Latin Common Turkic

Шырағың сөнбесін - 07

Total number of words is 4098
Total number of unique words is 2202
36.5 of words are in the 2000 most common words
51.0 of words are in the 5000 most common words
59.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
бір баласы бар емес пе? Боря қайда?
— Шынында да Боря қайда осы?
Асып – сасып, есінен танып жүрген əйелдер Боряның жоқ екенін енді
ғана аңғарып, Света екеумізге кезек — кезек қарады.
— Боряны өлтіріп тастады. Оқ тиді,— деді Шурик томсырайып.
Өрттен шыққан дүние-мүліктің əбігері біткен соң, əйелдер не істерін
білмей дағдарып тұр. Жол басшымыз Елизавета Сергеевна есінен
айырылып қалған, жөн сілтеудің орнына жаутаңдап жұртқа қарайды.
— Не істейміз, а? Не істейміз? — дейді дəрменсіз кескінмен.
Бұрын аузын шымшып сөйлейтін жұқа шымыр ерні де босаңсып, дауыс
əдеттегісіндей тық — тық етпей, жұмсарып бəсеңсіп кеткен.
Мен біраз жағдайды біліп келдім. Енді біраз уақыт бұл жерден поезд
жүрмейді. Қирап қалған көпірді оңдау оңай ма, Ал, оның үстіне немістер де
жақындап қалса керек. Сонымен сізге не ақыл айтарымды білмей
тұрғаным...
Абан желкесін қасып кəдімгідей қиналып тұр.
— Қайтейін, енді, жолдастарыммен бірге болам да.
— Апырай – ай, ə,— деді Абан қинала қипақтап.— Қолдан келер
көмегім болмай тұр — ау сізге. Командирдің айтқан ақылы — бұ жерге енді
аялдамасын деді. Мына жағдайда бұл жерден сіздерге ешкім көлік тауып
бере алмайды. Жаяу — жалпылап кете беріңіздер. Жолшыбай бұйырғанын
көрерсіздер.
— Жарайды, рахмет.
Сабаудай жігіт қолынан келер қайраны болмағанға қатты қиналған түрі
бар, аласа маңдайының астындағы дөң қабағын жиырып алып, желкесін
сипалай береді. Ақыры, қоштасудан басқа амалы қалмады.
— Ал, жолыңыз болсын, жеңгей. Алдыңыздан жарылқасын. Аман-есен
барсаңыз ел — жұртқа сəлем айтыңыз.
Абан тез бұрылып, алшаң адымдап кете берді де, оқыс қайрылып.
— Ағайдың аты-жөні Қасымбек Еділбаев дедіңіз бе? I – і — деді.
12
Төңірегім сұп-сұр. Бір жылтыраған ашық сəуле болсайшы. Бірақ
көрінбейтін қараңғы да емес. Үлкен бөлменің іші, қабырғасы, кішілеу
терезесі, қарауытқан белгісіз дүние мүліктер. Оны ажыратып жатқаным
жоқ, ажыратуға құлқым да шамалы. Қасымбек столға еңкейіп, бір нəрсе
жазып отыр. Маған бұрылып қарамайды, күңгірт жарықтан жүзін анық
көре алмаймын. Осындай ала кеуім шақта оның қағазға үңілгені несі?
Мейлі жаза берсін. Тек тұла бойым құрыстап, денем тоңазып барады.
Пальто жамылу керек еді, бірақ соны іздеуге зауқым жоқ. Оның үстіне
үйдің іші тіпті қараңғыланып барады. Жаңағы отырған жерінде Қасымбек
жоқ. Терезенің орнында болар-болмас күңгірт саңылау қалған.
Шала көрген түсімнен айығып көзімді аштым. Шынында да төңірегім
қараңғы, тек аяқ жағымнан аздаған саңылау көрінеді. Астымда қарағайдың
қылқанды бұтақтары, кəдімгідей тоңып қалыппын. Тұла бойым қалтырап
барады. Орнымнан тұрмай бүрісе түсем, жамылатын еш нəрсе жоқ. Ақыры
басқа амалым қалмаған соң, тым болмаса қозғалып жылынайын деп
еңбектеп сыртқа шықтым.
