Шырағың сөнбесін - 13

— Жарайды, жарайды. Наташаны ертең əкелем.
«Андрияшканы» айтып берші,— деп жалынды Дуня апай.
Кəне,
сен
— Ой, баушка Дуня, мен басқа бір əн білем. Өзі қызық. Оны саған
айтқан жоқпын ғой. «И зачем он моргает» деген əн. Өзі қызық, тыңдашы.
— Жоқ, мен көрдім, біреу бар. Көзі жылтырайды,— деп болмайды
Парашка.
— Əншейін мысық шығар,— деп Дуня апай орнынан тұрып келіп,—
цыц!— деп мысыққа емес маған зекіп, көрпені қымтаңқырап тастады.
Дегенін істетіп үйренген ерке қыз, енді «мысықты əпер» деп қиғылық
салды. Əй, мені де жаман састырды, тыпыр етпестен демімді ішіме тартып
жатырмын, тіпті терлеп кеттім.
— Жоқ, үйде мысық жоқ. Ол тышқан екен, жүгіріп еденнің астына кіріп
кетті, енді ұстатпайды,— деп саспайтын Дуня апай да шатыстырып —
бытыстырып жатыр.
— Жоқ, тышқан емес. Білемін. Тышқан емес.
Осы оқиғадан кейін «концерттен» алатын лəззатымның жартысынан
айрылдым. Қараңғыда жатып, Парашканың өзін көрмей əнін ғана
тыңдаймын. Енді Парашка келерде, кемпір мені Усачев келердегіден бетер
жасырып, алдымды тұмшалап бітеп тастайтын болды.
Сықырлап кемпірдің үйінің есігі ашылды.
— Сен көшеге шығып көп жүгіре берме, ұқтың ба. Үйде отыр. Көшеде
немістің солдаттары бар,— деп Дуня апай Парашканы шығарып салып
жатыр.
— Мен қорықпаймын, баушка Дуня. Мен немістерден тіпті титтей де
қорықпаймын,— дейді ерке қыз.
8
«Мен немістерден тіпті титтей де қорықпаймын». Парашканың осы сөзі
құлағымда қалып қойды. Өзін көрмесем де көз алдыма елестетем: үлкен
шəлі орамалмен əйелдерше жағын қаусыра орап, екі ұшын беліне екі
қайыра орап байлап, түйген түйіншектей болып домаланып кетіп бара
жатқан шығар. Жаңағы Парашка мені тағы таңырқатып кетті. Бүкіл село
қалтырап, үлкендердің зəресі кетіп жүргенде — ол тіпті қорықпайды.
Менің өзім болсам немістердің жасыл шинелін алыстан көрсем де
қалтырап қоя берем, сол шинельдің ішіндегі өзім сияқты адам екен деген
ұғым да миымнан шығып кетеді. Ал, сəби Парашка болса шинеліне емес,
шинельдің ішіндегі адамына, сол адамның бетіне қараған. Сəби көзі
адамды көрген. Бетіне жаудырап қарап тұрған күнəсыз сəбидің көзін
көргенде қанша қаһарлы солдат болса да жібімей тұра ма. Ауызбен
тартатын гармонын ойнап берген, кəмпит берген. Егер үлкендер де бір —
бірінің бетіне қарағанда жыртқыш аңды емес адамды көрсе... қалай ғана
жүрегі шімірікпей бір-бірін ажалға байлар еді? Əлде үлкендердің көзін
қанталатып, алдындағы адамды аң қылып көрсететін, сол арқылы өзін де
аң қылып жіберетін үрей ме екен? Əлде өшпенділік пе? Ендеше сонау қиян
шетте ен далада жатқан момын елінен адасып келіп, қаңғып жүрген екі
қабат қазақ əйелінде немістердің не өші кетті. Егер адамдар көзін
қанталатқан «үрей» мен «өшпенділік» деген шелді сыпырып тастап бір —
бірінің бетіне Парашканың күнəсіз көзімен қараса?.. Мүмкін осы
сұмдықтың бəрі болмас па еді?..
— Эй, матка...
— Чево?— деген Дуня апайдың даусы естілді.
— Үйде кім бар?
— Кім болсын. Мен жалғыз адаммын.
— Партизан... Партизан жоқ па?
Есікті сартылдатып ішке кіріп баратқан сияқты. Қолымда айыр,
алқынған демімді ішіме тартып сілейіп тұрмын. «Ойбай — ау, менікі не
тұрыс? Қазір келіп сарайды тінтсе не істеймін?» Осы үрейлі оймен қоса
есім де кірген сияқты. Сарайдың ірге жағында кішкене саңлау көрінеді,
ақырын екі аттап барып содан сығаладым. Есік алдында жасыл шинель
киген екі солдат тұр, өзара бір нəрсе деп сөйлеседі. Біреуі сарай жаққа
қарап иегімен нұсқады, кемпір көрінбейді, біреулермен үйге кіріп кеткен
болу керек. Енді мен тіршілік қамымды жасауым керек: сырттағы дыбысқа
құлақ түріп, ақырындап үңгіген қуысымды тереңдеттім. Жақындаған
тықыр сезілмеген соң, тереңдеу еткім келіп шөптің арасын үңги бердім.
