Шырағың сөнбесін - 10

буын — буыным босаңсып, жайбарақаттана бастадым. Тек əттең мына бір
тосын жағдай болмаса, соңғы екі айдан бері бойым үйреніп қалған
кемпірдің жылы пешінің үстіндегідей балбырап жата беретін түрім бар.
Тəнім жылығанмен көңіліме жылу кіретін түрі жоқ. Алғашқы соқыр
үрей мен дірілден айыққан сайын көкірегіме орнықты үлкен уайым ұялап
келеді. Соғыс басталып, жау тылында мен тентірегелі жарты жылға иек
артыпты, содан бері жақсылықты да, жамандықты да, қауіп пен қатерді де
көріп — ақ келем, неге болса да етім өліп, үйреншікті болып кететін кезім
болған сияқты еді, бірақ ажалдың қатеріне адам үйрене алмайды екен.
Білмеймін, əлде мен солаймын ба.
Мен жатқан деревняға неміс əскерлері келіп орналасты. Бұл өзі үлкен
орманның шетіне жақын, əзірге жау аяқ баспаған мекен болатын. Осы
арада бір жайлы үйге орнығын екі ай жаттым. Күнін анық білмесем де,
шамасына қарағанда босанатын уақытым да таяп қалды. Енді сол бұрын
басымнан кешпеген ауыр сағатты қорқынышпен күтіп жүргенде мынадай
халге душар болдым. Дұшпанның айбаты жылы орнымнан қуып шығып,
кемпірдің қызыл қасқа сиыры Зойканың сарайына əкеліп тықты. Ендігі
күнім не болмақ? Олар бірер күн тұрып кететін болса, аяқ астынан толғағы
түскірім келіп қалмаса, шыдармын — ау. Егер ұзақ тұрып қалса... Өз
аяғыммен басқа жаққа қашып кете алмаймын. Ылғи бұға беретінім «түрің
бөлек» деп түбімді тексере ме деп қорқамын. Түрімнің бөлектігі, немістерді
білмеймін, тіпті орыстардың өзінің арасында күдік туғызатын, енді оның
үстіне тығылып жатқан жерімнен табылсам, жығылғанға жұдырық деп,
күдіктің үстіне күдік жамап алмаймын ба. Немістер келіп қалғанда Дуня
апай да, мен де зəреміз кетіп сарайға қарай жүгірдік. Қазір ойлап қарасам,
бəлкім, осы ісіміз асығыс, ағаттық болды ма екен? Мүмкін, немістер мəн
беріп, елей қоймас иа еді? Шамасы, өзіне сенімсіз нашар адамның
далбасасы болса керек, бір істі істеп алып, артынан «апыр — ай, басқаша
істесем жақсы болар еді ғой» деп опық жейтін айнымалы мінез тауыппын.
Егер жасырынбай, сол үйде тұра бергенде, Дуня апайдың қай нағашысы
едім демекпін?
Қайтейін, ойы құрғыр он саққа жүгіреді. Қайсысын қармасам да көңілге
жұбаныш əкелер бірі жоқ. Оның үстіне сырттағы немістердің шаңқылдап
сөйлеген дауыстары, қадамдарының тықыры да, тура мені іздеп жүргендей
үрейімді шабақтап, зəремді алады. Немістер бұл дүниеде менің бар —
жоғымды білмейтініне, үстірт болса да бір қарап кеткен сарайын енді
қайтып келіп тінтпейтініне қанша сенейін десем де, көңілі құрғыр қобалжи
береді. Бір — екі ай тыныш жерде бұғып жатып, қауіп — қатерді жатырқап
қалғанмын ба... Əйтпесе бұдан да қорқынышты сағаттарым болып еді ғой.
Оңым мен солымды танымайтын, енесінің емшегінен адасқан соқыр
күшік сияқты қараңғыны қармап қалған, дəрменсіз сағаттарым қайда? Оған
қарағанда қазіргі хəлім қанша қатерлі болса да шүкірлік емес пе? Сонау
орманның ішінде жападан — жалғыз қалған сағаттарым... Əрине қазір де
жалғызбын, бірақ ондағы жалғыздықтың жөні басқа болатын. Айға жуық
полктың көп əйелдерімен бірге қашып келе жатқанда жағдай қанша ауыр
болса да жалғыздықты сезінбеп едім. Көптің бірі болдым да, қазақ
айтпақшы, «көппен көрген ұлы той» деп жүре бердім. Не де болса көппен
көргеннің жеңілдігі болады екен. Одан Светамен тағы да айға жуық бірге
жүрдім. Қасымда серігім болды, серік емес — ау, басшым болды. Жетекке
ерген тайыншадай соңынан еріп, тағдырымды соның мойнына артып
жетелеген жағына жүре бердім. Енді аяқ астынан Светадан айрылып,
қалың орманның ішінде жалғыз қалғанда...
Сондағы бір ғажабы — алдымен өзімнің мүшкіл хəлімді ойламаппын.