Бозарып таң атып келеді. Түнде қалың тұтасып, қап – қараңғы боп
көңіліме үрей салған қалың орман, енді арасына саңылау кіріп, селдіреп,
айқындала түсіпті. Шалаштан бойымды қарып, бұрынғыдан бетер
қалтырап, тісімді сақылдатып жіберді. Күйбеңдей жүгіріп, жер тепкілеп
жын соққан адамдай өзімді өзім сабалаймын. Аздап бойым жылынайын
деді, бірақ толарсағыма дейін су болып енді аяғым тоңа бастады.
Ойым он саққа жүгіреді. Ұрланып жаман ой да келеді. Əлде мені тастап
өз жөнін тапты ма екен?— Менің оған тиер пайдам шамалы ғой, тек
əйтеуір қара демесе... Мені қимастай оған нем өтіп кетіпті? Күйеулеріміз
бірге істеді, Коля Қасымбектің қарауында болды. Ал одан басқа? Біраз
уақыт көрші тұрып, орысша айтқанда подруга болғанымыз бар. Бірақ
терезесі тең құрбы болуға оның тəрбиесі де, білім-білігі де менікінен
əлдеқайда артық жəне оған орысша тілімнің мүкістігін қосса тіпті
төмендеп қалам. Мені аз да болса оған теңестірген бір жағдай Николай
Қасымбектің қарауында қызмет істейтін, яғни бастықтың əйелімін. Мұнда
бір байқағаным əйелдер де өздерін күйеулерінің шен — дəрежесіне қарай
ұстайды екен. Əрине мен Светаның алдына түсіп көргенім жоқ, оның мені
елеп, ықылас білдіргеніне де риза — тынмын. Қазір енді, бізді шендестіріп,
теңелместі теңеп тұрған күйеулеріміз жоқ. Құдай білсін...
Үмітіме талшық ететінім, «жүзі игіден түңілме» деп атам қазақ
айтпақшы, Светаның жүзінде иманы бар, сырына қанбай жатып бір
көргеннен-ақ іш тартып кеткенім содан болар. Қайдан білейін, əйтеуір,
əзірге жұбымыз жазылған жоқ еді: екшеле келгенде соншама əйелдің
ішінен екеуміз тізе қосып бір кеткенбіз.
Поезымыз қирап қалғанмен басында ұйтқымыз бұзылған жоқ — ты.
Бəріміз ұбап — шұбап станцияның бастығына бардық. Бастыққа кірмек
болып топырлаған қыруар жұрттан тіпті есікке маңайлай алмадық. Біреуді
біреу тыңдап, біреуге біреу жол беріп жатқан жоқ. Əйелдікке басып
шарылдайын десең сенен басқа да əйелдер толып жатыр. «Біз командир
əйелдеріміз, бізді алдымен жөнелт» дейтін өктем сөзің өтпей далада қалды.
Бұл арада ең мықтымсынған əйелдердің қолынан келгені:
— Қатындар, бір — біріңнен көз жазып қалмаңдар. Бірге болыңдар.
Шашау шықпаңдар,— деген өзара ақылдан аспады.
Шынында да мынау аткөпірдің ішінде көз жазып қалсаң — ақ енді
қайтып үйіріңді таба алмайсың. Ұясы бұзылған арадай гуілдеген жұрттың
ішінен біздің дауысымыз бастықтардың құлағына жететін емес. Сөйтіп
тұрғанда түп жағындағы кеңседен бір бастық шығып:
— Жолдастар, жолдастар, тынышталыңдар!—деп айқай салды.
Ызы — қызы шу саябыр тартып, есек — дəме жұрт аузына үңілгенде
əлгі бастық көпірдің бомбаланып қалғанын, енді бұл станциядан бір состав
кейін қарай жүре алмайтынын айтты.
