Шырағың сөнбесін - 12

төрт сурет бар. Раманың иығын көмкеріп, шетіне кесте тіккен, шашақты
сүлгі ілген. Ол суреттерден менің танитын бір-ақ адамым отыздың ішіндегі
ұзын бойлы, беті сопақтау келген кесек жүзді əйел — Дуня апай, бетінде
əжім, езуінен қиғаштай түскен ащы сызық жоқ, бірақ өңі өткір, ажары
ашық.
Мінекей, өнді сол қосымның жабығы тесіліп, жел кіре бастады.
Анадағы полицай тағы да екі рет соқты. Құдай оңдағанда ол менің
тығылып жатқанымды əзір білмеген сияқты, біле қалса, «қызыл
командирдің əйелі» деп, немістерге ұстап бермесіне кім кепіл: бұл сірə
ондайдан тайынатын адамның сықпытына ұқсамайды.
Бір жақсысы, Дуня апай онымен алғашқыдай кежіктеспейтін болды,
бірақ оң қабағын да бере қоймайды. Полицайдың іші пыса ма, əлде
шүйіркелесіп сөйлесетін адам таппай ма, əйтеуір, түртіп қалса, төгіліп
кетейін деп — ақ тұрады, бірақ Дуня апай одан шұқылап еш нəрсе
сұрамайды, қайта сөзін тежеп тастайды.
— Қалай, Герасимовна, деревняда, күдікті бейсауат адам көзіңе түскен
жоқ па?
— Жоқ.
— Кешегі активтердің бəрі бірдей кетіп қалған жоқ. Тығылып
жүргендері де бар.
— Онысын білмедім.
— Құдай біледі, осы Носовец кеткен жоқ. Əйтеуір Қызыл əскер шегініп
кеткенде, ол осында болатын. Кейін көрінбей кетті. Сол тапсырмамен
қалған болу керек. Большевиктер партия қызметкерлерінің біразын
астыртын тапсырмамен қалдыртты. Солар қазір жасырын жұмыс жүргізіп
жүрген көрінеді. Мұндайда қырағы болмаса...
— Олар кімді қалдыратынын менімен ақылдасқан жоқ.
— Қисық сөйлейсіз — ау, Герасимовна. Жə, қайтеміз. Былай... үй
арасының, қатын — қалаштың сөзінен құлағына шалынған сыбыс бар ма?
— Мен ешқайда шықпаймын.
— Жə, шықпайтын — ақ шығарсың. Ауыл — үй отырып, тірі жанмен
араласпаймын дегенге кім сенеді. Қатын деген халық өзара
шүңкілдескенде, қанша сақ болам десе де, бір сыбыс шықпай қалмайды.
Маған Носовец керек.
— Тəртіпті бұзатындар белгілі ғой. Носовецтің бір — екі жерден ізі
білініп қалды. Ол осы маңнан ұзап кеткен жоқ. Жақында Хомяково
деревнясында...
Есік сарт етіп жабылды. Кішкене бөлмені гүжілдеткен жуан дауыс
үзілді. Əншейінде, бар — жоғым білінбей, сағаттап жата беретін адам, осы
құрғыр келгенде, қол-аяғым ұйып, қозғалғам келіп тамағыма қақырық
тіреліп, əбден мазам кетеді.
Қараңғы түсе, терезені саңлау қалдырмай қымтап алып, керосин шамды
сығырайтып қойып, екеуден — екеу отыратынбыз. Қатырлаған аяқ тықыры
естілгендей болды... біреу ақырын ғана есік қақты. Мен өзімнің үйреншікті
пешіме өрмеледім, кемпір əдетінше мені төсекпен бекітіп тастады. Əккі
болып қалған адам өзгенің əккілігін де сезгіш болады екен, сірə бұ да мен
сияқты бас сауғалап жүргендердің бірі болар деп топшыладым. Есіктен жай
басып кіріп, төрге таман келіп түрегеліп тұр, Суықтан кірген адамның
шуылдап шыққан дем алысын естіп жатырмын, жаймен қақырып, түшкіріп
те алды.
— Шақырылмаған
Герасимовна?
қонақты
қабылдауға
қалайсыз,
Евдокия
Даусының шыққан тұсына қарағанда, бойы онша биік емес, үні ширақ,
сірə денесі де шымыр кісі болар деп топшылаймын.
— Келіп қалған екенсіз, отырыңыз, Степан Петрович,— деді Дуня апай.
Даусы қатқыл, ұнатқан — ұнатпағанын ажырата алмадым. Анау ағаш
табуретканы сықырлатып отырып жатыр, сырт киімін шешкенін естігенім
жоқ, сірə, ұзақ отырмас.
— Иə, түн жамылып неғып жүрсіз?
— Уақыт солай, Евдокия Герасимовна. Қазір бізге күндізден гөрі
түніңіз жайлырақ болып тұр.
— Солай де, Мұндай кезде ат шанамен ағызып жүруші едің. Қағып
кетер деп, омбылап жолдың шетіне шығатынбыз,— деп Дуня апай қағытып
өтті.