Светаның айтқан хикаясы, ақыл ойымды билеп, оның аяқ астынан душар
болған қасіреті тұла бойымды жайлап алды да, содан арыла алмай əлек
болып отыра беріппін. Біреудің қасіретін ішіме түсіріп алып, жарыса ойлап,
жарыса қиналып арамтер болатын жаман мінезім бар екен — бейне бір
Света қасіретін маған тастап, «мə, мынаны талғажау ете тұр» деп, өзі кетіп
қалған сияқты. Мен сонымен алаң болып отырып, етегінен ұстаған жалғыз
жолбасшымның кетіп қалғаны, ендігі мүшкіл хəлімді біраз уақытқа дейін
тіпті ойламаппын да. Өзімше, оның халін əбден — ақ түсінген сияқтымын.
Ол өзінің бар масқарасы мен іш құсасын, түгін қалдырмай, алдыма ақтара
салды.
Бірақ түсінгенмен оны не ақтауға, не даттауға керек пе, ол арасына
ақылым жетпейді. «Бақытсыздық» деген нəрсе жамандық пен жақсылыққа
бөлінбейтін, адамға төтеннен келген алапат па екен, əлде заты əйелдің
осалдығы ма, білмеймін, əйтеуір менің өз басым Светаны айыптай
алмадым, бар тапқаным тек қинала бердім. Сол деревняда түнеген үйінің
жанында, жақын адамының, азаматының ажалын тосып, түнеріп тұрған
топтың көз алдынан жеpгe кірердей боп қызарып өтіп бара жатқан
Светаның кескіні көзіме елестеп, жүрегімді шабақтап... Жəне Светаның
жұқа өңінің қызарғаны қандай, қып — қызыл қап ғой. Бейне қалың топтың,
ызғарлы сұқ көздерінің алдынан лас тəніңді жалаңаштап айдап
баратқандай...
Құрсын... Осы елес көз алдыма келгенде — сол өтіп баратқан Света
емес, менің өзім сияқты қиналам. Жиіркене айыптай қараған əрбір сұқ
көзді көргендей болам да, қарап отырып жердің астына кіріп кеткім келеді.
«Мен жалғыз қалдым ғой. Meн жападан — жалғыз қалдым». Бала
кезімдегідей еңкілдеп жылағым келді, бірақ көзімнен жас шықпады.
Мүмкін, іштей егіліп, көз жасым сыртқа шықпай ағыл — тегіл кеудеме
құйылып жатты ма, əйтеуір, осындай жібім тарқап босаңсыған халде біраз
отырыппын. Қорыққанда қарекет қылудың орнына, көзінің жасына
сыйынатын кəдімгі жас баланың халінде болдым. «Тіпті енді қайттым, не
тіршілік жасаймын?» дегенді ойлауға да шамам жетпеді. Тек бір
көкірегімді кеулеп, қампиып өсіп келе жатқан үрей, қорқыныш бар. Мынау
жасыл орман, жайнаған төңірек те емес, ну мекиен шөлде, керуенімнен
адасып, жалғыз қалғандай жайым бар. Қайда барарымды, қалай қарай
жүрерімді білмеймін. Жалғыз қармаған талым Света уысымнан шығып
кетті, енді «ойбай» салып, қанша талпынсам да оған қолым жетпейді,
Орманнан шықсам мені тарпа бас салып ұстап алатындай... оқыс үрей ауық
— ауық кеудемді осып өтеді... Орманнан шығуды айтам — ау, əрі —
беріден соң осы орманның іші де маған нанасыз, үрейлі болып бара жатты.
Бүйірімді тепкілеп жатқан СОЛ. Жан иесі...
Кешеден бері бар — жоғын ұмыттырып, тыныш жатырм, оянып кетті.
Ол өзімен бірге менің меңіреу болып қалған көңілімді де оятып жіберді.
Жападан — жалғыз қалдым десем екеу екенбіз. Қасымда серігім бардай
көңіліме бір тəтті сезім кіріп еді, бірақ тəттіге у тамызғандай ілесе уайымы
құрғыры да келе жатыр. Мұның маған қандай серіктігі болмақ? Көз қара
дейін десем көре де алмаймын, аяғыңды ауырлатқан азабынан басқа...
Бір ғажабы менің халімдегі адамға уайымның өзі ем, манадан бергі
мəңгіртіп жіберген үмітсіз жалғыздық төзімі серпіліп, көкірегімде
тыпыршыған талпыныс оянып, бір жағынан шым — шымдап ішім де
жылып келеді. Сонау бала кезімдегі бір елес. Одан бері он жылдан асты...
Əлсіз шырақ сөніп, анам қараңғы түнекте қалардай қорыққанымда, «оның
шырағы сенсің ғой» деген Қамқа əжемнің даусы... Менің құрсағымда да бір
шырақ жылтырап жанып келеді. Оны өшіріп алсам... Көкірегімді үрей
биледі, бірақ бұл үрей басқа, ол маған қайрат, жігер əкеле жатыр. Ойым
əбден сараланып болмаса да алды — артымды болжауға жағдайым келіп
қалды. Құрсағымда титімдей жан иесі барда мелшиіп қарап отыра
алмаймын, қайткенде де қарекет жасап, бір қараға жетуім керек.