Үңгірге кіріп те алдым. Тағы да демімді ішіме тартып тың тыңдаймын:
жоқ, əзір жақындағам тықыр білінбейді. Қуысым тарлау екен, қайтадан
шығып, əлі де екі — үш айыр шөп алып тереңдеттім.
Осы кезде үйдегілер де сыртқа шықты ғой деймін, дауыстары қаттырақ
естіледі.
— Көрсет, матка. Партизан бар ма?— деген дауысты естідім.
Үңгіріме сүңги бердім де кілт тоқтадым. «Күдікті бір нəрсе қалған жоқ
па?» Сарайдың ішін көзіммен бір шарпып өттім. Масқара... шөптің шетінде
кемпірдің əкелген көрпесі жатыр, қытырлап басқан қадамдар жақындап
келеді, көрпені тез алдым да үңгірге тықтым.
Аз уақыттан кейін қасымда тұрған қауіп — қатердің де уыты қайтты.
«Тағы да сарайға кіріп келер ме екен?» деген көңіл лүпілі басылып, ойым
өзгеге бөлінді. Света... Света осылардың осында келетінін күн ілгері
білген, соны хабарлап кетті. Қалың немістің қақ ортасында жүр — ау,
байғұс, анада маған елпілдей қоймады деп қатты ренжіп едім.
Алдымдағы Дуня апайға жетіп, сүріне тоқтадым. Дауыс шыққан жаққа
жасқана қарап, екі — үш үйдің ар жағында келе жатқан жасыл шинельді
бір — екі солдатты көріп қалдым, ендігі сəтте байқағаным, аппақ кебін
сияқты басынан аяғына дейін аппақ ақ халат кигендері де бар екен, көшені
бойлап, деревняны сүзіп келеді. Тағы да буынымнан əл кетіп бара
жатқанын сезем: қайда қашарымды, қалай қарай жүгірерімді білмей шөгіп
отыра кеткім келеді.
— Енді қашып құтыла алмаймыз,— деді Дуня апай.
— Баушка, олар өлтіреді. Meн қорқам!—деп Наташа шырылдап жылап
қоя берді.
Кемпір немересін жетелеп, он қадамдай жерде тұрған мыжырайған
сарайға жүгірді, менде не ес болсын, емпеңдеп кемпірдің соңынан ере
берем. Қараңғы сарайдың есігінен кіре құлағанда құр етіп тыпырлаған көп
тұяқ пен қорс — қорс еткен жаман дауыстан зəрем ұшып кетті. «Уһ» деп
есіме келдім, шошқа қора екен.
— Дыбыстарыңды шығармаңдар!— деді кемпір ақырын зекіп.
Біз дыбысымызды шығармағанмен үркіп, дүрлігіп кеткен шошқалар
тыпыршып, қорсылдап мазаны алып барады. Бір үлкен шошқа келіп
тұмсығымен сауырымнан түртіп қалғанда, еріксіз баж ете түстім.
— Заткнись!— деді кемпір ызалы дауыспен сыбырлап.
Сөйткенше сырттағы дабыр — дұбыр да бізге таянып қалды: жақын
үйлердің есіктерінің ашылып — жабылған сартылы, үйлерінен қуылып
шығып жатқан адамдардың үрейлі дауыстары естіледі, қорқып жылаған
балалардың дауыстары да құлаққа жетті.
— Жиналысқа! Тез жиналысқа!
Құлаққа сондай таныс, үйреншікті сөзге елең етіп, бір сəт қорқынышым
кейін тепсініп еді, іле немісше жат сөздер араласып, жүрегімді қарып өтті.
— Шнел! Шнел!
Кейбір неміс сөздерін аңғарамын, соғыс алдында, мектепте екі жыл
неміс тілін өткенбіз, сабағымыздың онша мəні болмаса да, аз — кем ұстап
қалғаным бар — ды. «Шнел» — тез деген сөз, ал оның ар жағына
жалғастыра зеки сөйлеген сөздерінен еш нəрсе ұқпадым. Тықыр біздің
сарайға да жетті, дабырласып немісше сөйлесіп келеді. Біреуі мылтықтың
дүмімен сарайды соғып — соғып жіберді. Шошқалар қорсылдай тыпырлап,
дүрлігіп жүр, қаусап тұрған көне тақтайдың қиқымы түсіп көзімді жұмдым.
Көзімді ашқанда сарайдың іші жап — жарық болып кетті. Айқара
ашылған есіктен жұмсақ жасыл фуражка киген біреудің басы сұғынып
келеді, төсінде мойнына асқан автоматы қарауытады, саусағы
шүріппесінде. Аласа сарайдың есігінен басын сұғып, еңкейіп ұмсына берді
де дүрлігіп есік алдына қарай лап берген шошқалар аяғына оратылып еді,
біреуін теуіп жіберіп, сарайдың есігін жаба салды. Ар жағындағы біреуге
айтып жатқан, «швайн» деген сөзін түсініп далдым. Қадамдары алыстап
барады. Құдай оңдап, қараңғы бұрышта тығылып отырған бізді аңғармай
қалды. Сыртқа шыққысы келіп лап берген шошқалар сирағына соққы да,
үйреншікті шаруа дағдысымен соларды қайтара теуіп ішке кіргізем деп
əлек болған неміс солдаты сарайдың есігін не үшін ашқанын да бір сəтке
ұмытып, есікті жаба қойған болар. Бұ жолы жанымызды сақтап қалған,
байғұс шошқалар болды.
