Latin Common Turkic

Шырағың сөнбесін - 06

Total number of words is 4012
Total number of unique words is 2053
36.1 of words are in the 2000 most common words
49.3 of words are in the 5000 most common words
57.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
басылды. Екі-үш вагонды тұмсығымен итеріп маневр жасайтын паровоз
кетіп барады. Түтіні будақтап пыс-пыс етіп біздің жанымыздан өте беріп,
құлақ — шекемізді жарып айқайлап кеп жіберді.
Осындайда бəріміздің вагонның есігіне топырлайтын жаман əдетіміз
бар, жұртпен бірге мен де ұмтылам. Қапелімде, өз жағдайымды ұмытып
кетіп, опық жейтін əдетім, қазір де қатындар жан-жағымнан сығымдап,
бүйірімді қысып барады. Тершіген жұмсақ ыстық денелердің арасынан
ұмтылып шыққым келіп кейін шегіне бердім. Біреуінің қолтығының
қолаңсасы қолқамды атып барады, жүрегім айнып басым айналып кетті.
Дүниеде осы иісшілдігім — ақ жаман.
Сығылысқан əйелдердің ортасынан сытылып шығып «уһ» деп қара
күңгірт вагонның бұрышына отыра кеттім.
— Босқа топырламай жерге түссеңдерші, түге. Жарық дүниені көрейік,
— деді бір əйел.
— Бəсе, неғып тұрмыз қатындар — ау, түссеңдерші, — деп қостады
біреуі.
Əйелдер жапырлап жерге түсе бастады. Қарғып балалар да түсе
бастады. Вагонның босағасында Елизавета Сергеевна шырылдайды:
— Тəртіп сақтаңдар, əйел жолдастар, тəртіп сақтаңдар.
— Қайдағы тəртіп?
— Тəртіп деп қапырық вагонның ішінде тұншығып өлеміз бе?
— Біздің поездің қанша тұратынын білмейміз,— деді Елизавета
Сергеевна бұрын мен естімеген бір жалынышты үнмен.— Ираида
Ивановна сияқты қалып қойып жүрсеңіздер кім жауап береді?
— Ендеше барып білу керек.
— Иə, дұрыс айтылған сөз. Жүріңдер барып білейік.
Бірнеше əйел Елизавета Сергеевнаның жарлығын күтпестен вокзалға
қарай аяңдады, өзгелері де алақтап, кеткісі келіп кете алмай тұр.
— Жолдастар — ау, сендер ауылдың қатыны емес, командир
əйелдерісіңдер ғой. Неге беталды кетесіңдер. Бұлай етуге бола ма?— деп
шырылдайды Елизавета Сергеевна.
Бұл жолы оның дауысында баяғы əмірлі еркелік жоқ, дəрменсіздік қана
бар. Содан болар, анау əйелдер кетіп қалды, қалғандары да онша құлақ
асып тұрған сияқты емес.
Енді мен де жерге түстім. Света екеуміз жоғалып кетпесін деп екі
баланы қолынан ұстап тұрмыз. Төрт жасар «Вовка командирін» көтеріп,
жұрттың соңын ала Алевтина Павловна да сыртқа шықты. Бес-алты əйел
вокзалға қарай кетіп қалды. Қалғанымыз не қыларға білмей іркіліп тұрмыз,
тегі біз де ыдырап кететін сияқтымыз.
— Соғыстан бұрын аштан өлетін болдық қой,— деді Алевтина
Павловна күйінішті дауыспен.— Баласы жоқ əйелдер барып дүкеннен
тамақтан өтетін бір нəрсе алып келсін. Кəне кім барады?
Əйелдер Алевтина Павловнаны қостап «мен барам», «мен барам» деп
шуылдасып жатыр.
— Ендеше қазір сендерге ақша жинап береміз, — деді Алевтина
Павловна сумкасын ақтарып жатып.
Елизавета Сергеевна байғұс жұрт жаппай қолпаштап жүргенде ғана
əруақты екен, қазір ешкім елемеген соң, шүңкиіп бір шетте қалды.
Алевтина Павловна бес-алты əйелді сақадай сайлап бөліп алып жұмсап
жіберді.
— Осыдан құр қол келіп көзге көрінуші болмаңдар,— деп əмір етті.
Алевтина Павловнаның тырсиып шертіп тұратын шымыр денесі
босаңқырап қалғандай көрінді маған. Əдемі жүзінің нұры қашып, көз
айналасына көлеңке түсіпті. Вовка — командир шешесінің етегіне
тығылып үнсіз тұр, баяғы есірген еркелігі бір жақта қалған. Кешеден бері
осы бала асыр салып еркелеу тұрсын, ойыннан да қалды — тіпті назары
төмен.
Станция басының абыр-сабыры бізді таңдандырған жоқ. Жол бойы
мұндай аласапыран, алас — қапасқа көзіміз үйренетіндей болды. Қара май
басқан шпалдар мен рельстерге сүрініп, вагондардың буферлерінен қарғып,
босып жүрген неше түрлі халық. Қызмет атқарып, тəртіп беріп, ic
тындырып жүргендерінен бас сауғалап, қайтсе де кету үшін жан ұшырып
жүргендері анағұрлым көп. Осыны көріп, жаманат хабар расқа шықты-ау»
деп тұла бойың мұздап қоя береді. Мұнда топ — топ болып ұйымдасып
келгендерден гөрі не де болса өз талайынан көрмек боп жапа — тармағай
жүрген «жекелер» көп тəрізді. Сол «жекелердің» біразы біздің вагонға келіп
еді, бажылдап кіргізбедік. Олар саяқ жүрген жалғыз-жарым болғандықтан
күшке сала алмады, ал жалынып-жалпайғанға біз жібімейтін болып
алғанбыз.