— Менің түн жамылып бекер келмегенімді түсінетін шығарсыз,
Евдокия Герасимовна,— деді қонақ, кемпірдің кекесінін елең қылмай,—
сізде үлкен шаруам бар.
— Ал, сізде Усачевтің шаруасы бар көрінеді, менен бүгін де сұрады.
«Носовец ұзап кеткен жоқ, осы маңда тығылып жүр»,— дейді.
«Носовец»... Осы бір тастай қатты фамилия мана менің жадымда
сақталып қалған. Полицайдың іздегі жүрген Носовеці осы болды ғой.
— Усачев мені сұраған екен ғой. Білем. Қазір полицай болып дұшпанға
қызмет істеп жүр.
— Бір кездегі нағыз белсенділеріңнің бірі емес пе еді?
Менің кемпірімнің бір қырсығы бар; полицайды да оңдырмаушы еді,
енді өзіміздің адамның да апшысын қуырып барады. Түптеп келгенде,
өзінің кімді жақтайтынын ажырату қиын, баласының да бір үлкен шатағы
бар. Бірақ əйтеуір өзі маған жайсыз емес. Ар жағын қайдам.
— Иə, Усачевты біз тани алмай қалыппыз. Нағыз сатқын болып шықты.
Залым екен.
— Бастық дейді — ау сендерді де, соны танымай жүрген. Усачев залым
емес, ақымақ. Бір кезде соқаның соңында жүрген топас мұжық еді, оны
құтыртып апарып əкім қойдыңдар. Қолына киттей билік тиіп еді, жұрттың
төбесін ойып жібере жаздады. Сосын сауаты жоқ деп, алып тастадыңдар.
Биліктің дəмін бір татып алған адам... ол анау маскүнем ішкіштен де
жаман, құлқыны тілеп аңсап тұрады. Маскүнем бір жұтым арақ үшін несін
аяйды, бұл да билік үшін неміске ме, əзəзіл жын — шайтанға ма, кімге
болса да, қызмет қылуға дайын. «Залым» дейді ғой оны əлдеқандай
қылып... ол ақымақ барып тұрған.
— Айтасыз — ау, Герасимовна. Бірақ сіздің сөзіңіздің де жаны бар.
Солай болуы да мүмкін.— Ол сəл ойланып түйіле сөйлейді.— Бірақ ол
қауіпті. Ақымақ болса да қауіпті.
— Əрине қауіпті,— деді кемпір жұлып алғандай.— Қауіпті болғанда
қандай! Ақымақ адам артын ойламайды. Бір сүйем жоғарылау үшін ол
жанын береді. Жаңа қожайындарына ар иманымен қызмет етеді.
— Иə, Евдокия Герасимовна, Усачевты қоя тұралық. Оның бір жөні
болар. Meн сізге басқа шаруамен келіп тұрмын.
Келген кісі бұғып жүрсе де, сөзі мығым. Көп жыл ел басқарып тізгін
ұстап қалған машығы ма, əлде өзгеден қашан да бір демі артық, пысы
басым жаратылған өктем жан ба, түр — түсін көрмесем де, маған ол
шақпақ тастай шымыр, шақар адам боп елестейді. Маңызды шаруасын
айтар алдында жауап тосып қалған сияқты, шамасы кемпірге қадала сынай
қарап та отырған шығар. Бірақ Дуня да үндемеді.
— Менің кім екенімді ұмытып қалғансыз ба?
— Heгe ұмытам. Сіз...
— Мен халық жауының шешесімін. Мен, не деуші еді ... жат
элементпін!
Кемпір ызамен шегелеп айтты. Ана кісіні білмеймін, мен өзім шошып
қалдым. Сонда менің жатқан үйім кімнің үйі болғаны? Баласы Павел...
Полицайдың: «Ұзамай қайтып оралар»,— деуінде бір мəн бар еді.
«Басқасын қайдам, бірақ осы кемпір маған жамандық қылмас» деген
жұбаныш сезімі қобалжып кеткен көңілімді аздап орнықтырғандай болды.
— Мені бір аспаннан түсті деп пе едіңіз, Евдокия Герасимовна? Мен еш
нəрсені ұмытқаным жоқ,— деді Носовец жаймен нығыздап сөйлеп.— Бірақ
біз сізге үлкен сенім білдіріп отырмыз.
Осы күнге дейін, маған ешкім сенім білдірген жоқ еді. Немістер
келгесін, мен неғып сенімді болып қалдым,— деді Дуня апай ащы
кекесінмен.— Сенім!.. Сол сенімдерің ең алдымен менің Пашама керек
болған. Бір тамшы сенімге зəру болған сол емес пе еді?!— Дуня апайдың
алқымына жас тірелді — ау деймін, алқынып булығып қалғандай болды,
даусы да жыртылып шықты.— Мен баламнан безгенім жоқ. Безгенім жоқ,
білдің бе?!
Үйдің ішік тұнжыраған ауыр тыныштық басты; келген кісі де, қанша
шақар болса да, зіл тыныштықтың салмағын сілкіп тастай алмай, үнсіз
қалды.