...Бір қараға жетуім керек. Бірақ сол қара қайда? Светаның кеткен
бағыты анау, ол бір нəрсені білетін шығар, сол бағытпен мен де
қаңғалақтап кете берем де. Сол бір қараға жеткізер. Екі айға жуық
тентірегенде менің ұстаған құбылам шығыс. Оны күндіз күнге қарап, түнде
аспандағы жұлдызға қарап та ажыратуды үйрендім. Қанша бұлталақтап,
ирек — ирек жол салсақ та бағдарымыз осы шығыс болатын. О жақта жау
барын, жəне жаудың бар күші де, қырғын соғыс та сол жақта екенін білсек
те, ұрық шашарда ешбір бөгетке қарамай, өзеннің өріне жүзетін балықтар
сияқты біз де солай қарай жылжып келе жатқанбыз. Менің ендігі ойым да
алдым от болса да солай қарай жылжи беру.
«Сенің түрің бөлек, бірден көзге түсесің» деп Света мені ылғи тасаға
жасырып, деревняға өзі кететін, содан үркек болып жаман үйреніп
қалыппын. Орнымнан тұруға қанша оқталсам да сескене берем, жау көзіне
түсіп қалам ба деп қорқам. Ал, шынымды айтсам өзім араласып кəнігі
болмаған ел — жұрттан да сескенетін түрім бар. Қайран қалың қазағымның
арасы болса... Бұрын тіпті құлақ естіп, аяқ баспаған жеріңе барсаң да,
əйелдерге мұңыңды шағып жағдайыңды айтсаң «беу, алда байғұс — ай»,
деп еріндерін сылп еткізіп, көңілшектері көзіне жас алып...
Ал, мына халықпен əлі сыр мінез болып көрген емеспін. Кеше айға
жуық ауыр сапарда полктың əйелдерімен бірге болғанда аз да болса оларды
түсініп, кішкене жақындасып қалғандай едім, біразының тіпті кəдімгі қазақ
əйелдеріне ұқсас мінездері болатын. Бірақ енді олар өзім сияқты командир
əйелдері, жəне «айлас қатын мұңдас» дегендей жолымыз да, азабымыз да
ортақ еді, ал, жалпы халықпен менің жөнді араласым болған жоқ. Жəне сол
білдім деген əйелдерімнің өздерінің ар жағында несі барын... əсіресе іш
тартқаным, тіпті жақсы көрген адамым Света емес пе еді?
Олжадан түскен атқа тақымың үйренгенде ойда жоқта оқыс мөңкіп
аударып тастайтыны болатын, бұ да аяқ астынан əзірге менің миым
жетпеген тосын мінез көрсетті. Енді ойланып қарасам Светаның мінезі
маған шынында да тосын көріне бастады. «Қара ешкіге жан қайғы» болып
тұрғанда ол сол жан қайғысын ұмытып, аяқ астынан ар қайғысын арқалап,
жеке кетті. Бір азапты екеу етіп алды. Мен оны түсінетін де, түсінбейтін де
сияқтымын. Менің түсінетінім жұрттың бəріне түсінікті, ондай халге
ұшыраған ұяты бар əйелдің жан азабы оңай болмайды, əрине қиналады.
Бірақ... «ораза, намаз тоқтықта» деп қазақ айтушы еді. Мынадай алапат
ішінде, шырқыраған шыбын жаныңды қоярға жер таппай жүргенде...
Білмеймін. Өз басына түсіп көрмеген соң.
Неге екенін білмеймін, о кісіні өзімше, іштей «кемпір» дей саламын да,
ал көзінше инабат қылып Дуня апай деймін. Жасы алпыстан асқан, менің
Қамқа əжемнің өкшесін басып жүрген адам. Орыстар үлкендерге өз атына
əкесінің атын қосақтап екеу қылып айтатын əдеттері емес пе, бұл кісінің
есімі Евдокия Герасимовна екен. Менің жаттықпаған жалпақ тілім сол екі
есімнің, тым болмаса, біреуінің нəшін келтіріп айта алмады. Бір — екі рет
шатастырғаннан кейін кемпір «сен менің əкемнің атын қарасин қылып
жібереді екенсің, одан да «Дуня апай» деп атай бер» деген.
Бұл кісіні алғаш" көргенде «əй сірə, тұзымыз жарасып кете қоймас»
деген ойға келгенмін. Қаңғып келген түрі бөлек əйелді ұнатпай қалды, жүзі
суық, көк көзі шатынаңқырап тұр. Ұзынша сопақ беті төрт бұрышты, терең
əжім тіліп өткен бет бедерінің де қыры сынбаған, толыспаған тарамыс
тұлғасы да қатаң — қысқасы, бір қарағанда түрі кісіге түрпідей тиетін адам
екен. Əсіресе екі езуінен төмен қарай қиғаштай тартылған екі терең
сызығының астынан ащы мысқылы мен ашуы тепсініп тұрғандай, соған
орай ащы даусы омырылып шығады. Алғашқыда қатты тіксініп қалдым.