Он бес қаралы адам үйірін бұзбай біздің составты жағалап келеді. Əр
вагонның алдында бір тоқтап — ашық болса, ішіне мойындарын сұғып
көріп, кейде вагон есігінің алдында кежілдесіп тұрып алады. Сол топ енді
бізге жақындады. Бастап келе жатқан бір-екі адам киім киісі мен келбетіне
қарағанда əжептəуір бастық болар, сол екеудің жанында не əскердікі, не
милицияныкі екенін ажырату қиын қоқырайған қызыл фуражка киген біреу
келе жатыр. Бұтында галифе шалбар, бірақ аяғында етік емес ботинка,
үстінде жеңі қысқа, иығы тыртиған тар бешпент. Жай адамға да, əскер мен
милицияға да ұқсамайды, кім екенін құдай білсін. Бəрінің қолдарында
чемодан, бума — бума заттар, арқаларына да түйіншектерін артып алған.
Бұл топтың жартысынан көбі əйел екен. Кейбіреулері, шамасы, буып —
түйген заттарының ішіне сыйғыза алмаған болу керек, қыс пальтоларын
үстіне киіп алып, ағыл-тегіл терлеп келеді.
Meн осылардың түр-түсін қызықтап қалыппын да еш
ойламаппын, қауіпті алдымен сезген Елизавета Сергеевна болды.
нəрсе
— Қыздар — ау, — деп баж ете қалды ол. Сасқанынан «жолдас
командир əйелдері» деуді де ұмытып кетті.
— Қыздар — ау, тез орындарыңа сақ болыңдар, келіп қалды, — деді
Елизавета Сергеевна сасып.
Əйелдер топырлап вагонға мініп болмай жатып əлгі топ біздің
қасымызға келді. Қызыл фуражка кигені əккі неме екен, мініп жатқан
əйелдермен араласа вагонға бас сұғып көрді де:
— О, мұнда орын жетеді екен,— деді.
— Онда сіздермен көрші болсақ қайтеді?— деді іштерінде жас
ортасынан асқан инабатты кісі сыпайы ғана.
Біздің əйелдер баж — баж ете қалды.
— Өзіміз сыймай келе жатырмыз.
— Ине шаншарға жер жоқ.
— Дегенмен, жолдастар, ойланайық. Жағдай қиын ғой. Қысылыпқымтырылып.
Біздің əйелдер бұрынғыдан бетер шырылдап ала жөнелді.
— Станислав Янович, бұлай шаруа бітпейді. Айтқан сөзге түсіне ме
бұлар. Кəне басып кіреміз,— деп қызыл фуражка вагонның есігіне қарай
ұмтылды.
Жаңағы шулаған шулаған ба, біздің əйелдер енді бүкіл станцияны
басына көтере шарылдап, азан-қазан болды. Вагон ішіндегілер қызыл
фуражканы жиырма шақты жұдырықпен түйгіштеп, жердегілер етегінен
тартып, ақыры айдап шықты, қызыл фуражка домалап жерге түсті. Жеңіс
біздікі болды.
— Бұл ерекше вагон.
— Адамдарымыздың жартысынан көбі вокзалда жүр. Қазір келеді.
— Бұл командирлер семьясына берілген арнаулы вагон,— деп əйелдер
тұс-тұстан жамырай сөйлеп жатыр.
Бұл сөздер бір жағынан ет қызуымен айтылып жатса, екінші жағынан
мына келгендердің бетін қайтарып, жаңағы жеңісті шегелей түсудің қамы
еді.
Бірақ біздің мұнымыз алғашқы жеңіс қана боп шықты, тіпті жеңіс екені
де неғайбыл. Аналардың ішінде таудай бір ірі əйел теңкиіп бірден көзге
түскен — шашын келте қырыққан, жалаң бас, желкесіне тарақ түйреген,
етшең ірі жүзді, май мұрындау келген қайқы тұмсық, үлкен иегінің оң
жағында бір буда қыл өскен бармақтай қара сүйелі бар. Шілде мезгілі болса
да қалың пальто киген,— арқасына тағын алған үлкен бір бума түйіншегі
бар, қолында тақтайдан шегелеген үлкен чемодан,— ағыл-тегіл терлеп
үнсіз тұр еді,— қызыл фуражка домалап кеткен соң, енді сол қозғалды.
— Арнаулы вагон... ерекше вагон... көрдіңдер ме? Сондай-ақ сендер
кімнің шікіресі едіңдер,— деп гүж ете қалды таудай əйел. Өзінің денесіне
сай даусы да жойқын екен.
— Біз, командирлердің əйелдеріміз...— деді біздің ішімізден біреу. Кім
екенін байқай алмадым, əйтеуір кім де болса даусы мықты шықпады.
— Һi, командир əйелдері...— деп кекетті таудай əйел.— Командир
əйелі... Сөздерін қарашы түге... Сонда біз немене, кім көрінгеннің астында
аунап жатқан біреуміз бе? Қарашы — ай, бұларды. Кəне, қатындар,
мініңдер вагонға. Көрейін əуселесін.