— Сіздің қасіретіңізді түсінемін, Евдокия Герасимовна,— деді бір кезде
жайымен тіл қатып.— Ағаш кескенде, жаңқасы ысырап болмай тұрмайды.
— Павел жаңқа ма еді, сыпырып тастай салатын. Совет өкіметін
қолымен құрысқанның бірі емес пе еді! Адам өзіне — өзі қалай жау
болады? Бандыға қарсы екеуің бірге соғысқан жоқ па едіңдер? Неге Пашаға
ара түсе алмадың?
— Ара түсе алмадым. Шынымды айтсам, біздің əскер қайтып келсе,
қазір де ара түсе алмаймын.
— Ендеше маған несіне келіп отырсың?
— Мінекей енді осыған келейік. Бұл сөздің жөні басқа. Кішкене
қайғыны үлкен қайғы ұмыттырып жібереді. Сіздің қайғыңыздың сіз үшін
кішкентай емес екенін де білем. Бірақ қазіргі ел басына түскен қатер
бəрінен үлкен. Пашадан да, менен де, сізден де... Сіздің де қазіргі ең
қансыраған қасіретіңізді... қасіретті өкпеңізді қоятын кезіңіз. Біз бір нəрсені
бүлдіріп алсақ, ол үшін Отан кінəлі емес. Пашаның қасіреті... ол — менің
де қасіретім. Шемен боп қатқан шерім ол. Жарайды, қазір ескі жараның
аузын қаситын кез емес. Уақыт көтермейді. Сіз де елмен бірге боласын,
Евдокия Герасимовна. Білемін, Сіз атқаратын үлкен бір міндет бар. Мен сол
үшін келіп отырмын.
— Ой, горо мое горюшко. Что я, супротив народа что ли. Қайтейін енді,
— деп менің адуын кемпірім босап қалды.— Сіздің хəліңіз оңай емес қой.
Степан Петрович, қалың жаудың ішінде түнде жортып жүргеніңіз мынау.
Тоңған шығарсыз. Шай ысытып, ас қамдап жіберейін.
— Оған қарсы емеспін, Евдокия Герасимовна. Түн ұзақ, уақытым бар,—
деді қонақ.— Сіз маған шешіп деп те айтқан жоқсыз.
— Шешініңіз, Степан Петрович, Баяғыда Паша екеуіңнің ойда жоқта
үйге cay етіп келіп қалатындарың болушы еді. Паша кеткесін оны да қойып
алдың.
— Жарайды, жарайды. Беліңді шешіп, жайғасып отыр, — деді Дуня
апай, қонағын одан əрі қинамай, өзі ас қамдауға шоланға шығып кетті.
Жау деген сұмдық айлакер болады екен, адам аяғы жетпейтін, адам
тіліне түсінбейтін қиыр шеттегі Жапонмен қалай ауыз жаласқан. «Жауды
əшкерелеу үшін, қырағы болу керек»,—деп, бізге күнде айтатын. Шынында
да анадай жауларды əшкерелеу үшін, ең кемі бір көш жердегіні көретін
қырағы болу керек, деп ойлайтынмын, ал менің көзім ондай қырағы емес.
Басқа балалар да... тек Жарасбай мен Сейсембай болмаса. Шынында да
біздің... басқасын білмеймін, менің қырағы емес екенім рас болды. Ұзамай
— ақ жаулар өзіміздің ауданнан да табыла бастады. Күнде көріп жүрген
адамдарымыздың қойнына қара тас тығып жүрген жау, шпион екенін тіпті
білмей қалыппыз. Сол білмей қалғандарды «ашық ауыз» дейді екен.
Нағыз «ашық ауыз» мен болып шықтым. Аудан басшыларына болып
жатқан соттың хабарын газеттен оқысам, олар демалысты сылтауратып,
өзен жағасына барып Қазақстанды Жапонға қосудың жоспарын
талқылайды екен...
Масқара болғанда, солардың бір мəжілісінде менің де болғаным бар.
Сол оқиғадан бір жыл бұрын, жазды күні, «көмегің тиер» деп, əкем мені
ертіп кеткен. Жазда үзіліп қалатын Ырғыз өзенінің көп қара суының бірінің
жағасына келдік. Кішілеу бір тоқтыны əкем алып ұрып, сойып тастады.
Мен құманмен су құйын, ішек — қарын аршысуға көмектестім.
Əкеме еріп келгеніме өзім қуанып та жүрмін, ана жылғы
жұтаңшылықтан кейін, мал басы құлдырап кетті де, тышқан мұрнын
қанаттырмайтын, қара көжеден мезі болған басым, қазан басында жүргесін
жас сорпаға мықтап бір тоятыным анық.
Жиналғандар өзен жағалап барып суға түсті, содан кейін ет жеді, аздап
арақ ішті. Мен ас даярласып, сорпа əперіп көбіне солардың маңында
жүрдім. Басшылар əзіл — қалжың айтысып, дуылдап күлісіп қояды, кейде
мал жайын, пішен, егін жағдайын сөйлесіп кетеді. Ал, Жапон туралы
əңгімесін мен естігенім жоқ, мүмкін əлде суға түсіп жатқанда сөйлесті ме
екен?