Маңдайымнан теуіп жібергенде баж етіп, көзімді аштым: төбемнен
төніп тұрған солдат «Пошел! Пошел!»аяғымен тағы бір нұқып қалды.
Қолыма үлкен бір жаңқа қадалып, алақанымды дызылдатып күйдіріп
барады. Есіктен шыға бергенде жаурынымнан түйіп жіберіп еді, жер
таянып құлап барып, əзер көтерілдім. Наташаның шырылдаған даусын
естідім.
— Ағатайлар... ағатайлар! Бізді өлтірмеңдер! Өлтірмеңдер!..
- Қорықпа, жаным... Қорықпа...— Бұл Дуня апайдың даусы.
11
Жердің астын үстіне келтірген бомбаның да астына түстім, жамсап
жатқан өліктердің де арасында болдым, өмірден күдер үзген шағым да
болды, бірақ дəл осындай мылтығын өңменіңе тақап келген ажалды көрген
жоқ едім. Аласұрған көңілім əр саққа алып қашады: бірде өңменіме тіреліп
тұрған ажалдың ызғары тұла бойымды қалтыратып əкетсе, бірде əлденеден
үміт етем. Көрші деревняны түгел қырып салыпты, бізді де түгел қыратын
шығар. Мүмкін əлде...
Жалғыз мен ғана емес, жұрттың бəрінің көңілі дəл осылай — екі ұдай.
Үміт пен үрей аралас. Деревняның халқын топырлатып айдап əкеліп,
бұрынғы басқарманың кеңсесі ме, мектеп пе, білмеймін бір үлкен үйдің
қорасына тоғытып жатыр. Емшектегі баладан еңкейген шалға дейін тірі
жан қалдырмаған. Еркектер жағы аздау да, көбі қатын — қалаш, бала —
шаға. «Мүмкін оларға тимес» деген əлсіз үміт емексітіп өтеді.
— Қатын-қалашты жазаламас...
— Қатын — қалаш пен сəбилердің жазығы не?
— Айыптыларды іздейтін шығар...
Төңірегімдегілердің үздік — үздік сөздерін құлағым шалады. Жақсы
жорамалға елең етіп, кеудемде жылт етіп үміт оты тұтанғанмен іші
құрғырым бəрін сезеді: бұлардың да біліп тұрған еш нəрсесі жоқ, тек
əйтеуір дəтке қуат.
Жұртты үсті-үстіне айдап əкеліп, қораның іші тығыздалып қалды.
Қысты күні барын қорбитып үстіне киін алған қатындар, кейбіреулері жас
бала көтерген, қайсы біреулері басқа жаққа баруға қамданып, дорбаларын
асынып, қолдарына түйіншектерін ұстаған. Бір топтың ішінде бес — алты
баласын қаздың балапанындай шұбыртып, екі кішкентайының бірін өзі,
бірін он жасар шамасы ұлына көтертіп бір əйел келе жатыр.
Жиналған жұртты шашау шығармай айнала мылтығын кезеніп қарауыл
жүр. Тек немістер ғана емес, полицай формасындағы орыстар да бар екен.
Еңгезердей біреуінен бір əйел:
— Құдай жарылқасын, Лука Саввич, бізді не істейді, шынын айтшы,—
деп жалынып еді, анау зекіп тастады.
— Молчать! Сөйлесуге болмайды.
Құлағым елең ете қалды, бір түрлі таныс дауыс.
— Усачев деген қарғылы төбет емес пе. Ол фашистен де жаман,— деп
біреу күңк етті.
«Қара ешкіге жан қайғы», əркім өз басымен əлек, маған назар аудара
қойған адам болмап еді, тек көзі түсіп кеткендерінің өңінде «бұ қайдан
жүрген адам?» деген таңырқау сұрақ жылт етіп тез сөнетін. Бірақ тозақтың
алдынды да əйел байғұстың əйелдігі қалмайтын шығар, көріп тұрып қалай
шыдасын, бір қайқы тұмсық көк көзді біреу маған тас кенедей қадалды.
— Сен қайдан келген адамсың?
Мен үндемедім.
— Біздің деревня емес тіпті бұл жақтың адамына ұқсамайсың ғой.
Мұнда кім айдап келді сені?
Менің тіл қатуға зауқым жоқ, үндемей безеріп тұра бердім.
Өзі біздің тілді түсінбей ме, білмеймін. Мелшиіп үндемейді екен өзі. —
Айтсайшы, қайдан келгеніңді, кім екеніңді,— деп Дарья маған тағы да тас
кенедей жармасты.
Менің тіл қатуға зауқым жоқ, үндемей безеріп тұра бердім.
— Heгe үндемейсің? Мылқаусың, əлде біздің тілді білмейсің бе? Өзінің
қарны да шермиіп тұр,— деді қайқы тұмсық əйел.
Оған бір еркек кейіп тастады.