Таудай əйел саңқылдаған зор даусымен өзгелеріне əмір етті де тура
вагонға қарай ұмтылды. Біздің əйелдер тіпті сасқанынан үндей алмай
қалды. Есіктің алдында тұрған Елизавета Сергеевна шырылдап бір нəрсе
айтқысы келіп еді, алқынып даусы шықпай аузын аша береді. Сасқалақтап
жан-жағына қарады, көзі бір шеттегі, манадан құдай сабыр беріп үндемей
тұрған ұрысқақ Мусяға түсті.
— Муся, қалқатай, жарығым, сен... сен бір нəрсе деші мынаған,— деп
жалынды.
Вагон есігіне қарай төніп келе жатқан таудай əйелге қарсы, арық
шібіштей қатып қалған, бір шөкім Муся шабалаңдап шыға келді.
— Сен, қатын, кімді басынасың — ай. Таудай болған ет пен майыңнан
қорқады деп пе едің, мына жұрт? Əукеңді созба, тарт əрі. Командир қатыны
деп кекетеді ғой. Көрсетейін мен саған кекеткенді.— Муся шабалаңдап
кетіп жатыр, оның жіңішке ащы даусы құлаққа істіктей қадалады.
Бірақ ана дəу оған тынатын емес.
— Прыс... Мына бір шəукілдегі қайдан шықты. Кет былай есіктен,
болмаса лақтырып жіберем. Бүрісіп қалған көк тулақ.
— Кəне, лақтыршы! Көрейін күшіңді! Борсып кеткен ет пен май! Екі
көзіңді ойып алайын. Терлеп-тепшіп, қарашы өзін. Сенің қолаңсаңды
иіскейміз бе?
Біз Света екеуміз вагонға міне алмай қалып, екі баланы ұстап шеттеу
тұрмыз. Есік аузында екі əйел шарт та шұрт ұрсысып жатыр. Дүрегей төбет
пен қанден иттің айқасқаны сияқты. Бip шөкім Мусяң болатын емес, тіпті
ана дəудің беті қайтып барады.
Кісі деген қызық қой, кейде қияметте де қалжың айтатын шығар, арт
жақтан біреу айқайлайды.
— Дəу апаңды мінгізіңдер! Осынша ет пен майды қалай қиып тастап
кетесіңдер немістерге!
Біз өз қызығымыз өзімізге жетіп жатқасын еш нəрсені байқамай
қалыппыз. Айқай — шу, бақырған дауыстар жамыраса қалың жұрт үріккен
жылқыдай дүрлігіп жүр. Поездағылар вагонға кіруге емес, шығуға таласып
жатыр. Шығып үлгергендері тым — тырақай станцияның далалық жағына
қарай қашып барады. Паровоздар гудогын безілдетіп, соның арасында
«Воздух! Воздух!» деген айдай естіледі.
— Жау самолеті! Жау самолеті!— деп айқайлады жүгіріп баратқан
біреуі.
— Қашыңдар, қатындар! Жау самолеті келіп қалды! Бомбалайды!— деп
айқайлады қызыл фуражка.
Ұрысқа қызып кеткен қатындар сол кезде барып əзер тыйылды.
Алдымен дəу əйел тоқтады да, жан — ағына алақтап зытып баратқан
жұрттың соңынан қорбаң — қорбаң жүгіре жөнелді. Ұрысқақ Муся,
самолетпен ісі жоқ, ана дəудің желкесінен əлі де сыбап жатыр еді, вагон
ішінен дүрліге шыққан əйелдер оны итеріп түсірді.
Қауіп-қатердің мəн-мағынасы менің миыма жетті ме, білмеймін, жұртқа
қарап аузымды ашып тұрып қалыппын. Света қолымнан жұлқып «неғып
тұрсың, жүгір тезірек» дегенде барып, Боряны қолынан жетелеген күйім
жүгіре жөнеліппін.
Жау самолеті станцияны қанша уақыт бомбалады — он минут пе, бір
сағат па,— ол арасын мен айта алмаймын. Əуеден бір киіздей тұтасқан
қалың ал?ал төбеме құлап келе жатқан сияқты — одан құтылам, аман қалам
деген ойым болған жоқ. Миым айналып, басым зеңгіп, көз алдымды бір
тұман басқандай. Бір ғажабы осы тұман жиі — жиі жыртылып кетеді де —
шымылдық ашылғандай ар жағындағы дүние ап-айқын көрінеді. Боря
екеуміз бір составтың астынан еңбектеп өттік. Мен бір рельске сүрініп
құладым, тізем қақсап барады. Бірақ оған қарамастан, тұра жүгіріп
зырқырап баратқан Боряны қуып жетіп қолынан ұстап алдым. Гүрілдеп
келіп қалған самолеттің даусы тұла бойымды қалтыратып, іші-бауырымды
бүрістіріп жіберді.
— Жат! Жатыңдар!—деген біреудің даусы ажалдың хабарындай
естіледі.
Осы дауысқа еріксіз бағынып құлай кеттім. Осы кезде аспан да үстіме
құлап келе жатқандай еді. Тек жерге сіңіп баратқанымды білем. Бір кезде
көзімді ашсам — қасымда Боря жатыр. Беті — аузы лас, көзі жыпылықтап
маған қарайды. Жұрт орындарынан тұра сала қайта жүгіріп барады. Мен
бұл жүгірістің мəн-мағынасын ұққаным да жоқ, бойымды бір үрей кеулеп,
жұртпен бірге жүгіре бердім. Əйтеуір Борядан айрылмаймын, бірақ оны да
біліп істеп келе жатқаным жоқ.