Шығысқа қарай кетіп баратқан адам көп: үйеме жүк тиеген, оның үстіне
бала-шаға, еркек — əйелі жыпырлап мінген екі-үш машина етті, оқта-текте
салдырлаған арбалар кездесіп қалады, ал қалғанының бəрі жаяу-жалпы.
Түйіншектерін арқалап, чемодандарын көтеріп шұбырып баратқан жаяу
босқын. Бұлардың ұзақ жолға, жаяу көшке жаттықпағаны бадырайып
көрініп тұр. Арқаларына артқан жүктері одырайған ебедейсіз, көбінің
қолдарында чемодан, шелек, шəйнек ұстағандары да бар. Əне бір топтың
бергі шетінде бара жатқан əйел арқасына көрпеге буған үлкен түйіншек
артып алған, бір қолында үлкен корзинка, бір қолында кəдімгі жарқыраған
сары жез самаурын. О, дүниесі құрғыр десейші.
Вокзалдан жамырай шыққан көп жұрт топ — топқа бөлінсе де бір-бірін
нысанаға алып, қарайлап келе жатыр еді, енді ұзаған сайын бір-бірінен
қараларын үзіп, əртүрлі жол тарамына түсіп ыдырай берді. Белоруссия
жерінің орманы да көп, орман арасында құмы да көп екен, туфлиімізге
құйылып жүргізбейді. Оның үстіне биік тақа туфли жаяу жүріске
жаратылмаған ғой, əрі — беріден соң əйелдер туфлилерін шешіп алып,
жалаң аяқ кетті. Сусылдаған құм жалаң аяққа жайсыз емес — ау, бірақ
үйренбеген табанға бататын нəрселер көп, байқаусызда аяқтарына тікен
кіріп кетіп, əйел байғұстар баж-баж етеді, менің елден алып келген етігім
абырой болды.
Біз өртенген станциядан көппен бірге лықсып шықтық та, сол
екпінімізбен тарта бердік. Жөн сілтеп жол көрсетер басшымыз да, белгілеп
алған бағыт — бағдарымыз да жоқ, əйтеуір көппен бірге маңдайымызды
шығысқа беріп, кілең əйел ағып — тамып, шұбатылып кетіп барамыз. Үш
— төрт шақырым жүргеннен кейін — ақ, алғымыздан бұрын, чемодан
көтеріп, зат ұстаған қарымыз талып, болдырып тоқтадық.
Ойда жоқта мынадай оқиға оңай болсын ба, əшейіндегі сөзшең
əйелдердің екпіні су сепкендей басылып, бəрінің де қабағы салыңқы үнсіз
отыр. Қазақ «тас төбесінен жай түскендей» деуші еді, ал біздің тура тас
төбемізден жай түсіп, осындай халге душар етті. Күн шаңқай түске
көтеріліп қалғанмен біздің даладағыдай ыстық жоқ. Біз жол жиегінде
қайыңның көлеңкесінде отырмыз. Көбі төмен қарап жер шұқиды, біразы
қисайып жатыр.
— Қыздар — ау, осы біздің бастығымыз қайда?
Біліп жатырмын:Маруштың даусы, менікі сияқты оның даусы да орыс
үнінен бөлекше естіледі.
— Қайдағы бастық?
— Елизавета Сергеевна бар емес пе. Əйелдер советінің председателі
сол ғой.
— Оны қайтейін деп едің?
— Қайткені несі? Бастық бастықтығын істесін бізге. Басқарусыз бола
ма екен, — бұл енді ұрысқақ Мусяның даусы. – Жөн сілтеп, тəртіп берсін.
Біз үшін жауап бермей ме сол?
— Елизавета Сергеевна,— деді ұрысқақ Муся.— Баласы жоқ бедеу
келіншектер кердеңдеп бос келе жатыр. Ана жас баласы бар əйелдерге
жəрдем етсін. Бала көтеріссін. Соған бұйрық етіңіз, Елизавета Сергеевна.
Бір мезгіл бала көтеріссе қолы сынып қалмас. Сылаңдап еркек қарататын
заман емес.
— Тауып айттың, бəрекелде.
