Шырағың сөнбесін - 04

— Надя! Надя! Не ғып жатырсың? Түр тезірек!
Светаның даусы. Бір жаманат болып қалған сияқты...даусы ышқынып
шығады. Буыным қалтырап төсектен əзер көтеріліп, тəлтіректеп барып есік
аштым.
— Бол, Надя, тез жинал.
— Не боп қалды?
— Соғыс! Немістер соғыс бастапты. Бізді вокзалға жөнелтейін деп
жатыр. Бол тезірек!
Қапелімде ешнəрсенің байыбына жете алғаным жоқ. Қайдағы соғыс?
Не соғыс? Əйтеуір бір жамандықтың болғанын сезіп, бойыма діріл еніп
келеді.
— Ау, болсайшы енді. Тез киін.
Қасымбек... Николай... олар қайда?
Света осы кезде буыны босағандай орындыққа отыра кетті.
— Мен қайдан білейін. Олар əскер емес пе. Соғысқа кеткен шығар, —
деді бір түрлі даусы солғын тартып, өзі де солып қалғандай кішірейіп кетті.
Менің миыма бip оқиға енді ғана жетті. Соғыс басталып кетті... Мен
оны енді қайтып көремін бе, жоқ па? Түнде адам сияқты қоштаса да алмай
қалдым — ау.
— Асықтырып жатыр ғой, — деді Света жайымен. Жаңағы кірген
кездегі аптығы басылып, орнынан ақырып көтеріліп, қолыңа ілінген
затыңды ал да тезірек шықсайшы.
Адам баласының жаратылысы қызық — ау: өз өміріңдегі нəрсенің
үлкені қайсы, елеусіз ұсағы қайсы, көбіне соны ажырата алмай шатасасың.
«Жолға жинал» деген соң, тас төбемнен жай боп түскен соғысты да бір
сəтке ұмытып, дүние — мүлкімді жиыстырып əуре боп жатырмын. Қазақ
«кедеймін десең көшіп көр» деуші еді, сыбай — сылтаң жүрген екі жас
қанша дүниеміз жоқ десе де, ол — пұл жиналып қалыпты. Төсек-орын
,ыдыс-аяқ, көр-жер... əрқайсысына бір жармасам. Бəрі керек сияқты.
Мен сыртқа шыққанда, таң сарғайып атқан екен, қораның ішінде
сапырылысқан əйелдер – бір кіріп, бір шығып, аз ғана дүниелерін сыртқа
тасып əлек. Ираида Ивановнаның күйеуі сидиған арық, ұзын тұра
лейтенант, еркектерден əзірге көзіме көрінгені сол ғана бір қолында ыдысаяқ салған шелек, бір қолында түйіншегі бар, алақтап бала көтерген əйеліне
қарай береді.
— Апырай — ай, Раечка, сен қайтер екенсің? Саған қиын болады — ау,
Раечка, — дейді жалтақтап.
Қиын болса қайтер дейсің. Жолыңнан қалма енді, — деді Ираида
Ивановна. — Көппен бірге амалдармыз. Бар енді, бастығың кейіп қалар.
Ираида Ивановна балаларын ертіп, түйіншектерін есік алдына жинап
жатыр. Əдеттегідей сабырлы, асып — сасуды білмейді. Күйеуі əлі де
қипалақтап қасынан кетер емес.
— Апыр-ай, қап ə... Таң атпай соғыс бастағанын қарашы құрғырлардың.
Мен сені машинаға мінгізіп салайын,— дейді.
— Қол-аяғым бүтін. Өзім де мінем ғой. Сені іздеп жатқан шығар, Ваня.
Бастықтар кейіп қалар.
Аға лейтенанттың дөңгеленіп кеткен көзі жаутаңдап балаларына
қарайды.
— Ваня, Ваня қайда? Шурик. Боренька, бері кел,— деп балаларын
шақырып алып, шетінен сүйіп жатыр. Балаларын сүйіп болып əйеліне
жармасты.— Ал, сау бол, Раечка. Балаларыңа сақ бол.
— Ваня, өзіңе сақ бол. Сақтанып жүр, — дегенде Ираида Ивановнаның
даусы да тарғылданып кетті, қанша сабырлы əйел болғанмен қоштасар
жерде қалай шыдасын.
Meн Қасымбекпен адам сияқты қоштаса да алмай қалдым.
Біздің бəрімізге бір-ақ машина беріпті, əйелдер топырлап соған
заттарын тиеп жатыр, көбісі кузовқа тиеліп отырып алған, содырақ келген
Света екеуміздің тұмсығымыз батар емес.
Елизавета Сергеевнаның заттарын күйеуінің ординареці тиеп жүр. Өзі
хрусталь вазасын шүберекке орап, кеудесіне қысып алған, қай жерге қоярға
білмей сасып тұр.
— Миша, Миша, мына вазаны сынбайтын жерге қойшы, — дейді
ординарецке.
— Елизавета Сергеевна, бұл машинадан сынбайтын жер табу қиын ғой.
Өзіңіз кабинаға мініп, қолыңызға алып отырыңыз, — дейді ординарец.
