бүгінгіден бұрынғысын да,
кейінгі келешегін де ойламаушы ем, кемпірдің үйіне келіп тыныш жатқалы
қай — қайдағым қоздай береді. «Бітеу жара» деген қазақтың сөзін талай
естігенмін, енді байқасам сол құрғыр аузы ғана бітеліп, тереңінде қаны
ұйып тұрған бір пəле болу керек. Аузын тырнап алсаң...
Жаңағы оқиғадан екі-үш күн өтпей жатып, Жұмаш қалпақтай ұшып
ауырды. Білмеймін... əкемнің таяғынан... Жоқшылық ашындырып,
қапелімде дүлей ыза билеп, ақылынан адасып қалған əкемнің қолы қатты
тиіп кетіп еді. Аямай ұрды ғой. Содан келген пəле ме? Жоқ, əлде тосыннан
келген сырқат па?.. Əкем аямай ұрды ғой. Ойым он саққа жүгіреді. Сол
кезде ойыма не келіп, не кеткенін өзім де біле бермеймін, тек Жұмаш
ықылық атып, ышқынып жылағанда, мен де жанымды қоярға жер
таппадым. Неғылған қауырт келген індет екенін!.. Түске қарай Жұмаштың
науқасы тіпті меңдетіп əкетті. Əуелі өңі қашып, сұп – сұр болып еді, енді
көгеріп барады, қол — аяғы сіресіп ышқына береді.
Əкеме көзім түсіп кетіп еді, өңі қашып кеткен, шошынған үрейлі
көзінен жасы сорғалап:
— Я, құдай... Я, құдай!..— дей береді даусы қалтырап.
«Жұмаш өледі» деген сұмдық ой жүрегімді тіліп өтті.
Əке! — ден шыңғырып жібердім,— Талқанды ұрлаған менмін. Жұмаш
емес менмін...
Дауысымнан шошып кеткендей, əкем шұғыл бір қарады да, қайтадан
емпеңдей жөнелді. Аузындағы сөзі тек «Я, құдай...» Осы сəтте Жұмаштың
жаны ширатылған жіптей созылып үзіліп кетейін деп тұрғанын сездім.
Пəле менен болды. Менен.
— Талқанды ұрлап жеген менмін. Менмін. Жұмаш емес менмін...
Ауыл жаққа жақындағанда, əкем еңіреп, жүресінен отыра кетті.
...Қозғала бергенімде жастығым бетіме сап-салқын боп тиді, суға
шылқып қалыпты. Алты ай тартқан азабымда көзімнен бір тамшы жас
шыққан жоқ еді, енді сол құрғырдың жиналып келіп бір — ақ төгілгені ме...
Аштық бала тұрмақ үлкенді де есінен адастырады. Бірақ қаршадай жалғыз
інім Жұмашқа жасаған сол қиянатым... Аруағы ренжіп жүр ме екен маған?
Жаңа түсімде де жүзі жабырқау еді ғой. Сол баяғы жеті жасар сəби қалпы,
бірақ өңінде үлкен адамның қасіреті бар, «Өлген бала өспейді»,— дейді...
5
Бір шыбын жаным үшін арпалысып, төрт айдан астам орман сағалап,
аласұрған азабымнан кейін менің, өмірім тыныш арнаға түскендей болып
еді. Дүрілдеген долы тасқын домалатып келе жатқанда, ойламаған жерден
тын — тыныш иірімге кез болып, Дуня апайдың оңаша үйінде қимылсыз
өмір сүргеніме айдан асқан кез болатын. Бір үйде айналдырған екеуміз
ғана. Көбіне тіпті жалғыз қалам. Мекенім пештің үсті. Жалпиып жата
беруге жалықтым, жалыққаннан бұрын қысылып кемпірге қолқабысымды
тигізгім келіп, қыбырлап оны — мұны істеген болам. Бірақ жарытып
істейтін жұмыс та шамалы. Күйбеңдеп үй сыпырып, еден жуған болам,
шоланға шығып тауыққа жем беріп, отын жарам. Қамаудағы адам сияқты
бой жазып, кең дүниеге шыға алмаймын, бар өрісім кішкене бөлме мен
шоланның іші.
Жұпыны үйдің азғана жиһаз мүлкі маған атам заманнан тұтынып келе
жатқан дүниелігім тəрізді əбден үйреншікті болып кетті. Тозығы жеткен
ағаш үйдің қабырғасына қаланған он бір қатар бөрененің əр бұтағы мен
жарылған сызығына дейін жаттап алдым. Кемпірдің жиһазының көз тартар
көріктісі іргеде жарқырап тұрған кереуеті. Екі басын домалақ шарлармен
əшекейлеген осы көрікті бұйым қабырға бөренесі қарайып кеткен мына
жұпыны ескі үйге, басқа бір кең сарайдан адасып кіріп кеткен сияқты. Осы
кереуетке Дуня апайдың жұпыны төсек орны тұлпарға салған мəстектің ер
тұрманындай жараспай тұр. Қабырғада ілулі тақтай раманың ішінде үш —