— Иə, бір-бірімізге қол ұшын бермесек бола ма?— деп Мусяның бұл
сөзін балалы əйелдер қостап жатыр.
— Мұндайға бұйрық берудің керегі жоқ. Баламды көтер деп кісіні
зорлауға болмайды,— деді Алевтина Павловна.— Өздері біліп істеген
адамдар болса, мейлі.
— Неге бұйрық берудің керегі жоқ?— деп шап ете қалды ұрысқақ Муся.
— Өзі білсін дейді ғой. Ал, өзі білмейтіндерді қайтесің? Бір əйел баласын
көтере алмай қан сорпасы шығып келе жатса, бедеу келіншек құйрығы
қайқаңдап кердең — кердең басып жүре бермек пе? Жо-жоқ тəртіп керек.
Біз өзіміз əскер болмасақ та əскердің қатынымыз. Бəрін де тəртіппен
істеуіміз керек. Солай емес пе, Елизавета Сергеевна?
— Менің ойымша Муся... Э — э... Мария Максимовнаның айтқан
ұсынысы өте дұрыс. Əйел жолдастар, мынадай жағдай қиындап тұрған
кезде шынында да тəртіп керек,— деді Елизавета Сергеевна,— Біз де
əскери тəртіпке көнбесек болмайды. Балалы əйелдерге көптеп көмектесейік
дегені де дұрыс сөз.
Елизавета Сергеевна кəдімгідей тіріліп келеді, даусы қатайып, өзінің
баяғы үйреншікті əскери сөздері тіліне қайтып оралып, кəдімгідей құс
түріне келіп қалыпты. Шаршап келіп, қалай болса солай құлай кеткен
əйелдер етегін жинап, бастарын көтеріп, бастықтың сөзіне құлақ асайын
деді.
— Ал, əйел жолдастар,— деді Елизавета Сергеевна, даусы
шымырланып, үні де өктем шығады.— Ендігі жocпарымыз не болмақ?
Соны ақылдасайық.
— Оның ақылдасатын несі бар. Тезірек үлкен бір станцияға жетіп
поезға мінудің қамын қылу керек,— деді Алевтина Павловна.
— Ол станцияда поезд болмаса қайтеміз?— деді күлегеш Муся қабағын
түйіп.
— Келесі станцияға барамыз.
— Сонда немене, солай жаяу жүре береміз бе?
— Жүрмегенде не істейсің? Немісті тосып алайын дем пе едің?— деп
шап ете түсті ұрысқақ Муся...
— Қайдағыны айтады екен — ау,— деп күлегеш Муся сықылықтап
күлді.
13
Жүрісіміз өнбей келе жатса да, жолға көндіге алмай болдырып қалған
əйелдер бұдан əрі аттап басқысы келмей, кешке таман шағындау бір
деревняға тоқтадық. Көбісі шаршағанын мойындағылары келмей,
«алдымыз түн, адасын кетерміз — ді» сылтау қылды. Бəріміз бір жерге
сыймайтын болған соң екі-үш адамнан үйді-үйге тарап қонбақ болдық.
— Əй, қатындар, сендер тал түске дейін шалжиып жатып алмаңдар,—
деді ұрысқақ Муся шоғырланып, ошарылып тұрған əйелдерге.— Ертең
сендерді үй бас сайын сұрау салып іздеп жүретін жағдайымыз жоқ. Солай
емес пе, Елизавета Сергеевна?
— Дұрыс айтасыз, Мария Максимовна,— деп қостап қойды Елизавета
Сергеевна.
— Ертең қай уақытта жиналсақ екен?— деп ұрысқақ Муся Елизавета
Сергеевнадан сұрады.
— Енді... жалпы ертерек жиналайық.
— Ендеше əтеш бірінші шақырған кезде дəл осы араға жиналасыңдар.
Бұл Елизавета Сергеевнаның бұйрығы. Ұқтыңдар ма? Ал ұйықтап
қалғандарың болса обалдарың өздеріңе. Іздемейміз. Солай емес пе,
Елизавета Сергеевна?