Дұшпан айлакер, залым болады дегенді көп айтады, сірə, сол рас болар,
өйткені Тасболатов біздің мектепке келіп мұғалімдермен, балалармен
сөйлесіп тұратын. Интернаттағы оқушылардың жатақханасына барып,
олардың хал — жағдайын біліп, кейде тіпті асханадағы ішкен тамақтарын
да тексеріп жүретін. Тамақ нашар болса, директордан бастап аспазшыға
дейін тышқыртып алады деп еститінбіз. Осылай қамқорсынып ішіңе кіріп
кеткен жауды əшкерелеу оңай болсын ба. Шынында да Тасболатовты
үлкендер түгіл балалардың өзі жақсы көріп қалған. Сөйтсек ол...
Мен өзім білмейтін, не шала білетін үлкендердің жаулығына шек
келтірген жоқпын, əлі де солаймын. Тек...
Біздің жақта ораза айтынан кейін, Қадір түн күзетеді. Егер құдай тағала
қаласа — қараңғы түн қақ жарылып, бір сəтке жарқ ете қалады екен. Осы
жарқ еткен кезде, не айтып үлгерсең, сол тілегің айнымай қабыл болады
дейді. Əйелдердің көбі құдайдан бала тілейді. Кішкене кезімде əйелдермен
бірге Қадір түнді мен де талай күзеткем. Бірақ аспан бір жарылмай — ақ
қойған. Ал жаңағы Төлегеннің əкесі Шандыбай түнде орыстың шошқасын
күзетіп жүргенде, Қадір түн жарқ ете қалыпты. Со кезде Шəкең: «Я құдай,
мал мен бас» деп айтып үлгерген екен, содан со кісі байып, бала — шағасы
да көп болды десетін.
Бірақ Төлегенге өмірі мал құтаймаған адам. «Мал баққанға бітеді»
дейді қазақ, Төкең жарықтық мал бағатын адамның түрі емес еді. О кісінің
жалғыз аты болады, бір тазысы болады, қосауыз мылтығы болады. Атына
мініп, мылтығын асынып, тазысын ертіп көл жағалап кеткен Төкең содан ел
жағалап үйіне алты айдан кейін бір — ақ оралады екен. Кейінірек, кішкене
алданар ма екен, үйге қарайлар ма екен деп əйелі Бəтима тоқал əперген
екен, бірақ о да Төкеңнің аяғына тұсау бола алмапты. Жұрт: «Əйтсе де
Бəтиманың осынысы ақыл болды, шошайып жалғыз отырғанша екі əйел бір
— біріне көз қара, бір дос» десетін.
Төкең біздің ауылға да жиі келетін, Сейілхан ағамның əйелі Балсұлу —
со кісінің қарындасы. Келгенде, қарап жатпайды, ылғи аңға шығады, кейде
мені түйеге мінгізіп, қырға ертіп кетеді, дуадақ қайыртады.
Жаулығына нағыз сенбегенім осы Қуантайдың əкесі Төкең болды.
Жаңсақтық болмай тұра ма. Ал басқа балалардың əкесі... Оларды мен
жөндеп танымайтынмын. Кім біледі, жаңсақ басқан... я қараңғы бір нəрсесі
болды ма. Бірақ əкесі кеткен балаларды жек көргенім жоқ, іштей
аяйтынмын. Бұрын жарқылдап жүрген балалардың көңілдері су сепкендей
басылып, кейбір өктем, өткірлерінің де ұнжырғасы түсіп, тіпті пəс болып
қалды. Олар балалардың алыс — жұлыс ойындарына да араласпайды,
сабақ бітісімен үйлеріне кетеді. Менің оларды жек көрмейтінім, саяси
жағымның шикілігі емес, «əкесі үшін баласы күймейді» дегенді
көсеміміздің өзі айтқан.
Бір қызығы жарысқа түсіп, жауларды аямай əшкерелеп жүрген екеуі де,
интернатта жататын қу жетім Жарасбай мен Сейсембайдың өздері, жау
болып кете жаздады. Өзара ұрысып қалған ба, бірін — бірі əшкереледі.
Жиналыста алдымен Жарасбай сөйледі. Оның сөзінен түсінгенім:
«Сейсембайдың Бейсембай дейтін немере ағасы сұрастыра келе ауатком
председателі Асқаровпен жекжат екенін анықтапты. Ертеде Бейсембайдың
анасы Асқаровтың бір нағашысына ұзатылыпты, соны біліп алған
Бейсембай жақсымен жанасқысы келіп, Асқаровтың əйелі ұл туғанда, бір
тайыншасын сойып, құтты болсын айтуға келіпті. Жарасбайдың айтуынша:
Сейсембай ағасына ақыл айтып, оған тайынша сойғызып, оны жаумен
байланыстырған, екеуінің арасына делдал болған, Сейсембайдың өзі де
соның құйыршығы», Жарасбай сөйлеп жатқанда Сейсембай бір уыс,
көкпеңбек боп отырған. Мұның да қарап қалмайтынын, қазір ширығып
атылатынын ішім сезген. Тура солай болды. Жарасбайдың сөзі бітісімен
атып тұрып, шаңқылдап сөйлеп кетті.