Бұрынырақта болса бұрылып жүре беретін едім, бірақ Светадан
ажырасқаннан кейін, екі айға жуық жалғыз тентіреп, мен де оңды —
солымды танып біраз нəрсеге ысылып қалғанмын. Талай жақсы да, жаман
да адамды көріп, бір қабағын қарс жауып алған хозяйкаларға бір түнеп
кететін бетсіз болып алғанмын, бұрынғы бұйығылығымнан арылып,
осындайда іштей ерегесе кететін мінез тапқанмын. Сондықтан да үй
иесінің қыртысы жазылмаған қатқыл ажарынан қаймыға қойғаным жоқ,
алдымен бір түнеп кетуге сұрандым.
Кемпірдің қабағына қарап «кет» дейді ғой десем, ол салқын даусымен
ықылассыз ғана «жарайды» деді. Күн кешкіріп қалған мезгіл еді, кішкене
үйдің бір бұрышында сүмірейіп мен отырмын, құдай оңдап, кемпір сыртта
шаруасын істеп жүр, болмаса, келмей жатып ұрысқан адамдай екі əйелдің
тыртысып отырғаны қандай жаман. Үйге бір — екі рет кіріп шықты. Тіл
қатыспасақ та уақыт өткен сайын бойым үйреніп келе жатқан сияқты.
Шамасы өмір бойы шаруа қуалап шандыры шыққан байғұс болар, қанша
шау тартса да, қимылы пысық, сол сергек қимылымен асын қамдады.
Картоп аршығанда жəрдем етейін деп едім:
— Өзім — ақ аршимын. Бүгін қонақсың ғой,— деді.
«Бүгін қонақсың ғой дегеніне қарағанда, ертең де маған кет дей
қоймас» деген бір үміт жылт ете қалып еді, кемпір одан əрі тіл қатқан жоқ,
Əйтсе де өңі жұмсағырақ болды. Оның қатқыл өңін керосин шамның
жарығы жұмсартты ма, əлде менің титтей де болса жылу іздеген көңілім
жұмсартты ма... Мен де күдікшілмін, құдайдың берген кескіні мен мінезіне
кім кінəлы, үндемей — ақ қойсын.
Тек сүр майға қуырған ыстық картоп алдымызға келген де ғана:
— Сен қай қиырдан, қай құдай айдап келіп жүр біздің жаққа?— деді.
Meн тілім жеткенше жөн — жосығымды айтып түсіндіріп болдым.
Кемпірдің іші — бауыры елжірей қоймаса да, əйтеуір ден қойып,
ықыласпен тыңдады. «Тіпті алыстан келген екенсің ғой, байғұс», ден
аяныш білдіргендей болды, одан ар жағын қазбаламай «шаршаған
шығарсың» деп төсек салып берді.
Таң қараңғысынан ішкен ертеңгі астан кейін, мен қипақтай бастадым.
«Енді қайда барам?» Майдан шебінен елге жететін дəрменнің менде жоғы
былай тұрсын, денем ауырлап күннен — күнге жүруім де қиындап барады,
оның үстіне қылышын сүйретіп қыс та таяп келеді. Ендігі бар мақсатым —
қол-аяғым жеңілдегенше ұзағырақ паналайтын жер іздеу. Ондай үйді тауып
беретін таныс қайда, сондықтан да «осы паналатпас па екен?» деп
Бас сұққан үйімнің иесіне жаутаңдап қарай беретін жарамсақ əдет
тауып алдым. Мына кемпір түріне қарағанда жалғызбасты адам болар,
орайы келіп — ақ тұр, бірақ қанша жаутаңдасам да өңі жылымай — ақ
қойды тіпті, менің қампиып қалған қарынымды көрмеген де сияқты,
əйтпесе бір аяныш білдірер еді ғой. Қайтейін бір бұйырғаны болар да,
ертеңгі астан кейін кемпірге рахметімді айтып жүрмек болдым.
— Қайда бармақсың?— деп кемпір зекіп тастады.
Шынымды айтсам анадан туғалы зекіген дауыстың құлағыма майдай
жаққаны осы болар, көзім жаутаңдап кемпірге қарай беріппін, сірə
жанарым дымқылданып кетсе керек.
— Ана қарыныңды сүйретіп қайда бармақсың. Қардың үстінде
босанайын деп пе едің?— Кемпірдің зекігені құлағыма жағып барады.—
Мені бір мойнына крес салмаған дінсіз деп пе едің. Жарайды, қал осында.
Біздің деревнямыз үлкен жолдан аулақта. Əзір неміс келген жоқ, кім біледі,
құдай сақтап келмес те.
Мен кемпірге тағы да алғысымды жаудыра бастап едім, ол тыйып
тастады.
— Сенің осында қалғаныңа мені бір қуанып тұр ғой дейсің бе,
жарайды, бұйырғанын көрерміз.
Сонымен осы кемпірдің үйінде қалып қойдым. Өзі бір əйел затында
сөзге сараң кісі екен, бұрын сумаңдаған сөзшең əйелдерден басымды ала
қашқандай болушы едім, енді мынаның үндемегені қинады. Бір үйде
екеуден — екеу, ұрысқан адамдай. Құдай оңдап əйтеуір кемпір сиырымен,
тауығымен, шошқасымен əлек, олар да бір бабын таптырмайтын жəндіктер
екен. Оның үстіне ылғи бір жаққа кетіп қалады. Жасы келіп қалған адам
неге жалғыз тұрады? Туған — туыс, бала — шағалары қайда? Əлде бəрінен
айрылып қу бас болып қалған байғұс па?