Ираида Ивановна балаларын машинаға мінгізе алмай əлек. Үш бала
жаутаңдап шешесіне қарайды. Үлкен Ванясы жөргектегісін көтерген,
Шурик пен Боря шешесіне жəрдемдесіп ұсақ-түйек түйіншектерін арқалап
алған. Дабырлаған қалың əйелдерден береке қашып бара жатыр еді, бізге
арнайы бөлінген, мен шала танитын лейтенант, əйелдердің шаңқылдаған
шуылын басып, айқайлай сөйлеп тəртіп берді.
Ол алдымен машинадағы əйелдерді түсіріп, жұрттың жүгін түгел тиетті
де, сосын балалы əйелдерді ғана мінгізді.
— Қалғандарың бес шақырым станцияға жаяу барасыңдар. Тек тезірек
жетіңдер. Эшелон күтпейді, — деп əмір берді.
Біз затымызды тиеп жиналғанша таң да əбден ағарып атып, шығыстан
қызыл жалқын сəулесін шашып күннің құлағы көрінді. Біз шұбатылып
усадьбадан шыққанда жаңағы əлем сасқан əбігер де толастап, енді ентелей
басып, үнсіз келеміз. Орманы мен көк шалғынды далаңқайы аралас алқап
сарғыш мөлдір сəулемен реңі жұмсарып, əлі ұйқысы ашылмағандай
маужырап тыныш жатыр. Құс ұйқысынан оянып бірен-саран сергек
торғайлар ғана шырылдайды. Ертеңгі салқын тұла бойымды құрыстырып,
тітіркеніп келем. Мына маужыраған бейбіт шақта осы дүрлігу... маған бір
түрлі жат көрінеді. Жылы төсектен үркітіп тұрғызған жылы ұямды бұзған
сұмдықтың бар салмағы əзір менің миыма жетіп болған жоқ. Сол алғашқы
күні,одан келесі күндері де мен басыма төнген қауіп – қатерді дұрыстап
сезгенім жоқ. Алдымда не барын білсем... бірақ адамның алдында тұрған
зауалды білмейтіні де бақыты шығар.
Төбемізге келіп қалған жаудың самолетін де білгенім жоқ. Біз екі-үш
шақырымдай жер жүріп, станцияға жақындап қалғанбыз, төбесі шошайып
станцияның су тартатын мұнарасы да көрінген. «Қашан жетеміз» деп,
менің екі көзім сол жақта еді, кенет құлағыма алыстан талып шыққан бір
гүріл естілді. Əуелгіде оны елеген де жоқ едім, шыққан сол булыққан гүріл
бірте-бірте үдей берді. Осы бір бұрын естілмеген тосын дауыстан көңілім
елегізіп, жан — жағыма қарап едім, көзіме еш нəрсе көрінген жоқ.
Сөйткенше:
— Воздух! Неміс самолеттері! — деген ащы айқай құлақ шекеме
қылқандай қадалды.
Əйелдердің көбісі не қыларын білмей аңырып тұрғанда əлгі гүріл тіпті
үдеп кетті. Жақындап қалған жау самолетінің гүрілі бүкіл ауаны
қалтыратып, адамның буынын алып барады. Бұғып баратқан басымды
зорға көтеріп, аспанға қарап, қайтқан қаздай тізіліп келе жатқан қарасұр
самолеттерді көрдім; жаңа шыққан күнге шағылып бауырлары жарқ-жұрқ
етеді — алмастың жүзіндей қара жарқыл тура ажалдың өз сəулесі сияқты.
Зəре — құтым ұшып, Светаның шынтағынан ұстап алып, жолдың
шетіне қарай жүгіре беріппін. Оның да тұла бойы дір-дір етеді. Екеуміз
есімізден танып, өкпемізді қолға алып зытып бара жатыр едік:
— Жат! Жатыңдар!— деген айқай шықты.
Света екеуміз қатар құладық. Иін тіресіп бір-бірімізге тығыла түсеміз.
Əуеден төніп келе жатқан ажалдан сескеніп, саз топырақты жасыл жерге
батып кеткіміз келіп, төбеден түсетін бомбаны тосып бар денеміз бір уыс
болып жиырылып қалған.
— Өтіп кетті.
— Иə, өтіп кетті.
— Тұрыңдар, қатындар. Станцияға жетейік.
Бұл сөздердің мағынасы бізге дұрыстап жеткен де жоқ. «Бізге» дейтінім
Света екеуміз жүрегіміз дүрсілдеп бірге coғып, жанымыз бірге ышқынып,
осы үрейлі сəтте екеуміз бір денедегі екі қол сияқты болып кеттік. Светаны
білмеймін, менің өз басым дəл солай сезіндім. Есін ертерек жиған əйелдер
етектерін қағып, ұзап баратқан самолеттерге қарап тұр; олардың əлі де бір
нəрсені көруге, сөйлесуге шамалары келгені ғажап.
— Станцияны бомбаламайды. Əрі кетті.
— Қайтып оралып соғып жүрмесін.
— Біздің зенитчиктер қайда? Истребительдер қайда кетті?
Бұл сөздер менің құлағымды жанап, миыма соқпай кетіп жатыр. Іштен
тітіренткен жиіркенішті дірілді баса алатын емеспін. Аспанда ажал ұшып
өтті. Енді мына тыныш төңіректі түгел соның салқыны шалып, ажалдың
суық лебі ауаға таралып, кісінің тұла бойын жайлап барады. Светаның
қаны қашын кеткен, өңі шүберектей аппақ. Оның қуарған өңінде ажалдың
салқыны бар. Мен соны ап-анық сездім. Енді байқасам анау сөйлесіп
тұрған, шашылған заттарын жиыстырып жүрген əйелдер де сондай.