— Жоғары шығыңыз. Шешініп бой жылытыңыз,— деді Дуня апай.
— Рахмет.
— Кішкене тамақ ысытып жіберейін,— деді, ешкімге рай бере
қоймайтын кемпірім даусы жылып.
— Ұзақ отыруға уақытым жоқ. Кішкене бой жылытып алайын.
Құдай — ау, мынау Света ғой. Иə, аумаған соның даусы. Шыдай алмай,
бар сақтығымнан айрылып, алдымды қымтап тұрған төсек — орынды
ысырып, саңлау жасадым. Байқаусыз сыбдырымды сездіріп алдым — ау
деймін, үстіне сырмақ телогрейка киіп, басына қалың қара орамал тартқан
əйел мен жаққа жалт бұрылды; бетін тұмшалап алса да, танып қалдым,
құдай біледі — Света.
— Үйіңізде басқа бір адам бар ма?— деді Света сезіктеніп.
Енді оның Света екенін анық таныдым.
— Жоқ,— деп кемпір жалтара түсті де:— Қорықпаңыз, өз адамымыз,—
деді.
Мен енді шыдай алмадым, алдымдағы көрпе — жастықты ысырып
тастап, қорбаңдап пештің үстінен түсіп жатырмын. Құдды бір ана дүниеден
келген адамды көргендей, Света маған үрпие қарап қалыпты.
— Света! Света — жан!— деп айқайлап жіберіп, қорбалаңдап барып
құшақтай алдым.
Іші — бауырым елжіреп кетті. Ел — жұрттан, ағайын — туғаннан
қолымды ғана емес, күдерімді де үзгелі не заман. Қасымбектен де үшті —
күйлі айрылып, қиян шетте, қалың жаудың ішінде қалғанда, арқа сүйеген
жалғыз серігім осы Света еді ғой. Бұдан да айрылып едім. Жалғыздық
əбден жұқартып тастаған ба, білмеймін, Қамқа əжемді көргенде де, дəл
осындай босамаспын.
— Ой, Дуня апай, Света менің подругам ғой,— дедім.
— Сенің подругаң екені де жақсы болды, əйтпесе, бұл қыздың шын
атын да білмей, өмірден Смуглянка деп өтетін едім. Түріне қарасам,
смуглянка емес нағыз шикіл сарының өзі,— деп күлді Дуня апай.
— Кешіріңіз, Евдокия Герасимовна,— деді Света, сəл ыңғайсызданып,
— Сізге сенбегендік емес. Ешкімге шын атыңды айтпа, конспирацияның
заңы солай деген.
— Кəне... Мынау адамның тілі келмейтін сөзің не пəле?— деді Дуня
апай.
— Астыртын... Құпия сақтау деген сөз ғой. Көрмейсіз бе, Надя кездесіп,
менің бар құпиямды ашып жібергенін.
— Солай де. Мен мұны тірі жанға көрсетпей, ең аяғы Степан
Петровичтен де жасырып жүрсем. Қатындар жүрген жерде құпия сақтау,
əй, сірə, болмайтын шаруа шығар,— деп, Дуня апай жымиып басын
шайқады.— Жарайды енді. Бір — біріңді аңсап қалған екенсіңдер, асықпай
сырласыңдар.
Дуня апай астың қамына кірісіп, Светаны маған оңаша берді.
— Света, айтшы біздің əйелдерден кездестіргенің бар ма?— деп
сұраймын.
— Қызықсың — ау, Надя. Осы аласапыранда біреуді біреу кездестіру
деген... Бір шөмеле шөптің ішінен инені іздегенмен бірдей ғой.
— Неге? Мінекей екеуміз кездескен жоқпыз ба?
— Но это счастливая случайность. Бірақ мен сені біржола жоғалтып
алғаным жоқ. Екі — үш рет ізіңді кескенім бар.
— Қалайша?
— Қалайша дейсің бе?— Света мырс етіп күліп алды.— Сен біз сияқты
көптің бірі емессің. Ерекше адамсың.
— Мен бе?
— Мен деп не едің, əрине сен. Жау тылында тентіреп жүрген шығыс
əйелдері көп емес. Мұндағы жұрт бізді елемейді, ал сені көрген адам
ұмытпайды. Так что примечательная личность ты. «Осында түрі бөлек бір
əйел келді» деген сөзді екі — үш жерден естідім. Оның үстіне: «Екі қабат»,
— десе, сен болмай, кім болады.
— Ендеше маған неге бір жолықпадың?
— Сен де бала сияқтысың — ау,— деп езу тартты Света.
— Света, содан бергі оқиғаңды айтшы,— деп жалындым.
— Ондай оқиғаны өзіңде басыңнан кешіп келе жатқан жоқсың ба?
Біздікі бас бағып, жан сақтаудың қамы емес пе.