Өзі айтпаған соң жөн-жосығын сұрауға бата алмаймын, паналатқанына
риза болып, тып — тыныш жата бермей нем бар. Тек сырттай
топшылағаным кім де болса, жақын біреуі бар сияқты. Ол — пұл
тағамдарын қамдап шүберекке түйіп алып екі — үш күнде бір жаққа кетіп
қалатын əдеті бар. Неше түрлі тəтті нан, жұмыртқа пісіріп, сары майы мен
бар дəмдісін салуына қарағанда базарға сатуға апармайтыны көрініп — ақ
тұр.
Мен орыс пешінің үстінде жоғарыдағы қуыста жатам, кешке от
жаққанда тіпті ысып кетеді, аунақшып-дөңбекшіп біраз уақытқа дейін
ұйықтай алмаймын. Бірақ əйтеуір осында келгелі ұйқыға кенде емеспін.
Басымды қатырған көп уайымға, алдымдағы белгісіз болашағыма
бұрынғыдай қайғырып, күні бұрын бекер күйзелмеуге тырысамын. Алдым
қараңғы. Қайтейін. Тағдырдың салғанын кезінде көрерміз. Бұрынғы
өміріммен де арам мүлде үзіліп қалды. Ауыл, ел — жұрт, Қамқа əжем... бар
жас өмірім... бəрі көз жетпес алыста, енді ол өмір келмеске кеткен сияқты.
Бірақ кейде бір ауыл өмірі қайта тіріліп, жамырап келіп көз алдымда тұра
қалатыны бар, жəне қас қылғандай құрт қайнатып, ет пісіріп жатқан, ие
дастархан басында жайғасып отырған нағыз алаңсыз бейқам тірліктері
елестеп зығырданымды қайнатады. Менің мына хəліммен олардың
шаруасы жоқ. Тіпті алаңсыз...
Қасымбек... Енді о да алыста. Түн ішінде апыл — құпыл шала
қоштасып, соғысқа кетті. Жөндеп сөйлесе де алмадық. Енді ойлап қарасам
— екеуміздің бірге тұрған өміріміз де шала сияқты. Оңаша отау тігіп
отасқан уақытымыз да азғантай, шолақ екен. Ерлі — зайыпты етене
адамдардай бір — бірімізге үйренісіп те болмаған тəріздіміз, кейде тіпті
қыз дəуренімнен айырылып, əйел болғанымды ұмытып та кетем. Құрсақты
болсам да күйеуіме үйрене алмағанмын ба, қалай. Басына күн туғанда
өзгенің бəрін ұмытып кете ме екен? Шынымды айтсам қазір Қасымбек
емес, қара басымның қамын көбірек ойлаймын. Тек бір рет қана жаным
ышқынып...
Орыстың қалың орманының ішінде қаңғалақтап жүріп қырылған
əскерді көрдім. Бір селоның адамдары жay кеткен соң, қаза тапқан біздің
солдаттарды көміп жатты. Неге екенін білмеймін, жүрегім алып ұшып
соған мен де бардым. Жұрт жиналып үлкен апан қазыпты. Сол апанның
ернеуіне ағаш арасында, далаңқайда сұлап жатқан əскерді əкеліп жатыр.
Біреулер қанар қапшықтан носилка жасап соған салып əкелсе, біреулері екі
аяғы, екі қолтығынан екеулеп ұстап жайша көтеріп келеді. Бір кеспелтек
сары жігіт өліктің екі аяғын қапсыра құшақтап екі бүктеп, иығына артып
əкеледі де сылқ еткізіп тастай берді. Бір əйел, дəті шыдамады ғой деймін,
«байқасайшы деп еді, «енді олардың еш жері ауырмайды» деп, жаңасын
əкелуге бұрылып жүре берді. Біреулер апанның ішіне түсіп, өліктерді
қатарынан тізіп қоя бастады.
Осы бір сұмдық көріністен басым айналып, кейде тіпті көзім қарауытса
да, байланып қалғандай кете алмай тұрмын, қарауға қорықсам да қарамай
кетпей тұра алмаймын. Шошына тұрып зəрем ұшып əр өліктің бетіне
қараймын. Ұрыс екі — үш күн бұрын болыпты; өліктер ескіріп, иістене
бастаған, беттері де қарайып кеткен — түрлерін ажырату қиын. Сонда да
жүрегім аузыма тығылып, көргенде жан түршіктіретін бедері кетіп ісініп
талақ боп кеткен өлі беттерге, қарай берем. Əрбір талақ беттен
Қасымбектің бет – бедерін іздеймін. Кішкентай ұқсастық нышанын тапсам,
о жолға хəлімді айту қиын.
Өлікті көмудің ешбір ерсілігі жоқ, қайта парыз ғой, бірақ осы бір ауыр
оқиға маған сұмдық жаман əсер етті де, көп уақытқа дейін көз алдымнан
кетпей қойды. Жəне бір жаманы, осы елес қайтып оралған сайын
Қасымбектің де өлі бейнесі көз алдыма елестейтінді шығарды. Бедерінен
айрылып, көнектей боп ісіп кеткен талақ бет көз алдыма келіп тұра қалады
да, тұла бойым тітіркеніп, жүрегім шаншып өтеді.