Бұлардың бəрін де ажалдың демі шалып етті. Бəрі де қазір өлі дене болып
сұлап жатуы мүмкін еді. Осы жүргендердің ендігі өмірлері бұрынғыдай
баянды, бекем емес, неғайбіл, ешкім де енді өз тірлігіне сене алмайды.
Анау, біздің зенитчиктер мен летчиктерге кейіп тұрған ұрысқақ Муся да
жаңағы самолеттер енді бір айналып соқса жағы қарысып жер құшып
жатуы мүмкін.
Осы бір ауыр əсер жаншып тастады ма, сүлесоқ қалпымнан ұзақ уақыт
арыла алмай, əйтеуір көппен бірге жүре бердім...
Біз станцияға екі өкпемізді қолымызға алып асығып жеткенімізбен,
бізді жөнелтуге асыққан адам көрінбеді. Бізді алып келген лейтенант пен
бір-екі жауынгер өз бөлімін қуып жетуге кетіп қалды. Басқа бөлімдердегі
командир əйелдері де ағып-тамып келіп жатты. Бəріміз жабылып
станцияның бастығын іздедік.
О, ғажап, осы аласапыранның арасында балалар ойнап жүр. Кəдімгі
балалар, ұрысқақ Мусяның қызы Люся Шурикке:
— Енді сен жасырын. Боря екеуміз іздейміз,— дейді.
Боря екеуі көздерін басып теріс айналып тұрғанда Шурик жүгіріп
барып біреудің үлкен бір бума жүгінің тасасына жасырынды да «ізде» деп
дауыстады. Люся мен Боря қалың жүктің арасынан Шурикті іздеп таба
алмай жүр еді, осы кезде құдды қуыршақ сияқты көзі дөп-дөңгелек, беті
томпиған төрт жасар қыз:
— Ол мұнда! Мұнда! Мен көрдім,— деп айқай салды.
Шурик жүктің тасасынан оған жұдырығын түйіп еді, кішкентай қыз
қағу көрмеген ерке болса керек, оған тынған жоқ.
— Meн көрдім. Бəрібір айтам, — деп, қолын шапаттап секіреді келіп.
Кішкентай, тəмпіш «тентек» мұрын, жүзі күлімдеп тұратын керемет
сүйкімді қыз екен. Ана балалар кейіген сайын мəз болады.
Балалардың ойыны үдеп барады. Бес-алты жастағы сыған тəріздес
бұйра шаш, бадырақ көз қара бала пальтосын сыпырып, бір жеңін қарына
іліп алып, өзі шамалас сары баланы қуып жүр; жете беріп пальтомен ұрмақ
болады, анау дарытпайды. Əлгі «қуыршақ» қыз оған да мəз.
— Ұр! Ұр!— деп екі қолын шапаттап айқай салады.
Кейбір əйелдер балаларын жоғалтып, айқайлап жүгіріп жүр. Бірақ
балалар уайым-қайғыны ұмытқан: күліп, айқайлап, жұрт сапырылысқан
перронда асыр салады, буып — түйіп қойған жүктің үстіне шығып, төмен
қарай секіреді, жұрттың осы дүрліге көшуінің өзі оларға қызық думан
сияқты. Томпаң-томпаң етіп, қызықтары басылар емес.
Қазақ баланы «періште» дейді, баланың аузынан жақсы сөз шықса, оны
аузына «құдай салды» деп қуанады, сəбидің тілегі қабыл болатынына
ешкім шек келтірмейді. Менің өзім орта білім алсам да қазақша
тəрбиелендім, құдайға сенбесем де, қазақтың көп ырымына сенемін,
əсіресе бала туралы айтылғандарына күмəнім жоқ.
7
Біз станциядан аттанар кезде ызы — қиқы шу болғанмен поезд жүрісін
түзеп шығысқа қарай бет алған соң жұрт тез тынышталды. Вагон ішінің
əлгінде ғана алқынған аптығы басылып, жұлынған түйме, жыртылған
өңірге кінəлі белгісіз жандарға арналған қарғыстар айтылып, сонымен бірге
буыншақ-түйіншектер де тəртіпке келтіріліп жатты. Əйел затының аузы
мен қолы қатар қимылдайтын əдеті емес пе.
Жұрт орын теуіп жайғаса бастаған соң əңгіменің беті де өзгерді.
— Қап, қайтейін, керемет əшекейлі фарфор табағым бар еді, қалып
қойды, Бүгінде ондай фарфор жоқ, кəдімгі ескі шыны еді...
— Қайдағы жоқ фарфорды айтасың. Менің үш жүз елу сомға алған
радиоприемнигім қалып қойды ғой. Ваня тревогамен кетті. Жалғыз өзім
қайсысына жармасарымды білмей...
— Мен сасқалақтап жүріп сандықтың түбінде жатқан ішігімді ұмытып
кетіппін.