Олар да бір топ адамды айдап əкелді, мұнда да өзгелеріндей кемпір —
шал, бала — шаға, қатын — қалаш жағы басым. Біз шегіншектеп қораның
шетіндегі тақтай қоршауға тірелдік. Бір жақтан тасырлаған мылтық даусы
естіледі. Біреулер мойнын созып, бəрін біліп танып жатыр.
— Ваня Шестаков қашты.
— Оққа ұшты ғой.
— Жоқ, аман.
— Əне құлады. Бітті бишара.
— Жоқ, тірі. Əне қайта жүгірді.
— Сайға жетсе...
Мен еш нəрсені көре алмадым, жұрттың мойнын созған жағына
қарайтын шамам да жоқ, тек əйтеуір бір міскіннің жан ұшырып айқайлап
қашып баратқанын сезіп тұрмын. Өзімнің қашатын дəрменім де, жəне
басымды оққа байлап тəуекел қылатын құлқым да жоқ, осы қалың топтың
арасына тығыла берсем аман қалатын сияқтымын.
— Құлады.
— Мүрдем кетті байғұс. Ақымақтың қашып несі бар еді.
— Ол емес мүмкін біз ақымақ шығармыз. Қойша бауыздауын күтіп
тұрған.
— Оныңыз не, Иван Федорович. Жазықсыз адамдарды...
— Слабодканы түгел қырып, өртеп жіберген. Біз олардан кембіз бе?
Ащы мысқылмен салмақтап айтқан сөз қанша қорқынышты болса да
зəреңді ұшырмайды екен. Бұл сөздің мағынасы менің миыма сол кейінірек
барып жетті де көңілім құлазып, бір нəрсемді жоғалтып алғандай алақтап
жан — жағыма қарай бердім, сығылысқан көптің арасында Дуня апайдан
көз жазып қалыппын, менің жоғалтқаным сол екен ғой, ақырындап
жылжып, осы ішіндегі жалғыз танысым, кемпірімді іздедім.
— Наташка! Наташка! Мен сені таныдым. Таныдым.
Кішкентай қыз баланың даусы құлағыма таныс сияқты. Еш нəрсемен
алаңы жоқ, жұрттың аяғының астында бұлтыңдап жүрген кішкентай қыз...
сол Парашка, көршінің жұдырықтай əнші қызы. Наташаның етегінен
тартқылап айрылмайды.
— Сен қашан келдің, Наташка?— Наташа үндемесе де қояр емес.—
Наташка, сен неге əжеңе келмей кеттің? Мен Дуня баушкаға келдім. Көп
келдім. Сен келген жоқсың. Кел, екеуміз жасырынбақ ойнайық,— деп
Наташаның жеңінен тартқылайды.
Сəби жүзін үлкеннің қасіреті сазартып тастаған Наташаның еш нəрсеге
зауқы жоқ.
— Керегі жоқ. Ойнағым келмейді,— деді.
— Кішкентай ойнайықшы. Кəне, Наташка. Мен жасырынайын. Сен
ізде. Кəне көзіңді жұмшы. Кəне,— деп Парашка қоятын емес.
Көргенде ішім жылып қоя беретін кішкентай ерке қыздың осы бір аңқау
балалық мінезі маған бір түрлі жат, ерсі болып көрінді. Таялып келе жатқан
басқа ойы жоқ мына еңсесін зіл басып тұнжырап тұрған жұрттың ішінде...
бейне өлік жатқан бөлмеде ойнап жүрген баладай...
О да осыны сезді ғой деймін:
— Тыныш тұрасың ба, жоқ па,— деп шешесі Парашканы салып қалды.
Ерке қыз еңіреп жылап қоя берді, жас əйел əлденеден шошып кеткендей
баласын жерден тез көтеріп алып, бауырына қысып жұбатып жатыр. Осы
кезде:
— Елу адам ілгері шығыңдар!—деген команда болды.
Жұрт ілгері шығудың орнына кейін шегініп, алдыңғы тұрғандар
артқыларды іргеге тықсыра берді. «Тез! Тез!» деген команданы да
тыңдайтын ешкім жоқ. Көптің ортасында қысылып, көріп тұрған еш
нəрсем жоқ, бірақ шықпаймын, солдаттар мен полицайлар мылтықпен
түйгіштеп, жұртты ілгері шығарып жатқан сияқты. Біреуі санап тұр.
— Ақымақтар! Тезірек шығыңдар! Алдымен шыққандарыңды тезірек
босатамыз. Кəне, тезірек!
Кейбіреулер енді ілгері қарай ұмтылды. Мен де ілгері ұмтыла беріп
едім:
— Дура, не лезь,— деп Дуня апай жеңімнен тартып қалды.
Бөліп алған адамдарды автоматын кезеген он шақты солдат айдап
əкетті. Қорада əлі де жүз қаралы адам бар. Енді олар жаңағы айдап
əкеткендердің ізін бағып тұр.
— Оларды қайда апаратыр — əй?
— Деревняның сыртына қарай бұрылды.
— Мүмкін бір жұмысқа салатын шығар.
— Емшектегі баланы жұмысқа сала ма?
— Мүмкін тексеруден өткізетін болар.
— Аналарды қисық сайға қарай айдап барады.