Бір сəт станция жаққа көзім түсіп кетіп еді — будақ — будақ көтерілген
түтін мен шаңды көрдім. Бір жерде қара түтін астынан жалақтаған қызылкүрең жалынды көзім шалды. Аспандағы самолеттерді əлі көргенім жоқ.
Жоғары қарауға мұрсатым жоқ, жəне дəтім де шыдамай ма, білмеймін, Бір
кезде Светаны көзім шалып қалды, о да Шурикті тас қылып ұстап алыпты.
Оларды тарс ұмытып кетіппін — ау.
Тағы да:
— Жат! Жатыңдар! — деген бірнеше үрейлі дауыс жамырай шықты.
Тағы да аспан опырылып құлап келе жатты. Көзімді ашқанда бір
байқағаным бомбалар кəдімгідей шыңғырады екен. Төбе құйқамызды
шымырлатып, аспаннан шыңғырып құлап келеді.
Топырақ исі келеді мұрныма, оған енді түтіннің отқа қарыған ыстық
темірдің исі араласты. Көзімді аштым. Жасыл даланың шетін көмкерген
орман түсті көзіме, одан əрі көкпеңбек тұнық аспан. Сəл кейінірек
байқадым — «орманның бергі іргесінде шағындау деревня бар екен,
үйлерінің төбелерін, моржаларын көріп жатырмын. Жасаған — ау, ана бір
моржадан кəдімгідей түтін шығады. Сұйқылтым бейбіт түтін аспанға қарай
баяу көтеріліп барады. Біздің манадан бергі дүрліккеніміз түс болғаны ма?
Еш нəрсені жөндеп түсіне алмай, түсінгім де келмей аз уақыт жаттым.
Сол жақ қолтығымның астынан бір нəрсе қыбырлайды, шошыңқырап жалт
бұрылсам Боря екен, екеуміздің жерге сіңіп баратқанымыз, бомбаның
шыңғырғанымыз есіме түсті. Əр жерге сұлай — сұлай кеткен жұрт
біртіндеп орындарынан тұрып жатыр.
— Қайтып кетті. Енді келмес,— деді оң жақтан бір еркек даусы.
— Кім біледі, құрғырлар тағы да оралып жүрер.
Алдымен Боря түрегелді.
Тұрсаңызшы, апай,— деді маған.
Кішкентай ботинкасының тұмсығы мүжіліп ақжем боп кетіпті, ақ
жолағы бар сұр шолақ шалбары лас, бір-екі жерінде қара майдың теңбілі
бар, шамасы, мана поездің астынан еңбектеп өткенде жұқты — ау. Өзі де
кəдімгі қара сирақ боп алыпты — беті де қара ала сатпақ, жылтырап көзі
ғана көрінеді, Өңі жүдеңкіреп тұр.
— Апай, тұрсаңызшы, — деп ол екінші қайыра айтқанда орнымнан
түрегелдім. Белім шойырылып қалыпты.
Енді барып аспанға қарадым. Есімді жинап манадан бері зəреқұтымызды алып төбемізден төнген тажалды көргім келіп еді, көзіме еш
нəрсе ілікпеді. Түс қайтып қалған — шөкімдей бұлт жоқ, көк аспан сол
тұп-тұнық қалпы, түк көрмегендей мөлдіреп тұр.
Болған оқиғаны айтып тұрған жер ғана. Станция жақ қап-қара тұтасып
тұрған қара бұйра шаң ба, түтін бе, ажыратып болар емес. Сол қара
толқынның астынан əр жерден қызыл қошқыл жалынның үшкір тілі
сүйреңдейді. Біз қаға беріс қалыппыз, аспаннан келген бар жалын сол
маңға төгілген сияқты.
— Шурик... Шурикке барғым келеді. Шурик қайда?— деп Боря
қыңқылдай бастады.
Станцияның сыртқы далалық бетіне қарай қашқан көп адамның біразы
үстін қағып жаңа тұрып жатыр, тіпті əлі де тұрмай жатқандары бар. Бəрі де
өртеніп жатқан станцияға қарайды, біреулері солай қарай кетіп барады.
Көбісі — ақ не қыларын білмей дағдарып тұр. Мен жан-жағыма алақтап
Светаны іздеп едім, көзіме түсе қоймады. Арлы — берлі жүгіріп іздеп те
көрдім. Үшті-күйлі жоқ. Қайда кетіп қалғанын құдай білсін. Енді Боря ғана
емес, менің өзім де жетімсіреп қалғандай мазам кете бастады.
Жұрт мидай араласып кетіпті, тіпті біздің əйелдердің бірі көзіме
түссеші. Боряны жетектеп, дедектеп жүріп ұрысқақ Мусяға ұшыраса
кеттім. Соған да кəдімгідей қуанып қалдым. Бірақ ол да Светаны, тіпті
біздің əйелдерден ешкімді көрмеген боп шықты.
Алты-жеті жасар бала ерткен бір сары шашты əйелді көзім алыстап
шалды; үстіндегі киімі де Светаға үк,сайды. Не де болса анықтайын деп
Боряны жетелеп солай қарай аяңдадым. Осы кезде тағы да:
Воздух! Воздух!—деген үрейлі айқайлар гүрілдеген самолет даусымен
қатар естілді.