Барлық қауіп-қатерден құтылып болдық па, білмеймін, жаңа ғана жай
қайғысымен аласұрып поезға жармасқан əйелдерге мал қайғысы қайтып
оралған. Жаңағы аласапыран əп-сəтте ұмыт болып, жұрт көңілінің тез ғана
байыз тапқанына қарағанда, соғысты өз көзіммен көрген жоқпын, мүмкін
осының бəрі бос дүрліккен жалған үрей болып жүрмесін деген де ой келе
бастады.
Света екеуміз ебін тауып қызыл вагонның ірге жағына өтіп алғанбыз.
Басында чемодан үстінде шоқиып отырып едік, поезд шайқай келе — жер
кеңіп, түйіншегімізді жастанып, аяқ созып қисаятын халге жеттік.
...Биыл көктемде Қасымбек екеуміз елден бері қарай аттанарда вагон іші
тығыз болып еді. Бұрын ауылдан ұзап шығып көрмеген мен мақрұмға
үлкен станция басындағы сапырылысқан ала-құла тобыр бір түрлі қызық,
бірақ соншалықты жат көрінген. Осы күнге дейін мен көрмеген киімдер
мен кескіндер, танымайтын адамға бадырайып қарауға қанша ұялсам да,
көзімді еріксіз тарта берген. Өзімнің үйреншікті ортамнан, орнықты,
сабырлы тіршілігімнен шығып, аумалы-төкпелі, белгісіз беймаза дүниенің
ішіне кіріп баратқанымды сезіп, бойымды үрей биледі. Ендігі дүниеде
сасқанда қарманатын талым, жалғыз арқа сүйерім Қасымбек қана екенін
тұңғыш сонда сезгенмін.
Бірақ поезд қозғалған кезде төңірегімнен бөлініп шыға келгендей
болдым. Вагон ішіндегі гуілдеген дауысты, құжынаған жұртты, тіпті
қасымда терезеден бірге қарап келе тұрған Қасымбекті де ұмытып кетіппін.
Мүмкін балапанда ұясынан суырып алғанда, бойын осындай суық сезім
билейтін шығар. Қары кетіп болмаған ерте көктемдегі сұрғылт аспанның
астында көрініп жатқан алашабыр адырлы даланы қимадым ба, əлде Қамқа
əжемді, момын əкемді, Дариға жеңгемді — бүкіл ағайын – туған, ауыл —
аймағымды қимадым ба білмеймін. Не де болса менің осы күнге дейінгі
бар өмірім артта үзіліп қалып баратқандай...
Көшпелі елдің баласы қыстауының ғана маңы емес, жыл сайын көшіп
қонатын жерінің əрбір жырасы мен қыратын, тобылғы өскен төбесі мен
қараған өскен ойпатына дейін бұлжытпай таниды. Ауыл жаңа қонысқа
қонып жатқанда, жүгіріп былтырғы жазғы өмірдің ізін қуалап кетесің.
Өткен жылғы кімнің үйінің қай жерге тігілгені, жер ошақтың бітеліп қалған
шұқыры, балалар асық ойнайтын ауыл сыртындағы тақыр, түнде ақсүйек
алып қашатын қыраттың баурайы — бəрі сайрап тұр. Бəрі көзіңе оттай
басылады.
Көші-қон үлкендерге əбігер болғанмен, балаларға мейрам. Жүк
түсіргені, үй тіккені, жер ошақ қазып қазан астына от жаққаны — бəрі
қызық. Малды ауыл отырған қоныс тез тозады — бір айдың ішінде-ақ ауыл
аумағының жусаны мен бозы қырқып алғандай тұқылданып, шаңы
бұрқылдап шыға келеді. Қойдың құмалағы мен жылқының тезегінің ащы
исі, құжынаған қара шыбын... Жоқ, жаңа қоныс балаларға ғана емес
үлкендерге де мейрам. Жаңа қонысқа қонып жатқанда мен өзімді де бір
түрлі тазарып шыққандай сезінетінмін. Мұнда жылқының кісінегені,
қойдың маңырағаны, ошақтан будақтаған кешкі түтін — бəрі жаңа, бəрі
таза. Мен жаңару, тазару мейрамын сеземін.
Көші-қонның да небір қызық, күлкілі оқиғалары болып жатады. Соның
бірі əлі есімде. Біздің ауылда Сəлімбек деген кішкентай ғана кісі бар еді,
жұрт оны сыртынан«қыртпыш» деп атайтын. Бойының ұзындығы он бір-он
екі жасар баламен деңгейлес, бірақ сол түріне қарамастан, шырт етпе,
ұрыншақ. Əйелі Ақкүміс бойы күйеуінен екі есе биік те, көлденеңі екі есе
кең, ірі кісі. Сəлімбекті үй — ішінде мазасыз, қазан-ошаққа араласады
деген өсек бар. Оның есесіне Ақкүміс жер қозғалса қозғалмайтын
сабырлы. Бір жылы, Жосалы көлінің танабындағы шалғынға қонып жатыр
едік, жағалай тігіліп жатқан үйлерді қызықтап жүріп Сəлімбек үйінің
қасына келіп қаппын. Ақкүміс жалғыз өзі керегелерін құрып жүр. Сəкең
оған бұрқан – талқан ашулы.
— Көшір дедім ғой сен қатынға. Тікпейсің үйді бұл жерге, — деп
ақырды ол əйеліне.
Ақкүміс оның сөзін елең қылмастан керегені бір-біріне шанди берді.