Қисық сайдың неге қорқынышты екенін бірден түсінгенім жоқ, бірақ
жаман дауыстан шошып кеттім, жұрт та тына қалды.
— Рас, қатындар, қисық сайға айдап барады,— деді бір əйел даусы.
— Точно. Атуға алып бара жатыр.
— Шынымен атар ма екен?
Көңілдеріне үрей кіріп гулеп кеткен жұрт кенет демін ішіне тартып
қалды. Пытырадай шашырап, патырлап жұмсақ дауыс келеді құлағыма.
Мылтық даусы. Бір жерде мылтық атылып жатыр.
— Оларды атып жатыр!—деген əйелдің ащы даусы құлақ шекемді
жарып өтті, бұл əлгі қазымыр сөзшең Дарьяның даусы екенін де танып
қалдым.
Қораның ішіне қамалған қалың тобыр қайта гуілдесіп, теңселіп лықсып
кетті. Манадан бері неғайбілден дəметкен, алдамшы үмітке алаң болған
көңіл тажалдың тура келіп қалғанына енді ғана көзі жетіп аласұрады.
Еріксіз шығып кетіп жатқан ащы дауыстар, зарлаған əйелдер, шошып
шырқырап жылаған балалар. Осы тобыр маған тұтас бір дене сияқты
көрініп кетті. Ыңыранып, шыңғырып, аяқ серпіп тыпыршып қоршаудың
ішін теңселтіп барады. Мен де соның кішкентай бір мүшесімін, өз еркім
жоқ, не де болса бірігіп, тағдырым бір түйінге байланып қалған осы топпен
бірге көрем.
Аз да болса үйреніскен, жалғыз танысым Дуня апай еді. Ол қайда?
Мына аласапыранда одан да көз жазып қалыппын. Сеңдей сығылысып,
теңселген жұрттың ішінен Дуня апайды іздедім. Мұндайда бір нəрсеге алаң
болған да жақсы екен, алқымға тақалған ажалдан аз да болса көңіліңді
аударады. Пішенге түсіп кеткен ине сияқты, қалың тобырдың арасынан
кемпірім таптыратын емес. Жіңішке тақтайды сирек қаққан қоршаудың
артқы жағына келіп қалған екем, сықыр етіп сынған тақтайдың дыбысын
естіп жалт бұрылсам, Дуня апай Наташасын тақтайы сынған тесіктен
итерін шығарып жатыр.
— Көрмей тұрғанда тезірек жүгір! Огородқа жет!— деп ақырын əмір
берді.
Қоршаудан шығысымен Наташа зырқырап жүгіре жөнелді — екі етегі
торғайдың қанатындай жалпылдап ұшып барады байғұс бала. Əне бір
үйдің қасындағы үйілген шөпке жақындап қалды. Осы кезде қоршауды
жағалап келе жатқан солдат көріп қалып автоматын көтеріп алып, оны
тырылдатып ата берген кезде, тесіктен қалай шығып кеткенін білмеймін,
Дуня апай қарына жармаса кетті. Солдат қолынан қаруы түсіп кете жаздап,
бұлқынып қарын əзер босатты да, автоматымен Дуня апайдың өңменінен
итере беріп, тырр еткізіп оқпен бір көктеп өтті. Дуня апай дыбыс
шығармастан ақырын шөге берді де, денесі жұп — жұмсақ сылқ етіп құлап
түсті.
Бір сəтке солдаттың бетіне көзім түсіп кетті. Кісі өлтірген адамның
жүзі... ажал сияқты құп — қу. Көзінде де əйнектей жансыз жарқыл. Кісі
өлтірген ол долы ызамен ақырып жіберді.
— Цюрих! Назад!
Қоршаудың ана жағынан да біреу қашты ма, білмеймін, о жақтан да
мылтық атылып жұрт бері қарай лықсыды. Алдыңғы жақтағыларды тағы да
санап шығарып жатыр. Жылаған, қоштасқан дауыстар естіледі. Бұл
дүрлігіс те бірте — бірте басылып, қалың топтың бойын ажал алдындағы
ауыр сабырлық жайлап келе жатқан сияқты. Енді байқасам, əркім от басына
бөлініп, жеке — жеке үйірлене жиналыпты. Көгілдір балапанын қорыған
тауықтай балаларын бауырына тартып алған, жақын адамдар бір — біріне
тығылып, көңілі босағандарына жұбаныш айтып, аз да болса медет болып
жатыр. Əйелдер күйеулерінің қолтығына тығылып, кейбіреулері бірін —
бірі құшақтап жылайды. Meн кімнің бауырына тығылам? Жаңа ғана маған
біртұтас дене сияқты болып көрінген мына топ бытырап бөлініп, ақтық
сағатында əркім өзінің жақынын тауыпты, мен бүйректей бөлініп жалғыз
қалдым. Тым болмаса бетіне қарап көзінен жанашырлық іздейтін адамым
да жоқ; бөлекпін, жатпын, тірі жанды танымаймын. Ақтық сағатыңда
мойнына асылып, еңіреп жылайтын адамыңның жоғы... тіпті жаман екен.