— Ə-ə... Иə, иə. Ерте жиналайық, жолдастар, тек кешігіп қалмаңдар. Э
— э, Мария Максимовна, біз екеуміз бір үйге түнерміз.
Елизавета Сергеевна бір кезде өзі ат — тонын ала қашатын ұрысқақ
Мусядан енді айрылғысы келмейді; бір нəрсе істегісі, не айтқысы келсе
алақтап соған қарайды.
Қонатын үй іздеп əйелдер деревняны жағалап кетті. Біз Света екеуміз,
ортамызда Шурик бар, төбесін басқалардай шаломмен емес, тақтаймен
жапқан, өзгелерден еңсесі биік үлкендеу бір үйдің алдына келіп тоқтадық.
Қақпаның алдына келіп қипақтап тұрғанымызды көрді білем, ауладан орта
жастағы арықтау келген ақсары əйел шықты. Шаруа жайлап жүрсе керек,
алдына алжапқыш байлап, кенеп көйлегінің жеңін түріп алған, шүңіректеу
біткен өткір көк көзін шүйіре қарады. Біз мəн-жайымызды айтып қонуға
рұқсат сұрап едік, əйелдің əжім шалған қатқыл жүзі жылымады, бірақ
қарсылық та білдірмеді.
— Жарайды, бір түнеп шығыңдар,— деді салқын ғана.
Біз аулаға кіріп қайда барарымызды білмей іркіліп қалып едік, алтыжеті жасар сары бала бізді көріп, аузын ашып аңырып, əуелі «түрі жат, бұл
неғылған адам» дегендей маған қарап тұрды да, одан көзі Шурикке түсті.
Тосын баланы қызық көріп, бірақ бейтаныс баланың қасына келуге бата
алмай қипақтап тұр. Үй иесі əйел рұқсатын берді де, енді бізбен ісі болмай
сиырын сауып жатыр, біз не қыларға білмей аз тұрдық та, үй іргесіндегі
тақтай скамейкаға отыра кетіп, арқамызды жүктен босаттық.
Күн батып кеткен, бірақ теріскей жақтың ымырты тез үйіріле
қоймайды, кеугім тартып ұзақ тұрады. Əйел сиырын сауып болмай — ақ
үйеме арба шөп тиеген осы үйдің еркегі келді; биік қабақ, қырпусыз мол
мұрты аузын көмген қапсағай денелі кісі екен. Он екілер шамасындағы
бала ат айдап келеді; аты арқасына екі адам қатар жатып ұйықтағандай ірі
де семіз, ондай атты орысша «битюг» дейді екен. үй иесі шетен қақпаны
ашып, арбасын айдап қораның түпкі бұрышына өте берді. Қазір сірə,
босқындар таңсық болмаса керек, бізді көре тұрса да назар салып елемеді.
Кішкене бала бізді тастай беріп, шөп түсіріп жатқан əкесі мен ағасына
барды.
Біз мөлиіп үнсіз отырмыз. Өлердей шаршадық, жата қалғымыз — ақ
келеді, бірақ кісі үйіне қалай қожалық жасайсың. Бүгінгі біздің бір күнгі
бастан кешкенімізді өмір бойы көрмегендер толып жатыр. Манағы сəске
кезіндегі станция басындағы ойран — ботқасы шыққан дүние, қаза тапқан
халық. Мынау алты жасар Шурик бала тұңғыш рет ажалды көрді. Ажал
мұның ең жанды жерінен соқты, жанындай жақсы көретін тетелес інісін
алып кетті. Шурикті Боряның қасынан əкете алмай əлек болғанбыз. «Боря,
Боренька» деп жылап, одан мамалап шыңғырып азан — қазан болғанда...
соған қалай шыдағанымды өзімде білмеймін. Света қайратты екен, інісіне
қарай ұмтылып, əл бермеген Шурикті қапсыра құшақтап, əйтеуір сол
арадан алып шықты. Ышқына жылаған бала аз ғана жүргесін, пышақ
кескендей тыйылып, Светаның қолынан түсті.