«Уды у қайтарады». Басыма түскен тауқыметім ақыры, бұл елесті де
ұмыттырды. Қарадан қара басыңа пана таппай шыбын жаның шырқырап
жүргенде өзгені ойлауға мұрсатың болмайды екен, енді Қасымбек те,
«онымен кездесем — ау» деген ой да менен алыстай бастады. Қасымбекпен
қосылуым ата — баба салған жолмен алаңсыз келе жатқан бейбіт өміріме
көлденең килігіп, шырқын бұзып кеткен төтенше оқиға болып та көрінеді
кейде маған. Елде тудым, елде өстім, сол елдің ішінде балалы — шағалы
болып, не де болса елмен бірге көретін орайым бар емес пе еді? Ал,
Қасымбектің етегінен ұстаған мына тірлігім, бүйірден шыққан бұтақ
сияқты сол өмірімнің негізгі арнасынан бөлек тұрған жоқ па? Енді
өмірімнің сол бөлшегі де менен бөлінін артта қалды.
Сөйтіп анадан туғалы он тоғызға толмаған аз өмірім омырылып үшке
бөлінді. Үшіншісі қазіргі неғайбіл хəлім. Алдыңғы екеуін дүлей соғыс
қылышпен шапқандай кілт үзіп тастады да, өзімді қаңбақтай домалатып
белгісіз жаққа алып кетті.
Бара — бара ойым шабандап алдымда тұрған қараңғы болашағыма көз
жүгіртуді де қойдым, бір күнім өтсе соған ризамын. Осылай тіпті мəңгіріп
кетер ме едім, қайтер едім. Тек... көңіліме уайым салып, талпыныс беретін
ішімдегім. Енді ұйықтап кетсем де ұмыттырмайтын болды, ауыр түс көріп,
бүйірім сыздап оянып кетем.
Əуелгі кезде құрсағымды кеулеп өсіп келе жатқан бөлек денені, терінің
астынан ісініп шыққан бітеу жарадай, жатсынып, жатырқайтын кездерім
болушы еді, қазір оған тəнім үйреніп алды. Денем ауырласа да іште жатқан
осы жан иесінің өзіме етене жақындығын сезінем. Кенет, ойда жоқта
құрсағым босап қалса оның орны үңірейіп, тəнімнің бір мүшесінен
айрылып қалғандай елегізитін түрім бар. Бұл екі адамның бірігіп біреу
болғаны ма, əлде бір адамның қақ бөлініп екеу болғаны ма, ол арасын
ажырата алмаймын, əйтеуір не де болса бүйірімнен шыққан бір бұтақ,
сияқты, мен оны өзімнен бөліп тастай алмайтынымды білем.
Іштегі нəрестем қимылдап, бүйірім мен кеудемді қоса жылытып келе
жатқанда салқын ақыл килігіп тұла бойымды тоңазытын өтеді. Ол қазіргі
мүшкіл хəлімді алдыма көлденең тосып, еріксіз ертеңгі күнімді —
болашағымды ойлатады. Содан барып кемпірдің кішкене үйінде, жылы
пештің үстіндегі ұйып тұрған бұйығы рахатым іркіттей іріп жүре береді.
Бұрын басымнан кешпеген босанар ауыр сағатым — ол өз алдына бір
қорқыныш. Ол сағатым сəтті болған күннің өзінде... Құрсақты күйімде
төзсе де жас баламен масыл қылып мына кемпір мені қашанғы ұстамақ,
алда — жалда ол ұстағанмен дұшпаның тыныштық бере ме? Осы ойлар
мені мазалай берді, бірақ қиын ойлар қанша қылқандай қадалса да, менде
қарекет жасар дəрмен жоқ.
Осының бəрі өзімнің, осалдығым екенін сеземін, бірақ құрғырды
сезгеннен келер жеңілдік жоқ екен, ақыры деп — сал болып, басым
қаңғырып тоқтаймын. Мүмкін осының бəрі жазмыш шығар. Əр нəрсенің
себебі болады деуші еді. Ойда жоқта кездескен бір себеп адамның
тағдырын түгел төңкеріп жіберетініне де көзім жетті енді. Қасымбек со
жолы демалысқа келмесе... Мен оған ұшыраспасам...
Кейде ойым алай — дүлей ұйытқып, кейде бойым да, ойым да жалқау
тартып, меңіреу халге түсіп осы үйде тұра бердім. Кемпірім де мені сөзге
алдарқатып, алаң қылып жарым көңілімді жұбатарлық жылы сөзді онша
айта қоймайды, мойнына байлап алған қара тасты амалсыз көтеріп жүрген
адам сияқты. Бап таңдайтын, ықылас іздейтін хал менде жоқ, қашан қуып
шыққанша төзе бермекпін. Бірақ кемпір қуып шықпады, екеуміз
томсырайып жүріп — ақ бір — бірімізге үйрене бастадық.