Келесі топпен мені де алып кетті. Басында ең арт жағында тұрған
сияқты едім, бір минут болса да ажалын алыстатқысы келген жұрт сығып
ілгері шығарып жіберіпті. Енді шегінейін десем тұмсығым бататын емес.
Жұрттың қолынан келері бауыздауға апаратқан малдай төрт тағандап
шегіншектей береді, мылтықтың дүмімен түйгіштеп тұрып шығарып
жатыр. Қатындар шырылдап, балалар жылап, солдаттар дауыстап
балағаттап азан — қазан. Менің де сауырымнан мылтықтың дүмі соқты,
бірақ тəн ауруын сезетін хəлім жоқ, танымайтын тобырдың ішінде
қосақталып кетіп барам.
Жаңа қоршаудан шығарда жанталасып, бұлқынған жұрт көшеге
шыққасын аптығы басылғандай тəртіпке түсіп, ажалға мойынсұнып, ауыр
аяңдап келеді. Жұрт енді сөзден тыйылып, өзара тіл қатысудан қалған,
зілдей тыныштық еңсені басып барады. Бұл тыныштықты үзетін ажал ғана.
Осы тыныштық мені де тұншықтырып, демім тарылып алқынып барам.
Кенет баж ете қалған əйел даусы құлақты жарып кетті.
— Өз ажалымды көре алмаймын! Қарай алмаймын.
«Мынау бір таныс дауыс қой» деген күңгірт ой келеді басыма. Бір əйел
топтан шығып тұра қашты. Басын қос қолдап қысып алып:
— Өз ажалымды көре алмаймын. Желкемнен атсын! — деп жүгіріп
барады. Əлгі сумаңдаған байғұс, сөзшең əйел Дарья екен.
Мына артқы дауысқа айдап келе жатқан солдаттардың өзі сасып
қалғандай болды. Біреуі сəлден кейін:
— Тоқта! Қайт!— деп айқайлады.
Əйел қайрылған да, тоқтаған да жоқ, шыңғырып жүгіріп барады,
көшенің шетіндегі үйге жақындап қалды. Айдаушылар тырылдатып атып
жатыр. Ар жағын көре алғаным жоқ. Қайтадан сапырылыса берген
жұрттың тасасында қалдым. Неге болса да мойынсұнып, құр сүлдері
сүйретіліп келе жатқан жұрт қайта тірілгендей тіл бітіп, жамырай сөйлесіп
кетті. Бəрі қашқан əйелге қарайды.
— Құлады.
— Иманды болсын, Дарья байғұс.
— Өлген жоқ. Тағы қашты.
— Қойша бауыздалып өлгенше... дұрыс істеді.
— Ау, біз аяқ серіппей — ақ кетеміз бе?!
Жұрттың басылып қалған көңілі қайта лоблыды. Төрт — бес адамнан
қатар түзеп келе жатқан топтың сапы бұзылып, сапырылысып кетті. Айдап
келе жатқан күзетшілер орысша, немісше екі тілде айқайлап, бір жағынан
үрейі ұшқан балалар жылап, азан — қазан болды. Тағы да төбемізден
патырлатып мылтық атып, əзер дегенде жөнге салды.
Дүрліккен жұртты қайтадан жөнге түсіріп, деревняның сыртына қарай
айдап келеді. Бізден бұрын кеткендердің табанымен тапталып тың қардың
бетіне жосылып жол түсіпті. Алдыңғылардың жолымен солардың жолын
қууға келе жатырмыз. Осы топтың кішкентай баласына дейін соны біліп
келеді. Бір ғажабы атуға əкеле жатқанын анық білген мына жұрт жаңағы
əйелше ойбай салып, жанталасып, тым — тырақай қашатын емес. Бір
минут болса да кейінірек өлгісі келген соқыр сезім бе, əлде кеудеңнен
жаның шығып кеткенше үзілмейтін соқыр үміт пе? Менің де ойбай салып
қашатын ойым жоқ, не де болса осылармен бірге көрем.
Жұрт тағы да үйірленіп алыпты, əскерше сапқа тізіп айдаса да əр семья
бір шоғыр болып, жұмырланып келеді. Балаларын орталарына алып, өз
денелерімен қымтай береді. Бала көтерген əйелдер де сəбилерін
кеуделеріне тас қылып қысып алған, бұ байғұстарға менен де қиын екен
ғой.
Аттаған сайын қадамдары ауырлап, желкелерін зіл басып, үнсіз келеді.
О, ғажап. Үнсіздіктің де өзінің сарыны болады екен. Тұнжыраған
тыныштық жайлап тұтасып төбемізді торлап алып еді, енді ширығып, үнсіз
сарыны үдеп күшейіп барады, бүкіл денеңді жайлап, булықтыра түседі.
Жұртты түгел билеп, бытыратпай алып келе жатқан тегеурінді үнсіз сарын
сияқты. Бəрі соның ырғағына бағынып, аяқтарын зіл басып аттаған сайын
ажалына жақындап келеді. Мен де ажалыма жақындап келем. Күн кешкіріп
қалыпты, айнала аппақ қардың ағы семіп, қуқыл тартқан. Оң жақты
көмкеріп орман қарауытады, о жақта қыбыр еткен жан көрінбейді. Дүние,
мына бейтаныс төңірек мұп — мұздай боп құлазып, менен бөлініп,
бөлектеніп барады. Қазір осы сазара қалған төңірек жоқ болады. Мен де
жоқ болам... Жоқ болам... Осы ой тұла бойымды мұздатып барады...