Қазір сол Шурик мүлгіп үнсіз отыр. Мүлгіп отыр ма, əлде бір нəрсе
ойлап отыр ма? Кенет:
— Апатайлар, біз Бореньканы жерлемедік қой,—деді кəдімгі үлкен
адамдай мұңайып.
Сиыр мөңірейді. Деревня көшесінің шаңын бұрқ — бұрқ еткізіп
қайтқан сиырлар кетіп барады, мал қайырған əйелдер мен балалардың
даусы естіледі. Біздің хозяйкамыз күрпілдетіп екінші сиырын сауып жатыр,
күйеуі қарулы кісі екен, айырымен бір шөмеле шөпті бір — ақ түйреп
лақтырады, арба ортайып қалыпты.
Астағыпыр – алла — ау, баяғы қаймағы бұзылмаған ауыл тірлігі.
Басталған соғыс та, бүгін станцияның ойран — ботқасын шығарған жау
самолеттері де, Боряның қазасы да, біздің осы дүрлігісіміз де — мына маң
басқан, байыпты тіршілікке жанаспайтын бөлек нəрсе сияқты. Бір түрлі
ерсі, жат көрінсе де, осы баяу, бейбіт тірлік біздің көңілімізге аз да болса
тыныштық əкелгендей болды.
Хозяйка сиырын сауып болып, сарқып емсін деп екі бұзауын ағытып
жіберді де сүтін үлкен горшокке құйып, оны погребке түсірді. Қазан астына
от жақты. Үйге кіріп шығып, арлы-берлі өткенде бізге назар салып
қарамайды да. Үй иесі де шөбін түсіріп болып, арбасып доғарды. Үлкен
баласы:
— Батя, атты тұсап жіберем бе?— деп сұрап еді.
— Қазір босқын көп, біреу қағып кетер. Қораға байлап, алдына шөп сал,
— деді.
Енді үйге қарай келе жатыр. Жақындай беріп бізге бас изегендей сол
ишарат жасады. Бізді жаратпай жүр ме, əлде өздері жаратылысынан пейілге
сараң жандар ма, ол арасын айыра алмадық, бірақ қайсысы болса да бізге
жайлы тиіп отырған жоқ.
Қас қарайған кезде барып бізді үйге шақырды. Ондық шамның
жарығымен тамақ іштік. Хозяйка, алдымызға бір — бір тілім нан қойды да,
шөгеннен май шыжғырып қатық еткен капуста көже — щи құйды. Əйелі
оттан шыққан шөгенді столдың үстіне қойып жатқанда барып, үй иесі бізге
адам сияқты зер сала қарап алып:
— Иə, қай жақтан жүрсіздер?— деп сұрады.
Біз жөнімізді айттық. Шуриктің жағдайын естіп, мүсіркеп маңдайынан
сипап қойды.
— Иə, иə... Кішкентай балаға обал болған екен. Станцияны
бомбалағанын осы арадан біз де көрдік.
— Батя, мен де көрдім. Самолетті көрдім,— деп кіші баласы сөзге
араласты.— Ой, тіпті қызық болды. Гүрс — гүрс ете қалғанда...
Əкесі ұнатпай бір қарап қойып еді, кішкенесі жым болды.
Үй иесі биік қабақты, үлкен үшкір мұрынды, ірі жүзді кісі. Суалыңқы
жағы мен шықшыты шығыңқы кең иегіне бір жеті ұстара тимеген болар,
сақалы өсіңкіреп кетіпті, бірақ сары сақалдың өскені бадырайып біліне
қоймайды екен. қолы да күректей, қолындағы сорпа ішіп отырған қасығы
шай қасықтай көрінді маған.
— Кішкентай балаға обал болған екен,— деп басын шайқап қойды үй
иесі. – Əкең... əкең айыпты ғой бəріне. Үйі — ішін мұнда əкеліп несі бар
еді?
— Соғыс болатынын қайдан білген,— деді Света сөзге қаймыға
араласып.