— Ай, сен керең боп қалдың ба? Көшір үйді бұл жерден. Көрмейсің бе
мына қияқты? Аяқты пышақтай тіледі. Кісіні жалаңаяқ жүргізбейді.
Керегені анау жерге тасы.
Ақкүмісте үн жоқ, өз шаруасымен бола берді.
Өзі шыдамсыз Сəкең əбден ызаланды.
— Қап, сен қатынды ма...— деп кіжініп тұрды да, кенет асығыс шешіне
бастады.
Мен оның бұл əрекетіне түсінбей қайран қалдым. Сəкең жүн шекпенін,
көйлегін шешті, аяғындағы етігін асығыс,жұлып лақтырып шалбарын да
шешіп тастады. Суға түсейін деп жатыр десем, көл біраз жер, жағасына
барып шешінбей ме. Тек дамбалшаң ғана қалған Сəлімбек енді балағын
түре бастады. Балағын балтырына дейін түріп алғасын, жерде жатқан
қамшысын алып тұра жүгірді. Дызылдап жүгіріп бара жатып үй тігіп
жатқан Ақкүмісті қамшымен бір тартып өтті, Ақкүміс оған мыңқ етпей, өз
жұмысын істей берді. Сəкең оның бұл мінезіне əбден ыза болды білем,
біраз балағаттап алып, қайта жүгірді. Тағы да əйелін иығынан тартып өтті.
Қамшы батып кеткен болар, Ақкүміс иығын қиқаң еткізіп қатты
тыжырынып қалды. Үшінші рет жүгіріп келе жатқанда, күйеуін ұстап
алмақ болып шап беріп еді, ананың жалаңаш иығы жып етіп қолынан
шығып кетті. Сəкеңнің қулығын сонда түсіндім: үстінде қолға ілігер
тұлдыр қалмаған екен.
Ақыры амалы болмаған Ақкүміс:
— Жын соқты ма, сені? Қойсайшы енді – деп жекіріп еді. Сəкең одан
бетер өршігіп кетті.
— Ə – ə, жаныңа батты ма, бəлем. Көрсетейін мен саған. Байыңның
тілін алмайтын немесің ғой, ə?
Алпамсадай əйеліне əлі жеткен соң, көңіліне жел кіріп масаттанып
кеткен Сəкең осы жолы əйеліне тым жақын келіп қалды ма, білмеймін,
қайтадан керегесін шанди берген Ақкүміс, ірі денесіне оғаш оқыс
қимылмен жалт бұрылып, шап беріп Сəлімбектің дамбалынан ұстай алды.
Сəкең байғұс торға түскен шыбындай дызылдады да қалды.
— Ойбай — ай, ойбай — ай, Сейілхан — ай, жетсейші. Жынды қатын
өлтіреді ғой, Сейілхан — ай, жетсейші, — деп шыр – шыр етеді.
Бұларға көрші — қырық-елу қадамдай жерде өз үйін тігіп жатқан
Сейілхан ағам да осының бəрін көріп тұр екен, мəз болып қарқылдап күліп
келе жатыр. Ақкүміске қамшы қатты батып кетті білем, бет-аузы түтігіп
долданып күйеуін жерге көтеріп ұрды.
Ақкүміс Сəкеңді үнсіз жаныштай берген кезде, күлкісін тыя алмаған
күйі жүгіре басып Сейілхан ағам да жетті.
— Жеңешетай, бір ашуыңды маған бер, — деп, Сейілхан Ақкүмісті
сыртынан қапсыра құшақтай алды.
Сəкең үн-түнсіз, орнынан тұрып, қайта киіне бастады. Тек етігін киіп
жатып:
— Əтеңелеттің қатыны бұрын шалып жығатын еді, енді алып жығатын
болыпты ғой, — деп күңк ете қалды.
Қазекең қарнын тойдырғысы келсе жоқтан сылтау табады, «ерлізайыптыны татуластырам» деп Сейілхан ағам үй тігіліп болмай жатып-ақ
Ақкүміске қазан көтертті. Еріккен жұрт түтін шыққан жерге шыбындай
үймелейтін əдеті емес пе, бұл оқиғаны көзі шалған біраз көршілер де осы
үйге жиналды. Бəрі Сейілхан ағамның аузына қарап:
— Апырай, туғалы бірге жасасып келе жатсақ та білмейтініміз көп екен
ғой. Сəкеңнің ашуының осыншама қатты екенін кім білген, — деп ол
əңгімені керісінше айтып отыр. — Ашуы қатты деймін-ау, бұл кісінің қолы
одан да қатты екен. Жеңгеміз бір ажалдан қалды, құдай сақтап. Тіпті бұл
Сəкеңнің кісіге араша бермейтінін қайтерсің. Араға түсем деп өзім де
таяққа сілейіп шықтым.
Сейілхан ағам қатты ыңқылдап, «ауырып қалған» жотасын қинала
сипап қояды. Кейбіреулер Сəлімбекке сездірмей айнала беріп мырс-мырс
күледі, ал, жүзі жанбайтын қулар да толып жатыр; олар сыр білдірмей,
Сейілханның əңгімесіне «қалтқысыз» сеніп, қостап бастарын шайқап,
таңдайларын қағады.
— Е, Сəкеңнің мінезін білеміз ғой. Бұл кісі жер қозғалса қозғалмайды,
ал бір ашуланса ма... Құдайым о кезде тек бетін аулақ қылсын.