Сайдың шетіне жақындай бере тоқтадық. Он шақты солдат
шоғырланып, темекі тартып тұр. Бойлары мұздап қалған болар қолдарымен
жамбастарын соғып жер тепкілеп қояды, тіпті кісі ататын адамдарға
ұқсамайды. Əрегіректе алдыңғы ашасын таянып қар үстінде ұзын мойын
екі пулемет тұр. Олардың қастарында адам жоқ. Топ ішінен ұзын бойлы,
арық біреуі бөлініп шықты, сірə командир! болар, бізді айдап келгендердің
біреуі соған баяндап жатыр. Ұзын тура ананың сөзін сабырмен тыңдайды,
тарамыс арық өңі қатқыл, бірақ жүзі кісі өлтіретін адамға ұқсамайды, қайта
шаршап дем алғысы келіп тұрған адам сияқты, көзқарасында бізге тіпті
өштігі жоқ. Дауысын көтерместен қарауындағыларға бір нəрсе деп тəртіп
беріп еді, бірақ аналары ақырын дауысқа қатты қимылдап тез ширатылып,
автоматтарын кеуделеріне көтеріп алды, бір — екеуі пулеметтің қасына
барды.
«Айн, цвай, драй, фюнф...» Бұл мектепте құлағым қаныққан немісше
цифрлар. Бізді кəдімгідей тəптіштеп, малша санап шығарып жатыр. Өздері
асықпайды, тіпті сабырлы, өлтірген адамының есебін анықтап алғысы
келетін болар. Санақтан өткендерін шашау шығармай сайдың қабағына
тізіп қойып жатыр. Жұрттың бетінде қан жоқ, құп — қу, тірі өлік сияқты
айтқан жақтарына жүре береді, əйтеуір қимылдап жүргенім болмаса менің
де кеудемде жан жоқ. Мына қарлы дала, қыбырлаған адамдар менен бөлек.
Бұлардікі де мағынасыз, жансыз қимыл. Бүкіл дүние жансыз, жат, тылсым.
— Дяденьки... Дяденьки...
Шырылдаған бала даусы. Кəдімгі тірі дауыс.
— Ағатайлар! Ағатайлар, мені өлтірмеңдер! Мен əн салып берем. Мен
əнді жақсы айтам!..
Тырнақтай əнші қыз, бес жасар Парашка. Кішкентай қолымен
шешесінің мойнынан қысып құшақтап алған, айдап баратқан солдатқа
қарап шыр — шыр етіп жалынады.
— Мені өлтірмеңдер! Мамамды өлтірмеңдер! Ағатайлар! Мен əн салып
берем. Көп əн салып берем.
«Сначала заплакал Андриашка, потом зпрепела Парашка...»
Парашканың жүзін анық көрдім: көз жасы қызарып кеткен томпақ
бетіне бұршақтай тамшылап, солқылдаған өксігін жұтып, шырылдап əн
бастап кетті. Байғұс баланың дұшпаннан тұңғыш рет қорыққаны да осы
болар. Оны тыңдаған солдат жоқ, сайдың жар қабағына қарай өзгелермен
бірге шешесімен екеуін айдап барады. Жұрттың бəрін жалындырып
айтатын, жұрттың бəрін мəз қылатын əншінің бұларға əлі келмейді дегенді
Парашка ұқпайды, тоқталар емес, көзінен жасы парлап айтып барады. Жар
қабақтың басына əкеліп қойғанда да тоқтамай бар даусымен шырылдайды
келіп, шырылдайды...
...Алдыңғы қатардағыларды тəптіштеп санап бөліп алып жар басына
шығарып жатыр. Олар ажалдың сызығын аттап өтіп арғы бетіне
шыққандар, мен əзір бергі бетінде тұрмын. Кеудеңнен қашан жаның шығып
кеткенше үміт деген ит үзілмейді екен, алдыңғы қатардағыларды сыпырып
шығарып жатқан ажал ұстарасы дəл маған тақалғанда тоқтап қалар ма екен,
деген əлсіз бір есек дəме бар кеудемде. Атылатындарын анық біліп келе
жатса да, тіпті болмаса Дарья сияқты, бассауғалап қашырмай, не қарусыз
болса да асылып, жұлысып өлтірмей, жұрттың тобын бұзбай əкелген де
осы бір ақтық демің шыққанша алдарқататын қорқақ есек дəме болар. Сол
дəмемді үзіп ажалдың сызығы дəл менің қасыма келді. Осы кезде жаным
тəнімнен бөлініп шығып, басқа бір жақтан қимылсыз қалған құр сүлдеріме
қарап тұрғандай... О дүниеден естігендей ап — анық естіп тұрмын: «айн...
двай... драй...-» əр цифр санап келе жатқан сұқ саусақпен бірге əркімнің
кеудесіне оқтай қадалады. Тырс... тырс атылған оқ маған да тақап қалды...
Фир... жаным кеудеме қайтып оралып селк ете қалдым.