Көзім үйрене келе байқасам Дуня апайдың өңі қатқыл болғанмен
пəлендей тікірейіп тұрған еш нəрсесі жоқ сияқты, əлде сүйкеле келе қыры
жұмсарды ма, бастапқыдай бет əлпеті, көзқарасы маған түрпідей тимейді,
дегенмен ер бітімді кесек жүзінде, сүйегі арсиған ірі тұлғасында
жұмсақтық та шамалы. Кішкентайымнан кісінің жүзіне тіке қарамайтын
əдетім бар еді, күнім түскен, танымайтын жат əйелдің алдында тіпті
именшекпін, маған сөз айтуға оқталғанда маңдайымнан тарс еткізетіндей
тіксініп, жасқана күтем, бірақ əйтеуір ондай қатты сөз айтқан емес. Затың
əйел, оның үстіне халың мүшкіл, біреуге кіріптар болcaң қам көңіл
болмағанда қайтесің, кемпірдің бетіне ұрлана қарап мейірім іздеймін. Егер
бұл кісінің мейірімі болса ол тас қобдидің ішінде жатқан болар, сыртына
тепсініп шыққанын аңғармадым. Тіпті кісіге жаны ашып айтқан сөзінің
өзін кейіңкіреп, зекіп айтады. Мен кейде жөндеп тамақ ішпесем:
— Немене, төренің əйелінше тіксініп отырғаның... Қазір саған тамақты
екі есе ішу керек. Ішіңдегің де сорып жатқан жоқ па? Оған да тамақ керек.
Қарашы мұның астан жеркенуін,— деп кейіп тастайды.
Менің пештің үстінде бұйығып жатып алғаным да кемпірге жақпай
қалды.
— Қарашы пештің үстінде шалжиып жатып алғанын. Өзің бір балпиып
жата беретін жалқау нəрсе боларсың. Сыртқа шықпасаң да үйдің ішінде
қыбырлап жүр. Қимылдасаң қол — аяғың жеңіл болады. Жеңіл босанасың.
Жатпа шалжиып,— деп кейіді.
Менің өрісім үйдің іші ғана, сыртқа шығуға кемпірдің өзі рұқсат
етпеген. Күндіз бір жаққа кетсе де сыртымнан құлыптап, «қысылсаң,
шоланда шелек тұр» деп ескертіп кетеді. Содан күйбеңдеп, үйдің ішінде,
шоланда жүретін болдым. Бірте — біте үйдің ұсақ — түйек шаруасына
араластым. Ас пісіру, ыдыс жуу, от жағу... шаруаға араласқан соң
кəдімгідей сергиін дедім. Алдамшы əсер болса да, əйтеуір, осы үйдің
шаруасына ортақ бір адам сияқты жиіркенішті масылдық сезімі
бұрынғыдай қинамайтын болды.
Əне, селоның орта тұсынан бері қарай бір еркек келе жатыр. Ел
болғасын... жəй бара жатқан біреу шығар. Неге екенін қайдам, тіксініп
қалдым. Мүмкін жолдағы бір үйге бұрылар, не өтіп кетер, деп едім, бірақ
қарышты қадамына қарағанда жолшыбай бір жерге қайрылатын түpi жоқ.
Деревня тұрғындарынан түрі бөлек пе, қалай... Жеңіне байлаған жалпақ
шүберегі бар, «не де болса сірə немістердің қызметіндегі адам болар» деген
секемшіл ой келіп, терезеден екі қадам шегініп кеттім. Ол біздің үйге қарай
бұрылды.
3
Үсті жалпақ орыс пешінің қуысындағы түкпірге тығылып жатырмын.
Жамбасым ұйып қалды, аунап түсейін десем... аунамақ түгіл қыбыр етуге
болмайды маған. Көрпе — жастықтың тасасында, қараңғы қуыста лебімді
ішіме тартып құлағыммен ғана емес, бүкіл денеммен қыбыр еткен
дыбысты бағам.
Манағы сыртта көрген кісі есіктегі құмандай қара құлыпты көріп бірден
кетіп қалмады, жас қарды күрт — күрт басып терезеге келе жатты. Мен
шегіншектеп барып шоланға шығып кеттім, əдейі жабық үйдің терезесінің
алдына келгесін үңіліп ішке көз тастайтыны анық қой. Жас қарды басқан
қадамның жұмсақ тықыры жөнді естілмей, терезе алдындағы кісінің кеткен
— кетпегенін анық біле алмай шоланда ұзақ тұрып денем тоңазып қалды.
Кеште қайтып оралғасын осы оқиғаны кемпірге айтып едім, ол ойланын
қалды. Бұл үйге келе қоятын бейсауат адамның орайы жоқ екен, Дуня апай
əжептəуір күдік алды. Сірə, сонша тіміскілеуіне қарағанда ол тағы бір
айналып соғатын болар, сақтықта қорлық жоқ деген ойға келіп кемпір мені
пештің қуысына тығып тастады.
Айтқанындай — ақ кешікпей біреу дүңкілдетіп есік қақты. Дуня апай
асықпай мен жатқан қуысты жақсылап қымтады да шоланға шығып есік
ашты. Өзі сығырайған керосин шамнан қара көлеңке болып тұрған бөлме
еді, менің қуысым тіпті қараңғы болып қалды.