— Ойпырмай, Сəке, бүкіл ауыл болып қиылып отырмыз ғой. Бір
ашуыңызды бізге беріп, жеңгемізге кешірім етіңіз. Жеңешеміздің асын
жарқырап отырып ішейік.
Манадан бері жұдырықтай болып түксиіп отырған Сəлімбек жиналған
жұртты аяды ма, ақыры жібіді.
— Ай, қоймадыңдар — ау, шырақтарым — ай. Жарайды енді, осы жолы
ашуымды қидым, бірақ енді қайтып жыныма тиюші болмасын тек.
Сəкеңнің райынан қайтқанына жұрт мəре-сəре боп даурыға қуанысып
жатыр, əсіресе манадан бері күлкіге булығып өле жаздап отырған байғұстар
ішін ақтарып мəз болып қалды.
Ал Ақкүміс жеңешем болса – əңгімеге ешбір қатысы жоқ адам сияқты.
Жұрттың сөзіне құлақ та аспай, астың қамында жүр. Қымыз толы кішілеу
қара месін қапсыра көтеріп, ішке кіргізді де, былқ еткізіп босағаға сүйей
салды. Местің мойнын керегенің көзіне байлап, пұшпағын шешіп кетік
тостағандарға қымыз құйып жағалата бастады.
Сейілхан ағамды жұрт ер мінезді деп мақтайды. Ішімнен сезем, ер
мінезіне қоса ожарлығы да баршылық. Оның кеуделі, кең иықты келген сом
тұлғасына да көз тойғандай, бет бітімі де кесек — дөң қабақты, үлкен қыр
мұрынды, бет сүйегі кең болғанмен өңі өткір. Сейілхан ағамның өз
маңайындағылардан артықшылығын көріп іштей мақтаныш ететінмін.
Оның үстіне менің бұл нағашым қолы ашық, жомарт. Əрине, сығымдан
дүние құрап, там-тұмдап мал жинамайтын адамның өзге жұртқа берері де
көп болмайды, бірақ əйтеуір қолында бір нəрсесі болса Сейілхан ағам
онысын жұрттан аяп көрген емес.
Мал дегенде бұл кісіде жалғыз сиыр болса болады, болмаса ешкі сауын
отыра береді. Бүкіл тұяқтыдан айнымайтын бір ғана малы болатын, ол —
Шағыр аты... Шағыр тұрқы ұзын ірі жылқы еді. «Шыға шабатын
ұшқырлығы жоқ, ал бірақ ұзақ шабысқа келгенде нағыз болдыруды
білмейтін хайуан, мықтылықта бұған жылқы баласы жетпейді», деп
үлкендердің мақтап отырғанын талай естігенмін. Шағыр аттың өзі де нағыз
Сейілхан ағама арнап жаратылған жылқы сияқты еді; ол ана тұлғасымен
басқа атқа мінсе — есекке мінгендей болатын шығар.
Шағыр атпен Сейілхан ағам қыс бойы қасқыр мен түлкіні қырып
алатын. Ауылдың адамдары аңнан қайтып келе жатқанда ылғи алдарынан
жүгіріп шығатынбыз. Кішілеу кезімде ат үстінен еңкейіп, алдына көтеріп
алып дəл үйдің есігінің алдына əкеліп түсіретін де, қолыма бір түлкінің
терісін ұстатып жіберетін. Жаңа сойған түлкінің əлі де жылуы кетіп
болмаған, былқылдақ жұмсақ терісін құшақтап, қойныма қуанышым
сыймай табалдырықтан сүріне — қабына кіретінмін.
Соншама түлкі, қасқыр соғын жүргенде Сейілхан ағамның ішік былай
тұрсын, түлкі құлақшыны да болмайтын. Соққан аңын үйге əкеліп көрген
емес, өзгелердің қанжығасына байлап жіберетін.
— Өз еңбегің, өз олжаң емес пе, төбеңді жылтыратып бір тымақ
кимейсің де, тым болмаса,— дегендерге:
— Даланың аңы таусылар дейсің бе, Шағыр ат аман болсын, — деп
жауап беретін.
Ал, Шағыр атын ерекше жақсы көретін. Шаруаға онша қыры жоқ
Сейілхан ағам бұл атын бөлекше баптайтын, уақытында суарып, жем
бермеген кезі, сірə, жоқ шығар.
Байқаймын, Сейілхан ағам майлық пен сулыққа бірдей. Қазақша аңшы,
серілігі, ешкімді басынан асырмайтын өр көңілі де бар, ал қара жұмысқа
келгенде қайсы біреулердей кірпиязданып, шікірейіп тұрмайды, білегін
сыбанып кірісіп кетеді. Тіпті кісі жұмысын істеуге де арланбайды жəне
істесе жапырып істейді. Ауылдағы көп жұрттың үйін қалап, пешін салып
беретін де сол. Онысына, ол əрине, ешқандай ақы — пұл алмайды.
Сейілханның мінезін білген жұрт ақысына бір нəрсе ұсынуға да қорқады.
Нағыз бір түлен түрткен біреу болмаса ешкім оның шамына тимейтін.
Бірақ оның есесіне ағайын да Сейілханнан еш нəрсесін аямайтын. Ол
Қарақалпақтан, не Өзбектен төсегін арқалап, əйелі мен баласын жетелеп
келгенде, алдынан кіретін үй де, сауатын сиыр да табыла қояды.