Мені итеріп шығарғандағы «фир» деген сөз құлағыма қадалып қалды...
қазір кеудеме оқ та қадалады. Жүрегім зу етіп кіндігімнің басына түсіп,
буынымнан əл кетіп қалды. Аяғым мақта сияқты, қалай қозғалып топқа
қосылғанымды білмеймін, ұзын тұра неміс командирінің қасымызға қалай
келіп қалғанын да білгенім жоқ. Ол менің бетіме қарап, қасындағыларға бір
нəрсе дейді. Біреуі мені қарымнан сүйреп шетке шығарды. Ажалдан
құтылдым ба, əлде мені бөліп алып жеке ата ма? Көкірегімде кішкентай
үміт ұшқыны жылт етті. Мүмкін мені атпас... Əйтеуір қазір атпас...
Ұзын тұра маған таңырқай қарады да, қасындағы толықша сары неміске
бір нəрсе деді. Оның орысшасы менікінен де кемірек болу керек, мені
саусағымен нұқып:
— Ты кто есть? Откуда?— деді.
— Не знай... Не знай... далеко...
«Түк білмесең, кеще болсаң пəледен тез құтыласың» деген соқыр
сезімнің аузыма салғаны болу керек, болмаса қулық, сұмдық ойлап жатуға
қазір менің хəлім де, мұрсатым да жоқ еді. Ұзын тұра тілмаш сарыға күңк
етті.
— Ты монгол? Джапан?
— Монгол... Джапан,— деп басымды шұлғи бердім.
Сары тілмаш еңгезердей мұртты полицайға қарап:
— Ты знает, откуда эта?— деп сұрады.
— Бұл біздікі емес, господин начальник. Бұл төңіректің адамы емес.
Түрі де бөлек,— деп ол ебелек қақты.
Таныс дауыс. Айтпақшы, кемпірдің үйіне келіп жүретін Усачев осы,
мана да алыстан көріп қалып едім, немістердің алдында ірі денесінен
ұялып кішірейіп бұға түседі.
Ұзын тұра тағы да бір нəрсе деп күңк етті де, бұрылып солдаттарына
команда берді. Тілмаш сары Усачевқа саусағымен мені нұсқап:
— Его с собой возит,— деді.
Солдаттар автоматтарын көтеріп алып, сайдың қабағындағы тізіліп
тұрған жұртты нысанаға алды. Параша қарлыққан даусымен шыңғырып əлі
əн салып тұр... «Не убивайте, дяденьки...» Жар қабақтың басында
тұнжырап үнсіз тұрған жұрт ажалының жеткенін енді ғана білгендей дүр
сілкініп гуілдеп кетті: шырылдаған əйел даусы... айқайлаған еркек даусы.
Аяқтарының буыны кетіп шөгіп отыра кеткендері, мылтық атылмай — ақ
құлап жатқандары да бар. Сөйткенше автоматтар патырлап қоя берді, оған
дүрсілдеген пулемет даусы ұласты.
Мен сорлы неғып теріс айналмай, не көзімді жұмбай бақырайып, қатып
қалғанымды білмеймін, қапы жібермей бəрін көріп тұрмын. Оқ тиген
денелер сылқ етіп сайға құлап түсіп жатыр, кейбіреулері бері қарай
құлайды. Бір əйел бұралып барып сайға құлады, құндақтағы баласы
қолынан ұшып бері қарай домалап кетті. Бөркі ұшып кеткен ақбас шал
жыланша жиырылып денесімен жер сабап өле алмай аласұрады.
Патырлаған оқ арасынан қырылдаған, ыңырсып, шыңғырған дауыстар
естіліп қалады. Көбі əрі сайға қарай құлады, қыр басында қалғандардың əлі
де аяқ серпіп, тыпыршып жатқан тірілері бар. Қардың үсті теңбіл қызыл.
Батар күннің сəулесімен қып — қызыл қасап сияқты көзімнің алды қып —
қызыл, дүние бұлдырап, тұтасқан қызыл мұнарға айналып барады.
ҮШІНШІ БӨЛІМ
I
Жасырынған үңгірім əдепкіде көрдей қараңғы еді. Əсіресе кірер есігін
бекітіп қымтап тастаған кезде төңірегім тас қараңғы болып, көзім түк
көрмей, алғаш істеген еріксіз қимылым қараңғыны қармап екі сəбиді екі
бүйіріме қысып алыппын, «Қараңғыда қабан күркірейді» демекші, өзге
жұрттан бөлініп жалғыз қалған үрейімді қараңғылық қауқитып есіре түсіп,
тұла бойымды бір жаман, салқын діріл қарып өтті. Сол діріл екі сəбиге де
дарыды ма, олар да балапандай қалтырап, бауырыма тығыла түседі.
Солардың денесінің дірілін сезгенде көңілім орнына түседі. Төбе жақта
қылаңытқан саңылау бар екен, сəлден кейін шойындай тұтас қараңғылық
сейілейін деді.
Менің бұл тығылған жер кепем, сыртынан қарағанда көзге тіпті
байқаусыз; үстіне топырақ шығармай, үстін жаңбырдан қарауытып кеткен
елең шөппен бұтаның мұртын жапырмай үлкен шыршаның түбіне қарай