Біреу есіктен даңғырлап сөйлеп кіріп келе жатыр, шамасы Дуня апайды
жақсы танитын адам болса керек:
— Евдокия Герасимовна, қонақты қабылдаңыз,— ден еркінси сөйлейді.
— Бұл неғылған түнделеткен қонақ,— деді менің кемпірім ұнатпай,
өзінің шатынаған ащы даусымен.
— Қазір күндіз, түн дейтін уақыт па. Оның үстіне өзің күндіз үйде
тұрмайсың ғой,— деп дүңк етті жуан дауыс.
Байқаймын, манағы күндіз келген осы болар, сыртынан көргенімде ірі
денелі кісі еді, мынаның даусы да тура үйдің төбесінің астынан, биіктен
естіледі.
— Ал жоғары шығыңыз, шақырылмаған қонақ,— деді Дуня апай
кекесінді дауыспен. Бұрын шақырылмаған қонақты татардан да жаман
деуші еді, енді немістен де жаман дейтін шығармыз.
— Сіз не дедіңіз? — деп жуан дауыс гүж ете түсті.
Дуня апай əңгімені өзі ушықтырып алып, үндемеді.
Екі езуінен қиғаш түскен терең сызықтан ашуы мен ащы мысқылы,
шатынаған көк көзін ананың өңменіне істіктей қадап сазарып тұр ма, əлде
қорқып қалды ма, мен іштей тынып, құлақ тосам. Қауіпті тыныштық
үзілетін жіптей созылып келе жатыр еді, кенет қарқылдаған жуан күлкі
тарқатып жіберді.
— Сіз, сірə, большевиктердің əлдеқашан зытқанын білмей қалғансыз —
ау, Евдокия Герасимовна. Ха-ха-ха. Жарайды өзіміз ғой. Өйтсе де мұндай
сөзге сақ болыңыз. Мүмкін менен басқа біреу болса...
Анау бітімге шақырғанмен менің шатақ кемпірім шатынап қоя берді.
— Ендеше, өзің неге зытпадың? Бір кезде нағыз қып — қызыл
большевик болған сен емес пе едің?
Аяқ астынан тап бергенде анау тіпті сасып қалды.
— Оныңыз не... оныңыз не, Евдокия Герасимовна. Жұрттың бірі біледі.
Мен партияда жоқ болатынмын. Рас бір кезде... ертеректе тілектестер
тобында болдым. Бірақ партияға өткенім жоқ. Оны... оны ешкімнен
жасырмаймын.
— Сіз де қайдағыны айтасыз, Евдокия Герасимовна. Ол қашанғы оқиға.
— Ал, одан кейін жеке меншік жойылсын, бəрі ортақ болады» деп
жұрттың тауығына дейін сыпырып алған сен емес не едің?
Кемпірім жарады, дүңкілдеп келген дəу неменің əуселесін бірден
қайтарып тастады. Ананың кескінін көре алмадым, көз алдыма шапылдаған
қаншықтан үркіп құйрығын жымып алған дүрегей төбет елестейді.
— Жарайды, жарайды, Герасимовна. Өткенді қаза беріп қайтесіз.
— Қазбағанда ше. Енді мінекей антихрист Гитлерге қызмет істеп
жүрсің.
— Байқап сөйлеңіз, Герасимовна.— Енді есін жиып анау тірілейін деді.
— Фюрерге тіл тигізген адам қазір... Сақ болыңыз... Сонан соң... мені
қорқытпаңыз. Мен тексеруден өткем. Маған полицайлық қызметті сеніп
тапсырып отыр. Рас. Басында белсенді болғаным рас. Бірақ менің еңбегімді
бағалады ма большевиктер. Ақыр аяғында арбакеш боп кеттім.
— Немістер бағалады ма?
— Оһо, бағаламаса осындай мықты қызмет бере ме. Жоқ, Герасимовна,
біздің күніміз енді туады.— Полицай көңілденіп келеді.— Біздің бұрынғы
аудан орталығында қазір немістердің комендатурасы орнаған. Енді елдің
бəрін сол басқарады. Барлық жерге бастықтар тағайындап жатыр. Сол
комендант мырзаның өзімен сөйлестім мен.
— Сен немене, немісше білуші ме едің?— деп бір қағытып қойды Дуня
апай.
Кекесінді сезетін полицай жоқ, өзі де көрген — білгені ішіне сыймай
жарылайын деп тұрса керек.
— Жоға. Тілмашы бар. Бір жирен келіншек. Бұрын біздің жақта
көрмеген адамым. Комендант мырза: жарайды, бұрынғы қателескенді біз
кешіреміз,— деді. Кетерде, тіпті арқамнан қағып: «сен, Усачев, бізге керек
адамсың»,— деді. Қалай, ə? Əрине Усачев керек болады.— Көңілінде
күпсініп баратқан қуанышы мен мақтанышын тыңдайтын құлақ
табылғанына мəз. Усачев күмпілдеп, ылдиға қарай зырғығап арба сияқты
тоқтай алмай кетіп барады. Түр — түсін көрмесем де маған осы адам таныс
сияқты, қайдан көрдім, қай жерде даусын естідім, ол арасын анық