Самолет даусы шыққан арт жағыма жалт қарасам, сонау алыс орманның
үстінен бауырын аз-ақ көтеріп бізге қарай алты-жеті самолет келе жатыр.
Қонғысы келгендей тура жерге қарай шүйіліп келеді. Есім шығып, жаңағы
Светаға қарай Боряны жетелей жүгірдім. Осы кезде патырлап оқ жауа
бастады. Қайдан, кімнің атқанын да байқай алмадым. Қазан қайнағандай
топырақ бұрқ-бұрқ етеді.
— Жат! Жатыңдар!— деген айқай еміс құлағыма келіп, сол дауысқа
еріксіз бағынып құлай кеттім.
Осы кезде «Шура! Шурик!»— деп айқайлап Боря тура жүгірді.
Қолымнан қалай шығып кеткенін білмеймін. Үстіңнен арба айдап өткендей
сатырлатып, гүрілімен кісіні жерге жаншып бір самолет өте шықты. Оның
артынан патырлатын оқ боратып тағы біреуі төніп келді. Meн есімді
жиғанша Боря он бес — жиырма қадамдай жүгіріп барып, екпінімен ұшып
түсті. Оқ тигенін, не сүрініп кеткенін біле алмадым. Бірақ құлағын түріп
ұнатпадым да соңынан қуа жүгірдім.
Көтеріліп жүгіре бергенде көзім түсіп кетті: жаңа ғана арт жақтан оқ
боратып жайпап өткен самолеттер, енді қайтып оралып алдыңғы жақтан
келеді. Сүйір тұмсықтарынан бұрқ — бұрқ түтін шығады. Тағы да
батырлатып оқ жаудырып келеді. Есімнен адастым ба, білмеймін, мен енді
əлгіндегідей шошымай. жүгіріп келе жатып самолеттердің сұсты жүзіне
тіке қарап, тұмсықтарынан бұрқылдаған түтінін, біреуінің тіпті қара
свастикасын анық көрдім. Өкпемді қолыма алып Боряның қасына жетіп
құладым.
Жақындай беріп-ақ баланың сұлық жатысын ұнатпап едім, енді
басымды көтеріп бетіне қарап жүрегім зу ете қалды. Боряның аузы қан. Өңі
сұп-сұр. Кірпігі аздан қимылдағандай болды ма, көзінде нұр жоқ. Баланың
басын көтере беріп, кеудесінің астында жерде ұйып қалған қанын көріп
зəрем ұшып кетті. Шамасы «Света! Света!» деп шыңғырып айқайлап
жібердім — ау деймін. Бір кезде «Боря! Боря!» деп айқайлап, жүгіріп келіп
інісінің үстіне құлай берген Шурикті көрдім. Жүгіріп келген күйі ентігін
баса алмай Света да жүрелеп отыра кетті.
— Боря! Боренька! Вставай, Боренька!.. Я пришел, вставай. Боренька!
— деп алты жасар Шурик бəйек болып бір ауық інісінің қолынан ұстайды,
бір ауық иығынан сипалайды.
Жанарында үрей бар, бірақ сонда да еш нəрсеге сенгісі келмей безек
қағады.
— Боренька, тебе больно? Очень больно, да? Боренька?..
Сəби жүрегі бір жаманатты сезгендей, көзі шарасынан шығып барады.
Інісінің өмірі біздің қолымызда тұрғандай, Света екеумізге керемет бір
жалынышпен жаутаңдап кезек — кезек қарайды.
— Тетеньки, почему он молчит? Ему пуля попала, да?— деп үрейлене
жыпылықтап біздің бетімізге қарады да, шыңғырып жылап жіберді,— Его
убили... Мама! Мама! Бореньку убили!.. Боренька!..
11
Сөйтіп соғыстың дəмін біз де таттық. Бұрын қай жағымыздан келіп
қалары белгісіз, алыстан жасқап, айбарымен қорқытып келе жатыр еді, енді
келіп тас төбемізден түсті. Алғашқы əсер тіпті жаман болды. Бүкіл дала
қасапханадай қан сасып, дымқыл тартып бусанып тұрғандай.
Ауаның өзіне ажалдың салқыны кіргендей шыңылтырланып бара ма,
қалай.
Еңкілдеп, ышқынып жылаған дауыстар естіледі. Далада сұлап жатқан
адамдар көп, біреулер күйбеңдеп жаралыларға көмек беріп жатыр, станция
жаққа қарай кетіп баратқандар да бар.
Мен еш нəрсені түсінуден қалып барам. Осы күнге дейінгі, дəл осы
станцияға келгенге дейінгі өмірің үзіліп артта қалған сияқты. Алдымда не
бар? Қазір қандай халдемін? Оны дұрыстап ажырата алмаймын. Көмескі
сезетінім — өмір артта қалды, алдымда ажал бар. Мен сол аралықта
тұрмын. Светаның бетінде де нұр жоқ, бір түрлі қан-сөлсіз сұрғылт тартып
кетіпті, жанарында да сəуле өшіп, бір салқын, қуқыл жарқыл қалған. Апанық көріп, денеммен сезгендей болдым — оның бойын да ажалдың
салқыны шалған.
Алып бара жатқан үрей жоқ, өн бойыңа тараған бір суық бар, барша
дүние бояуы мен жылуынан айрылып құлазыған көңіліңді одан бетер
жүдете түседі. Мынау июнь айында маужыраған жасыл далаға, алыстап
қарауытқан көгілдір орманға қаңтардың ызғары тарап барады.