— Неге білмейді. Офицер болғасын бəрін білу керек,— деді үй иесі
мұртын сипап.
— Менің папам офицер емес, командир, — деді Шурик ұнатпай. Қызыл
армияда офицер болмайды,— деп түсіндірді үй иесінің бетіне қарап.
Үй иесінің «офицер» деген сөзі біздің де құлағымызға түрпідей тиген
еді.
— А — а, солай ма? Біз ондайын əлі біле алмай жатырмыз, — деді үй
иесі езу тартып.— Сірə, түбі, большевиктердің көп нəрсесін біле алмай
қалатын шығармыз. Сіздің əскерлер қашып келе жатқан көрінеді ғой.
Сөзінде кекесін бар, бізді əйел деп басынғаны болар, кекесінін
жасырмақ түгіл, айызы қанып, ащы мысқылмен бізге бір қарап қойды.
— Жасаған құдайға мың да бір рахмет,— деді əйелі қолын бүріп
маңдайына тигізіп шоқынып жатып. — Өзіміздің жиған – тергеніміз
өзімізге бұйыратын болды ғой. Əлгі бір колхоз деген пəлесіне жеткізбей —
ақ, жасаған құдайдың рахымы түсті ғой. Арғы жақтан келгендер буынып —
түйініп кетіп жатқан көрінеді.
Света екеуміз бір — бірімізге қарадық... Тұла бойымыз мұздап қоя
берді. Келімсек, кіріптар қонақтың баққаны үй иесінің қабағы емес пе,
жаңа үйге кіргеннен — ақ үй иесінің ажарын баққанмын. Қанша түксиіп,
қабағын түйгенмен шүңірек көзінің бір тереңінде шыдамсыз жарқыл
бартын, не де болса бір жақсылық хабарды асыға күткен адамның кескіні.
Сол күткені кім екенін енді білдім.
— Арғы беттен келгендер кім?— деп сұрады Света түсінбей.
— Е, советтен келгендер ше. Осында сельсовет дей ме,парт ячейка дей
ме, əйтеуір көбейіп кетіп еді. Келіп алып жалаң аяқ, жақыбайларды құтырта
бастаған,— деді хозяйка. — Олар да енді сендер сияқты зытып барады.
Тентіреп жүрген мазасыз қонақты үй иелері сұқ көзімен атса да, біз
оған дайын едік, бірақ дəл мынадай үйге түсеміз деген үш ұйықтасақ
түсімізге кірген жоқ — ты. Содан есеңгіреп қалдық па, Света екеуміз
тілімізді тістеп алғандай үндемедік. Үндегенде не айтамыз, біздің сөзіміз
райынан қайтаратын жандар емес бұлар, мына сөздері де жай бір ашу
үстінде, немесе кездейсоқ қиянат көріп ренішпен айтылып жатқан нəрсе
емес, əріден, түбінен шыққан сөздер.
Иə, біздің жан сақтаушыларымыз да бүгін — ертең келіп қалар осы
араға. Ал, қонақтар, сендер ертерек кетіңдер. Қолға түсіп қаларсыңдар.
Онда бізге де сөз келіп жүреді. Басына күн туған адамға қол ұшын
бермеген де жаман. Бірақ...
— Иə, ерте жатыңдар да, ерте тұрып кетіңдер,— деді əйелі.— Немістер
сендерді онша жақсы көрмейтін болар.
Бала ойы сөз мағынасына жете алмай, бірақ іші бір жаманатты
сезгендей Шурик көзі жыпылықтап үй иелеріне кезек қарап отырған — ды.
— А, олар сіздерді жақсы көре ме?— деп сұрады ол, кенет таңырқап.
— Оларың кім?
— Немістерді айтам. Фашистерді. Сіздер соларға жақсыздар ма? Сіздер
бізге жақ емессіздер ме?— Шурик бұрынғыдан бетер таңырқап, үй
иелеріне, қасындағы өзі шамалас сары баланың бетіне үрпие қарады.