Сейілхан ағам ақ жарқын, əзіл-қалжыңға да бай. Оның əсіресе көп
ойнайтыны өзінің құрдасы Əлмұқан. Əлмұқан да Сейілхан сияқты ірі
денелі кісі, бірақ бір-біріне ұқсамайтын екі адам болса осы екеуіндей — ақ
болар. Сейілханның денесі тарамыс, иығы кең, мықын жағы қысыңқы
келсе, Əлмұқанның денесі болбыр, толық, иығы қушық та, қарны мен бөксе
жағы жуан. Сейілханның жүзі қара торы, сүйегі кең бет бедері қоладан
құйғандай шымыр да, Əлмұқан ақсары, екі беті семіз малдың қоң етінен
кесіп алып жапсыра салғандай бедерсіз, салпы ұрт. Сейілханның үні ашық,
даусы кейде шаңқылдап шығады, ал Əлмұқанның үні күңгірт, май басып
кеткен ұртынан мес ішінде шайқалған қойыртпақтай болпылдап шыққан
сөзіне əрең түсінесің.
Қазақ жігіттерінің өз құрдастарымен аяусыз қатты ойнайтын əдеті емес
пе, Сейілхан ағам да Əлмұқанның өз басын ғана емес, есімін де
қақпақылдай қағып ойнатып бар нəрсеге атау қылып қойып алған: «Бұ да
бір Əлмұқан ғой», «ой, мынау Əлмұқанның ісі ғой», «мынау нағыз
Əлмұқан боп шықты ғой» деп ылғи сөз орайына қыстырып отырады.
Біреу алыс қалаға барып келсе ауыл адамдарының топырлап сол үйге
жиналатын əдеті, бір рет Əлмұқан мен Сейілхан ағам қаладан келген.
Сондағы жұртты күлдіріп, Сейілхан ағамның айтқан əңгімесі айнымай
есімде қалыпты.
Облыстық қаладан біздің ауылға дейін екі жүз елу шақырым. Жол алыс,
адырлы дала, нағыз шілде — тамыздың уақыты – ат – арбамен шыққан екі
жолаушы шөлдеп арып – ашып келе жатады. Жолда ертеректе келген
поселен украин хуторлары болатын, ол кездегі қазақтар орыс пен
украиннің арасын ажыратарлықтай тереңдікке бара алмайды, орыс дей
салады. Даланың жазда іркіліп қалатын жылғаларына хуторлықтар қауынқарбыз егіп, бақша салатын. Күнге күйіп, қаңсып келе жатқан Сейілхан мен
Əлмұқан осындай бір бақшаның үстінен түседі. Мынадай ыстықта теңкиіп
жатқан қарбызды көріп қалай ғана қайырылмай кете алады адам. Екеуі
арбадан түсіп бір қарбызды жерге атып жіберіп жеп алады. Аздап шөлі
қанғасын жүрмек болады, бірақ «Ертеңгісін ойламаған ерден без» деген,
алда əлі екі жүз шақырым жол бар, талай шөл бар, ертеңгісін ойлап бұлар
он шақты қарбызды арбаға ытқытып та жібереді.
Осы кезде сайдан еңгезердей бір орыс шыға келіп, бұларға тұра
ұмтылады. Нағыз бір өз күшіне сенген ұрдажық, ожар неме екен,
балағаттап, келе Сейілханды құлақ шекеден қойып жібереді. Ондайға
төзетін Сейілхан ба, шарт та шұрт төбелес басталып кетеді. Анау да бір
күшті нəрсе екен, екеуі ұзақ төбелеседі — мұрын да қанайды, жаға да
жыртылады.
Ақыры жеңісе алмай, екеуі шаршап ажырасады .
Сейілхан арбасын айдап кете бергенде, Əлмұқан арбаның астынан
шығып, «ау болдыңдар ма?» деп, арбаға мініп жатыр дейді.
Бұларды шолан жақтағы балшығы түсіп, азыңқырап кеткен бөлмеге
жайғастырады. Қарайып жарылып кеткен тақтайдан жасаған сəкіге жыртық
киіз төсеген, кенеп дастарханының үстіне қатып қалған нан сынықтарын
тастайды, шекер деген атымен жоқ. Тіленшінің сүйген асын кім берсін,
аққұмандағы бөгіп қалған ескі шамба ақ судың түсін күреңітуге де
жарамайды. Сөйтін бұлар көңілсіз күңгірт үйде татып кеткен шайды
ақырын сораптан отырады. Мұндайда əңгіме де жараспайды.
— Ии, Ырғыз жақтан келген екенсіздер ғой. Ол бик жырақ бид, жырақ,
— деп қояды Хайбри қыстың көзі қырауда мына қазақтарды не түлен
түртіп жүргеніне түсіне алмай.
— Ырғыз жақтан келдім дейсіздер ме,— деп шай құйып отырған
Хайбридің əйелі елең ете қалады.
— Иə.
— Со жаққа біздің бір қызымыз кетіп еді. Хабарымыз да жоқ. Бик матур
қыз еді. Қазаққа тиіп кетті. Ии, пақыр бала, қарап болды инді.