Төңірегіме, сиқы қашқан сұрдай дүниеге қарағым да келмейді, оны
көзім көргенмен көкірегім ұғып тұрған жоқ. Бəрі мəнсіз. Мынау көгерген
дала да, анау алыс қарауытқан орман да... О, жасаған, манағы мұржадан
бейбіт селдір түтін, жылы түтін көк аспанға баяу көтеріліп барады. Кəдімгі
от басының, ошақтың түтіні.
Осы түтінді көргесін бойыма бір жылу кіргендей болды: дүниеде əлі де
тіршілік бар екен ғой, түтін түтетіп отырған кəдімгідей бейбіт ошақтың
басы бар екен ғой. Аз-аздап есімді ашып, зеңгіп қалған басымды көтердім.
Төңіректегі болып жатқан дүниені түсінетіндей халге жеттім.
Жау самолеті тағы оралып соға ма, оны анық білген адам жоқ, тіпті
ондай қауіпті ойлап жатқан жан да жоқ сияқты. Станция басының абырсабыр, аласапыраны қайта басталған. Бірақ темір жолға жақындағаннан —
ақ зəрең ұшады. Бұл ара астан-кестен. Манағы сіресіп тұрған бес — алты
составтың быт-шыты шыққан. Алғаш қарағаныңда белгісіз бір бұзады дəу
келіп, асыр салып, бүкіл поездарды баланың ойыншығындай қиратып,
бүлдіріп шашып кеткен сияқты. Кейбір составтар кəдімгідей опырылып —
опырылып қалған, қайсыбір вагондар құлап жатыр. Кей жерлерде темір
жол танабын отау үйдің орнындай ойып — ойып, қопарып кеткен де,
рельстерді үзіп, сым темірдей бұралтып майыстырып тастаған.
Станцияға жақындағаннан — ақ көңірсіген өрттің исі мен шаң – тозаң
кеңсірігіңді ашытып, көзіңді қариды. Кейбір вагондар лапылдап жанып
жатыр. Ар жақта да, склад па, білмеймін бір өртенген үлкен үйдің қызыл —
қошқыл жалыны жұлқынып көкке шапшиды. Осы жалын мен түтіннің
арасында арлы — берлі аласұрған халық. Еркек, ұрғашы, бала — шаға
мидай араласып, не қыларын, қайда барарын өздері де білмей қасқыр тиген
қойдай дүрлігіп жүр. Қайдан тап болғаны белгісіз бір əскерлер арғы бетте
өрт сөндіріп жатыр. Мына аласапыран мəнсіз дүрлігісте жөн — жосығын
біліп сабырмен қимылдап жатқан солар ғана. Иə, дүркіреп жүрген
тобырдың арасында өрт сөндірген адамның өзі əлдеқайда сабырлы көрінеді
екен.
Света екеуміз ары жүгіріп, бері жүгіріп өз вагонымызды іздеп таба
алмадық. Бір — біріне ұқсас вагондар көп, кейбірі қираған, қайсыбірі
жанып жатыр. Мен сасқанымнан:
— Вокзалдың бастығынан барып сұрайық,— деппін.
Света үндеген жоқ, бетіме бажырайып қарады да қойды.
Жалғыз біз емес, өкпесін қолына алып жүгіріп, өз вагондарын іздеп
жүрген адамдар кілең. Бір сəтте манағы бізбен ұрсысатын дəу əйелге көзім
түсті, тірі екен. Арқасында түйіншегі, қолында тақтай чемоданы, бірін
жоғалтпапты. Мына бейтаныс қалың нөпірдің ішінен көзіме жылы ұшырап
қоя бергені... Светаны түртіп қалып едім о да мырс етті, бірақ анау əйел
бізді таныған жоқ. Ол ұрсысқанда біз қаға беріс тұрғанбыз, сол сəтте бізді
байқайтындай болған жоқ — ты.
— Света, Света! – деген айқайға жалт қарасақ, Елизавета Сергеевна
жүгіріп келеді.
Панасыз, дəрменсіз адам иесіз қалған иттей елегізгіш болады — ay
деймін, оны көргенде, Светаны білмеймін, өзім қуанып қалдым. Бірақ
түріне қарасам Елизавета Сергеевнаның хəлі бізден де төмен сияқты,
бұрынғысынан да кішірейіп, шүңкиіп кеткен, өңі тіпті жүдеу, жаутаңдап бір
түрлі жалынышты қарайды.
— Ой, сендерді ұшыратқаным қандай жақсы болды, Біздің əйелдер
қайда?
— Біз де таба алмай жүрміз.
— А?.. Олар қайда кетті екен? Жүріңдер, вагонға барайық. Олар
вагонның қасында шығар.
Біз манадан вагонды іздеп таба алмай жүргенімізді айттық, сөйтсек
Елизавета Сергеевнаның өзі де, вагон тұрсын оң мен солын ұмытып
қалыпты. Ақыры қаңғалақтап жүріп жанып жатқан вагонның қасында
үйіріліп тұрған өзіміздің бес-алты əйелдің үстінен шықтық. Іштерінде
Алевтина Павловна, ұрысқақ Муся бар, керілдесіп бір нəрсеге таласып тұр.
Мусяның бажылдаған даусы анадайдан естіледі.
— Бекер болса осы арада арам қатайын. Осы тура біздің вагон. Танын
тұрмын, өтірік айтсам көзім шықсын.