— Байқаймын, сенікі тек жан сақтау емес. Айтшы Hосовецпен қайдан
танысып жүрсің?
— Носовец?— деді Света таңырқап.— Ол кім Носовец деген?
— Мəссаған, соны білмейсің бе? Аты Степан Петрович...— Света еш
нəрсе түсінбей маған таңырқай қарайды. Мен де қайранмын.— Сені осы
үйге келеді деген сол ғой. «Смуглянка» келеді деді.
Света сəл ойланып:
— Мүмкін, айтса айтқан шығар, бірақ мен ол кісіні білмеймін. Оны
білудің маған қажеті де жоқ. Менің жағдайымда адамды неғұрлым аз
білгенім жақсы,— ден тоқтады да менің бетіме бағдарлай қарады, өңінде
бір мұңлы мысқыл жүгіріп өтті.— Байқаймын сен тым көп біледі екенсің.
Сенің жағдайыңда көрдім деген көп сөз, көрмедім деген бір сөз.
— Түсінемін. Тек көзім көрген нəрсе болғасын сенен жасырмай
жатқаным ғой,— дедім қысылып.
— Қазір жағдай солай, кей нəрсені менен ғана емес, өзіңнен де жасыр.
— Менен қорықпай — ақ қой,— дедім мен ренжіңкіреп.— Қазақ деген
аңқау халық. Бірақ кейде оның аңқаулығы өзгенің қулығынан асып түсетін
де кезі болады. Ерегістірсең мен орысша түк білмейтін боп шығам. Сосын
маған тілмаш тауып көрсін бұл арадан.
Света күліп жіберіп мойнымнан құшақтады.
— Ой, Надя, шынында да сен мен ойлағандай аңқау емес екенсің.
— Мені састырғаның сонша, енді қай жерде, не істеп жүргеніңді
сұрауға да қорқып отырмын.
— Қай жерде істеп жүргенімді айтуға болады, оның құпиясы жоқ,— деп
Света бетіме қарап кішкене іркілді.— Немістің комендатурасында тілмаш
боп істеп жүрмін.
— Рас на?— деппін сасқанымнан.
Полицайдың айтқан тілмаш əйелі осы болды ғой. Саспай қайтейін, өз
басым немістің қарасын көруге қорқып жүрсем, бұл солардың қақ
ортасында... жəне қызметін атқарып...
— Шошып кеттің бе?— деді Света жымиып.
— Полицайдың айтқан тілмаш əйелі сен екенсің ғой.
— Полицайдың?
— Иə, осында бір Усачев деген полицай бар.
— Сен тығылып жатып пəленің бəрін біледі екенсің,— деді Света күліп.
— Ол полицай сені көрді ме?
— Жоқ, көрген жоқ.
— Ендеше оған көрінбеуге тырыс, Байқаймын, келіскен адам емес,
қызметіне адал неме сияқты,— деді.
— Ал, сенің жағдайыңды хозяйканың өзімен сөйлесейік,— деді Света.
Meн бір көр баламын, қолыма іліккенінен айрылғым келмейді, мына
кемпірдің үйінен де кеткім жоқ. Өзіне үйреніп те қалдым... Енді қайда
барып... Бірақ, кеще емеспін түсінем ғой, бұл үй жасырын жұмыстың
түйісетін жеріне айналып барады.
— Мен оны қайда қумақпын?— деді кемпір Светаның сауалына.— Осы
күнге дейін тұрып келді ғой. Тұра берсін. Қардың үстінде босана ма?
— Оныңызға рахмет,— деді Света.— Сіз қайырымды адам екенсіз,
Евдокия Герасимовна. Тек...
— Неменесі тек?
— Жуырда осы араға неміс солдаттары келеді.
— Келсе қайтейін,— десе де Евдокия Герасимовна кішкене ойланып
қалды. Содан кейін:—Олар ұзақ бола ма?— деп сұрады.
— Онша ұзақ болмас. Бір — екі күн...
— Ондай болса жасыратын жер табам ғой.
— Тек немістер біліп қала ма, деп қорыққаным ғой.
— Алдын ала болжау қиын ғой. Көрсетпеуге тырысармын.
— Жаман айтпай жақсы жоқ.
— Егер біліп қалса қайтейін. Олар да анадан туған шығар.
Кемпірдің жеңіл асынан кейін Света кідірген жоқ, тез киініп, бізбен
қоштасты да шығып кетті. Менің одан тез айрылғым келмеп — ақ еді, бірақ
қайтейін, тым болмаса соңынан еріп деревняның шетіне дейін шығарып та
сала алмаймын, бар бітіргенім қос қолдап алақанын қыса беремін,
жаутаңдап бетіне қараймын. Шамасы ұзағырақ ұстап қалсам керек, Света
қолын қос уысымнан қаттырақ нұқып суырып алды. Бетіме қатқылдау көз
тастап:
— Ал, сау бол. Амандық болса кездесерміз,— деді де тез шығып кетті.