— Қызыңыздың есімі кім еді? Кімнің қызы еді?— деп осы кезде
Сейілхан ағам елең ете қалады.
— Иісімі Минникамал, Сұнғат абыйымның қызы еді. Əке-шешесі
үлділəр. Фақыр житім қыз. Қазаққа тиділəр шул, — деп Хайбридің əйелі
қасіретін білдіріп қояды.— Хабарласа да алмадық. Ненди халдə. Күйеуім
кім-дүр аның...
Осы кезде шынтақтап жатқан Сейілхан ағам басын көтеріп алады.
- Минникамал?.. Сұңғаттың қызы дедіңіз бе? Сұңғат сіздің кіміңіз
болушы еді?
— Сұңғат минім абыйым. Əниім блəн бір туған.
— Мəссаған... Қазақ сұраса келе қарын бөле шығары деген осы екен —
ау... Менің ең жақын қайын бикем болдыңыз ғой.
— Нишік дисіз?
— Егер айтып отырғаныңыз Сұңғаттың қызы Минникамал болса ол
менің əйелім. Ал енді қалай қашып құтыласыз?
Хайбри əйелімен екеуі Сейілхан ағама қарап аузын ашып, есінен танып
қалады. Нəукең де аң — таң, Сейілханның Балсұлудан басқа əйелі жоғын
біледі, айтайын десе Сейілханды масқара қылады жəне онымен бірге өзі де
масқара болады, айтпайын десе Сейілхан ағам тіпті тереңге кетіп барады.
«Əй, қатты қиналдым — ау», — дейтін Нəукең.
Алдымен Хайбридің əйелі есін жияды.
— Ии, мин неғып отырам иш, — деді екі қолымен екі жағын сарт
еткізіп орнынан ұшып тұрады...— Хазір, хазір, — деп төргі бөлмеге қарай
жүгіреді. О жақтан қайта оралып күйеуіне кейиді. Ии, əтисі, утырасың шул.
Қонақларды үйге шақырмисың да... Син дүкəнгə бар əлі тизірек. Күйау
атына жем саларға ұмытма.
Осы жағдайдан бастап қонақтардың хал-жағдайы мүлдем өзгереді.
Көңірсіген исі аш адамның қолқасын атып шыжылдап пəрамаш пісіріледі,
бүлкілдеп қазан қайнайды. О кезде қазақтардың да ауыздана бастаған кезі,
дүкеннен бір-екі жарты да келіп қалады.
Кішкене сіміріп алғасын Сейілхан əлгі біз көрмеген Минникамалды
құдды өзінің Балсұлуындай қылып сылқитып суреттеп бермесі бар емес пе.
Анау екеуі тек «пи, алла» деп аузын ашып,тамсанады да отырады.
Осыдан кейін Сейілхан ағам қалаға барса сол Хайбридің үйіне түсетін
болады. «Мына, ноғай сияқты күйеу сыйлағыш халықты көрсемші» деп
ылғи риза болып келетін.
Бірақ жақсы нəрсе ешқашан ұзаққа созылмайтын əдеті ғой, Сейілхан
ағам қалаға барған сайын Хайбридің үй – іші «қызымызды неге əкелмедің?
Келер жолы қалдырма» деп мазасын ала береді. Қазақтың сылтауы
таусылған ба, Сейілхан ағам əр түрлі сылтау айтып жүре береді. Ақыры
қазақ күйеуден күдер үзген болу керек, бір рет барғанында «ақыры сен
қызымызды əкеліп көрсетпейтін болдың, өзіміз барамыз» деп Хайбри мен
əйелі жолға қамданады.
Сейілхан ағам бұ жолы қатты сасады. Қысылғанынан дүкенге барып бір
жарты арақ алып, қайтып келіп Хайбридің əйеліне тамақ салғызады. Содан
ас үстінде Хайбриге қайғылы хабарды естіртеді.
— Келгелі айта алмай қиналып жүр едім. Минникамал қыздарыңыз
осыдан жеті-сегіз ай бұрын дүние салған. Артында жалғыз ұлы қалды.
Бұл хабарға ағыл-тегіл еңіреп жыламаса да, əйелімен Хайбри əжептəуір
қайғырады.
— Ни, фақыр,— дейді Хайбри.
— Минникамал... Минникамал бағрым... Куре дə алмай қалдым шул
сині, — деп əйелі мұрнын тартып көзіне жас алады.
— Ер адамға бала бағу қиын екен. Балаға көз болсын деп, қазақтың
заңымен жесір отырған бір жеңгемді ала салдым. Кең балақ қазақылау
адам, бірақ əйтеуір балаға пейілі түзу, — дейді Сейілхан ағам.
Сонда жылап отырған Хайбридің əйелі:
— Ни, харап булған икəнсіз, Сейілхан. Өзібіздің татарда бигірəк əйбат
хатынлар бар иш,— деп шап ете қалады.
Ауылда осы əңгімелерді айтып жұрт күліп жүретін. Бірақ Сейілхан
ағамның Хайбримен туыстығы осымен тынған жоқ. Ол бір жыл барып
қаланы қыстап, осы Хайбридің үйінде тұрған. Балсұлу жеңешем жер
қозғалса қозғалмайтын салмақты да, сырт адамға тұйық, ол сыр
білдірмейді. «Балалы үйде ұрлық жатпас» деген, Сейілхан ағамның барған