— Сен қайдан білесің? Кілең қызыл вагон, бір — бірінен аумайды,—
деп шəк келтірді Алевтина Павловна.
Əйелдер тұс-тұстан ұрысқақ Мусяға дау айтып жатыр.
— Қой, біздің вагон емес бұл.
— Біздің состав басқа жолда болатын.
— Иə, бұл басқа вагон шығар.
Вагон ішінде əйелдердің қолға іліккен азғана дүниесі мен бір киер киімкешегі бар, ақығына жетпесе де «біздің вагон бұл болмағай» деп тілейді,
ішімнен мен де соны тілеп тұрмын. Бірақ шабынып алған Муся «көзім
шықсын, арам қатайын» деп өзеуреп бой беретін емес.
Жаманат деген құрғырдың өтірік болып шығатын кезі сирек қой. Өрт
сөндіріп жүрген əскерлер енді осы тұсқа жетіп, ұзын шлангамен су сеуіп
сөндіре бастады. Біреулері сом темірмен вагонның жалын жалап жұқартқан
қабырғасын ойып түсіріп, біреулері имек көсеу темірмен іштегі жанып
жатқан түйіншектер мен чемодандарды іліп алып сыртқа лақтырады.
Əйелдер лапылдап, бықсып жанып жатқан заттарын танып баж — баж етіп
тап береді. Бір лейтенант, өрт сөндіріп жүрген солдаттардың командирі
болар, от пен екі араға түсіп əйелдерді кейін шегерді.
— Өртеніп өлесіңдер ме, тоқтаңдар! — деп ақырды.
Содан кейін өртеніп жатқан заттардың үстіне су бүркітіп, шала
бықсытып сөндіріп берді. Заттарына жапа — тармағай бассалған əйелдер
əп — сəттің ішінде үсті-бастары, бет — аузы күлді-күйелеш боп шыға
келді. Кейбіреулері бықсып жанған дүние — мүліктеріне қолдарын
күйдіріп алып шар-шар етіп айқайлап та жібереді.
Темір жол аралықтары бұрыннан да шаң — тозаңына қара май төгіліп
теңбілденіп тұтасып тұрған лас еді, енді өртенген вагондардың күл-қоқысы
түсіп, оның үстіне өрт сөндірген су құйылып нағыз қап-қара, қара
шылқымай болған. Сол шылқымайдың үстінде біздің өртенген заттарымыз
жатыр. Əркім өз дүниесін іздеп, аударып-төңкеріп əбден былғап біткен.
Заттарымды таба алмай біраз əлек болдым. Бір кезде жұрттың аяғының
астынан бір шеті күйген тақтай чемоданымды тауып алдым. Пальтом мен
үй – ішінің ол – пұлын салып алған түйіншегім табылмады, вагонның бір
түкпірінде өртеніп кеткен болар. Жоғалтқан жалғыз мен емес, өрт сөндіріп
аласұрып жатқан солдаттарға:
— Жолдас жауынгер, вагонның ірге жағын көсеуіңмен тағы бір сүзші.
Менің чемоданым жоқ.
— Айналып кетейін, вагонды тағы бір тінткілеші,—деп жалынып
жатқан əйел дауыстарын естимін.
Чемоданымның табылғанына да шүкірлік еттім, ішінде көйлек —
көншегім, етігім бар. Сонша жерден ауылға жалаңаш, қайтқаным...
чемоданымның бір бұрышы бықсып жанып жатыр. От тиген қалың
тақтайдың ішіне өте қоймаған екен. Аузын ашайын деп едім, қапелімде
сасқанымнан кілтімді таба алмадым. Аузына салған кішкене құлыпты
жұлып алайын десем, Сейілхан ағам қаққан шеге болсын ба, əлім жетпеді.
От тиген тақтайдың қызыл шоғы үдей ішіне кеулеп барады. Не қыларымды
білмей, қатты сасып тұр едім, арт жағымнан бір солдат:
— Я патушу. Держи, вода, вода налью, — деді де, мен қайрылып
үлгермей шлангадан суды ытқытып жібереді.
Байқаймын, солдаттың орысша сөйлегені өзіме тартқан, содан ба, даусы
құлағыма бip түрлі құлағыма жылы тиді. Алғысымды айтайын деп артыма
бұрылып едім, солдат та маған бажырая қарады.
— Мə — а. Қазақ емесіз бе, қарындас?..
— Қазақпын. Өзіңізде қазақсыз ба? — деппін сасқанымнан, оның
қазақша сөйлеп тұрғанын да ескермей.
— Əрине, бұл жақта неғып жүрсіз, ойбай — ау?
— Жолдасым командир еді. Соған еріп келіп ем. Мұндай болатынын кім
білген. Еділбаев Қасымбек деген лейтенант. Естіген жоқсыз ба?
Солдат «естімедім» деп тіке жауап беруге ыңғайсызданды білем.
— Е — е, апыр — ай, сіздерге қиын болды — ау,— ден қипақтады. Өзі
ұзын бойлы, сырықтай жігіт екен. Қара сұр жүзді, ат жақты, екі танауы
быттиған кішкене пісте мұрын, шықшыты шығыңқы, астыңғы иегі ұзындау
болғанға ма, иегін ілгері ұмсыныңқырап жүреді. Аласа маңдайына дөңес
біткен қабағының астынан өткір көзі жылтырайды. Өзі де өткір, пысық
жігіт сияқты. Көптен ел қарасын сағынып, жалғызсырап, құса болған, одан
мынадай халге түскен мен бейбақ қазақ баласын көргенде қуанып кетіп,
ауылдың төбесін көріп қалғандай болып едім, ол қуанышым ұзаққа
бармады. Айтпай — ақ түсініп тұрмын, бұл солдаттан маған дəрмен
шамалы. Екеуміздің жолымыз екі басқа.