Несіне өкпелеймін? Иə, өкпелейтін орайым жоқ, бірақ адамның сезімі,
оның ішінде əйелдің сезімі ақылға бағынған ба. Үлкен бір реніш, өкпе ме,
шер ме, қабаттасып кеудемді кернеп келеді. Дүниенің бəріне ренжимін.
Қасымбекке де ренжимін. Командир басымен соғыс боларын білмей мені
қиян шетке, қауіпті шекараға əкеліп... енді мына қаңғыртып жібергені.
Өзіме де ренжимін. Елден адам таппағандай... Ауылда жүрген жігіт —
желең аз ба еді, қатар — құрбымнан асамын деп көкірегіме желік кіріп,
қиырдағы жігіттің етегіне жармасып. Қазір енді кімге керекпін мен? Мына
кемпір де аяушылық жасап азғана күн паналатқанмен... ертең... тіпті
тағдырымыз тамырласып, бар пəлені бірге көріскен Светаның өзі...
осындай кездескенде бір жібімей...
Əркім өз басымен əлек болған мына аласапыран дүниеде мен кімге
керекпін. Үзіліп түскен жалғыз жапырақ... Қай жерде барып тынысым
бітерін бір құдайдың өзі білсін. Жападан-жалғыз... дəрменсіз, панасыз...
Кемпір төсегінде бір — екі аударылып түскенде барып, ағыл — тегіл
жылап жатқанымды білдім, шамасы еңкілдеп оятып жіберсем керек.
Жаңағы Светаға желіндеген көз жасым, енді ерік бермей ағыл — тегіл кетіп
жатыр. Қазір кемпір «неге жылап жатырсың, не болды?» деп мазамды алса
арс етіп бетінен алар ма едім, құдай оңдап ол үндемеді, ауыр бір күрсінді де
қойды.
Астапыр — аллау, осы күрсініс жанымды жай тапқызды; қасіретті
қасірет жуады екен ғой.
7
— Баушка, Баушка Дуня,— дейді сыңғырлаған жіңішке бала дауыс.
— Сенбісің, Парашка?— деген Дуня апайдың даусын есіттім.
— Менмін, баушка Дуня,— дейді кішкентай қыз даусы.
Жарықтық бала дегенге бəрі қызық — ау.
— Берем десе берер. Үйге жүр, мен саған дəмді бір нəрсе берейін,—
деп есікті сықырлата ашып Дуня апай Парашканы ішке алып кетті.
Бұл деревняда Дуня апайдан кейінгі жақсы танитыным осы Парашка.
Белгісіз болашағымды сарғайып, сарыла күтіп жатқан сұрқай, мешел
өміріме кішкентай болса да жылтыратып, əр кіргізген осы бала. Алғашқы
көргенім де қызық, күндіз тамақ ішіп болып, терезеге қарап тұр едім,
көшеде домаланып келе жатқан кішкентай бір адамды көрдім. Бойы бір
қарыс, əйелдің үлкен шəлі орамалын жағын қаусыра басына тартып, ұзын
ұшын беліне екі орап буып тастаған, бір қарағанда домалап келе жатқан
түйіншек сияқты. Сол түйіншек біздің үйге қарай бұрылды.
— Біздің үйге бір бала келе жатыр,— дедім.
— Ə — ə, бұл əнші — шымшық Парашка ғой өзіміздің,— деді Дуня
апай терезеден қарап жіберіп, сонан соң: — Мен оны кіргізбей тұра
алмаймын. Сен пешке шығып тасаланып ал,— деді маған.
— Бала ғой, отыра берсем қайтеді?— деп едім.
— Ақылыңа болайын, баланың аузында сөз тұрушы ма еді,— деп кейіп
тастады.
Менікі де аңғалдық — ау, кішкентай бала Дуня əжейдің үйінде түрі
бөлек тетя көрдім деп бүкіл деревняға жаймай ма. Тезірек қуысыма кіріп
тасаланып, бірақ бас жағымнан саңлау қалдырып сығалап жаттым.
Домаланған түйіншек тарсылдатып басып төрге шығып келеді.
— Шешіндір мені, баушка Дуня,— деп шəртиіп тұра қалып əмір береді.
— Қазір, қазір, ой, менің əнші құсым бармақтай,— деп жұртқа тепсініп
тұратын тентек кемпірім ебелек қағады.
Сырт киімін шешкенде шынашақтай ғана бес — алты жасар қыз бала
екен. Өңі қоңырқай, бұйраланған шашы да қоңыр, дөңгелек көзді, əп —
əдемі бала; өзінің тілі де тастай. Жұрт көп еркелетіп тастаған ба, түрінде
кесірлік бар сияқты.
— Баушка Дуня, валенкамды шеш,— деп тағы да əмір берді.
— Қой, валенкаңды шешпей — ақ қой, еден салқын, аяғың тоңып қалар,
— деп кемпірім жалынып еді, қырсығып көнбей қойды.
— Бəрібір шеш. Шұлығым бар.
— Ай, тіл алмайсың — ау, сен қыңыр,— деп қиналды Дуня апай.
— Валенкамді шешпесең мен саған «валенки» əнін салып бермеймін.
— Сен əннен бұрын, кел тамақ ішіп ал,— дейді Дуня апай.
— Мамкам маған тамақ ішкізіп жіберді. Менің тамақ ішкім келмейді,—
деп Парашка жинаусыз тұрған столға қарады. Содан соң таңырқап:— Сен,
баушка Дуня, кіммен екеуің тамақ іштің? Наташка келді ме?— деп сұрады.
— Жоқ келген жоқ, өзім ғана.
— Ендеше сен неге екі тарелкадан тамақ ішесің?
Баласы түскір үлкеннің аңғармайтынын байқайды екен ғой.
— Қарным ашқан соң екі тарелкадан іштім. Жарайды ендеше əніңді
сал.
— Бір өзің екі тарелкамен тамақ ішесің бе? Бір адам екі тарелкамен
тамақ ішпейді. Тоймаса борщты ожаумен тағы да құйып алады. Сен соны
білмейсің бе, үлкен болып?— деп күледі Парашка.
— Кəне, əн салам деп едің ғой.
— Мен саған алдымен «Валенкиді» айтайын.
Кішкентай Парашканың даусы керемет екен, шырылдап шырқап қоя
берді. Жыртық ескі байпақ туралы да жақсы əн болады екен — ау, мен
бұрын оны естіген жоқ едім. Əні əп — əдемі, кəдімгі нəшіне келтіріп тұрып
айтады, көтеретін жерінде жіңішке даусы шырылдап, кəдімгідей шырқап
кетеді. Шынашақтай адамның үлкен əнді шырқағаны қызық болады екен —
кішкентай баланың үлкен қанар қапшықты көтеріп келе жатқаны сияқты,
қай жерінде тəлтіректеп құлап кетер екен деп қыпылықтап болам. Бірақ
тəлтіректесе де бір жағына аударып алмай, қалт — қалт басып апарар
жеріне жеткізеді. Со кезде иығымнан ауыр жүк түскендей менің де бойым
жеңілдеп қалады.
— Ал, енді Андриашка мен Парашканы айтшы,— дейді Дуня апай.
— Жоқ, Наташка қайда, а?— деп қырсығады Парашка.
— Наташка мамасында.
— Наташка неге келмейді, а? Менің Наташкамен ойнағым келеді. Неге
келмейді, а?
— Кейін келеді.
— Қашан кейін келеді? Көп, көп болды. Наташка келген жоқ.
«Наташка» ана суреттегі ұлпа шашты кішкене сары қыз — Дуня
апайдың немересі екен ғой. Кемпірдің жылы — жұмсағы мен бар дəмдісін
шүберекке түйіп апарып жүргені де сол болды — ау. «Наташка неге
келмейді» деп қыңқылдайды. «Балалы үйде ұрлық жатпас». Мен үшін
мына кемпір жалғыз немересін де жолатпай қойғаны — ау сонда... Екеуміз
бір үйде тұрып қанша үйренісіп кетсем де, осы бір сырты суық тұйық
кемпірді жақын көріп іш тартын кете алмай қойып едім. Ай, адам деген...
кейде сыртынан жалпылдаған адамға іші жылып қоя беретіні бар — ау.
Пештің үстінде қараптан — қарап жатқан адамның ойдан басқа ермегі
бар ма? Өзімді паналатқан осы кемпірмен арамызды да көбірек ойлаймын,
бірақ қалай ойласам да осы кемпірдің маған іші — бауыры елжіреп бара
жатқан жоқ. Ондайы болса менің жылу аңсаған жетім көңілім алыстан-ақ
сезер еді ғой. Сонда басына жоқ қауіп пен бейнетті тілеп алып мені несіне
паналатады? Кейбір көңілшектер, тіпті бұрынғы таныс, аралас
адамдарыңның өзі жағдайыңды əбден — ақ түсініп, іші удай ашып тұрса да
қатерің мен мехнатыңды көтеруге жүрегі дауамай, сен үшін қинала,
күйзеле тұрып — ақ ебін тауып шығарып салмас па еді? Тіпті танымайтын,
түрі бөлек болса да, күні жақындаған екі қабат əйелді қыстың көзі қырауда
қаңғыртып жіберуге бұл кемпірдің ұяты жетпеді. Адамдық парыздың
үлесіне жазылған бір ауыр жүгін мойнына артып алып, онысын өзгелерге
де бұлдамай, маған да бұлданбай үн — түнсіз келе жатыр. Тағдыр жазса,
ертең аман — есен босанып, елге жетсем, кезекті бір мехнаты мойнынан
түсіп, бойы жеңілдеп, бірте — бірте бұл кемпір мені ұмытып кетер ме екен.
Кейде бір есіне түскенде «осында бір алыстан келген əйел бұғып жатып,
босанып кетіп еді» деп айтып қоятын болар. Болашақты болжау қиын ғой,
бірақ менің өзім осы бір мейірімі сыртына шықпайтын бітеу кемпірді
ұмытпайтын сияқтымын.
— Егер ертең Наташканы əкелмесең мен саған келмеймін. Вот, баушка
Дуня,— деп бұлданады Парашка.