Бұл жігіт те елді сағынып жүр-ау деймін, менің төңірегімде
айналсоқтай береді.
— Қарындас десем жеңгей болып шықтыңыз — ау. Бірақ жас жағынан
қарындас боларсыз. Есіміңіз кім?.. Е... менің аты — жөнім Бұқашев Абан.
Апыр-ай, өтіп кете алмадыңыздар — ау, а...— деп қиналды Абан.
— Бізді енді қайтер екен?
— Ол арасын біле алмадым.— Ол су сеуіп жүрген шлангісін бір
жолдасына ұстата салды да, менің қасыма қайтып оралды.— Апыр-ай
сіздерге қиын болды-ау. Мына көрмейсіз бе, жол жабық. Көпірді тас —
талқан қып бомбалап кетіпті.— Абанның маған жаны ашып қиналып-ақ
тұр, қабағын шытып дағдарып қалды.— Апырай сізге не десем екен?
Тоқтай тұрыңызшы кішкене, мен командирімнен ақыл сұрап келейін.
Ол сораңдап составтың соңғы жағына қарай жүгіріп барады. Біздің
вагонымыздың өрті сөнуге таяды. Екі қабырғасы үңірейіп ойылып шыққан,
төбесінде де сау жері шамалы. Солдаттар вагонның түкпір-түкпірінде
қалған түйіншектер мен чемодандарды имек темірлерімен тартып шығарып
еді — жанып кеткен екен, күл болып үгітіліп түсіп жатыр. Əйелдердің
көбісі — ақ шұқылап аударып-төңкеріп жүріп өз заттарын тауып алған.
Кейбіреулері өрт шалған дүниелерін қағып-сілкіп «аһылап, оһылап» жатыр.
Күйіп қалған асыл бұйымдарының күйігі шыдатпай ащы дауыстары шаршар етеді, жаңа ғана бастарына төнген тажалды ұмытып кеткен.
«Бастан құлақ садақа» дейді қазекең, мен өзі құдайға сенбесем де, өзіме
жетерлік ырымшылдығым бар. Соңынан шыққан, өртеніп кеткен
түйіншектің біреуі менікі екен, таныдым, ішінде ұзатыларда арнайы сатып
алған қимас пальтом болса да онша күйінбедім. Бас садақасы. Елге аманесен жетсем...
Шала өртенген дүниелерін жұрт танып алып тауысуға айналған. Төртбес қаңылтыр шəйнек, сынған тарелка шашылып жатыр. Манадан бері
əркім бір аунатып былшыған қара күйе қылған бір түйіншекті танып
ұрысқақ Муся айқай салды.
— Мынау Ираида Ивановнаның заты ғой. Иə, иə... Сыртындағы мына
көрпесінің жолағынан танып тұрмын. Егер бекер болса осы арадан
тапжылмай қатып қалайын...
— Оны қайттік? Өзі жоқ қой.
— Өзі жоғы несі? Балалары бар емес пе? Шурик, Боря? Қайда?
— Шурик мында,— деді Света.
— Затында ендеше сендер алыңдар,— деді Муся,— Шешесі жоқ болса
дүние баласына тиісті емес пе? Балаларының керегіне жаратасыңдар. Тағы
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Шырағың сөнбесін - 07
  • Parts
  • Шырағың сөнбесін - 01
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2253
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 02
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2039
    38.2 of words are in the 2000 most common words
    52.6 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 03
    Total number of words is 4148
    Total number of unique words is 2133
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 04
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2284
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 05
    Total number of words is 3980
    Total number of unique words is 2197
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 06
    Total number of words is 4012
    Total number of unique words is 2053
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 07
    Total number of words is 4098
    Total number of unique words is 2202
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 08
    Total number of words is 4049
    Total number of unique words is 2060
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 09
    Total number of words is 4172
    Total number of unique words is 2122
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    53.7 of words are in the 5000 most common words
    62.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 10
    Total number of words is 4175
    Total number of unique words is 2161
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 11
    Total number of words is 4186
    Total number of unique words is 2163
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 12
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2042
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 13
    Total number of words is 4078
    Total number of unique words is 2051
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 14
    Total number of words is 4098
    Total number of unique words is 2157
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 15
    Total number of words is 4107
    Total number of unique words is 2095
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 16
    Total number of words is 4028
    Total number of unique words is 2155
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 17
    Total number of words is 4048
    Total number of unique words is 2164
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 18
    Total number of words is 4166
    Total number of unique words is 2120
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 19
    Total number of words is 4138
    Total number of unique words is 2284
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 20
    Total number of words is 4107
    Total number of unique words is 2211
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 21
    Total number of words is 4096
    Total number of unique words is 2184
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 22
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2165
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 23
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2003
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 24
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2167
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 25
    Total number of words is 4186
    Total number of unique words is 2260
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 26
    Total number of words is 1051
    Total number of unique words is 711
    49.4 of words are in the 2000 most common words
    62.7 of words are in the 5000 most common words
    69.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.