— Біз бе? Біз...— деп сары бала не айтарын білмей қипалақтап, сосын
əкесінің қабағын көріп, қоя қойды.
— Жə, сендердің ақылдарыңа сыятын нəрсе емес ол,— деп үй иесі екі
баланы тойтарып тастады. Содан кейін əйеліне əмір етті,— Шоланға
қонақтарға төсек сал.
Исі аңқыған жас шөптің үстінде жатырмыз, ортамызда Шурик пыс —
пыс етеді, Света да ұйықтай қоймаған тəрізді, бірақ екеуміз бір — бірімізге
тіл қатпаймыз, ішім сезеді, оның хəлі де менің хəлімдей болар. Көкіректе
бір зіл бар. Содан соң... Содан соң... жирену ме, жек көру ме?.. Əйтеуір
тереңнен туындап келе жатқан жанға жайсыз бір сезім бар. Бір — бірімізге
айта алмай... айтқымыз келмей жатқанымыз да сол болар.
Арғы беттен соғыс келеді. Біз сияқты қатын — қалаш, бала — шағасын
елге қайтарып, қолына қару ұстаған, əскер қатарындағы ер азамат соғысқа
кетті. Жолшыбай көргеніміз де сол — соғысқа аттанып бара жатқандар, жау
қолына түсіп қалмайық деп кейін шегінуге қам қылғандар — өзгеден
бұрын өзі мініп кеткісі келіп вагонға таласып, қанша керілдесіп, қырқысып
жатса да олар бір жақтың адамдары, арғы беттен жау келсе иін тіресін бірге
қарсы тұратынына өз басым шəк келтірмеймін. Мен үшін, жалғыз мен үшін
ғана емес шығар, дүние қазір қақ айрылып екіге бөлініп, ана жақтан келе
жатқан қатыгез, қаныпезер дұшпандар, мына жақта біз...
Қазір мынау қараңғы шоланның ішінде қапсағай ірі денелі, үлкен үшкір
мұрынды, шүңірек көз шаруа елестейді көз алдыма. Көктен күткені жерден
табылған қуанышын жасыра алмай, биік қабағының астынан бояуы сұйық
көкшіл көзі табалай, мысқылдай жылтырайды. «Арғы бет», «бергі бет» деп
жүргенімде, арғы беттен күткен жауымның бірі осы болғаны ма? «Бергі
бетте де» жау болғаны ма? Бала кезімнен аңқаулау едім, біраз нəрсенің
бақайшағын шағып, байыбына бармаппын да, біраз нəрсені аңғармаппын
— ау.
Қас пен досты мен таңдап алғаным жоқ. Менің дұшпаным арғы беттен
өзі келді, дұрысырақ айтқанда келе жатыр. Менің ғана дұшпаным ба?
Бəріміздің дұшпанымыз ғой енді. Қасымбек солармен соғысып жатса, мен
солардан қашып баратсам, менің де дұшпаным болмай қайтеді.
Ал, мына үй иесі? Елін шауып келе жатқан дұшпанды азат етушідей
асыға күтіп отыр, оның дұшпан көріп отырғаны біздің жақтың адамдары.
Демек, дос пен қасты бұл өзі таңдап алған. Қора жайлы, шаруасы бүтін,
Совет өкіметінің қолы батқан адамға ұқсамайды. Əлде қолдағы малының
баянсыздығын сезіп, «ертең алады — ау» деген күдігі ме екен, мұны арғы
бетке бір — ақ ырғытқан. Бай — кулактарды кəмпескелеп аластағанда мен
тым жастау болдым да, еш нəрсенің байыбына бара алмағанмын, жəне
біздің ауылда үлкен бай болмады да, ондай істі көзіммен де көрген жоқпын.
Кейін мектепте тап тартысы жайлы сабақ өткенде де, мұғалім түсіндірген,
кітапта жазылған қағиданы сартылдатып айтып беріп емтихан
тапсырғанмен, соның ар жағында тұрған дəйекті өмір, арпалысып
тартысқан тірі адамдар көз алдыма елестей қоймайтын. Иə, иə, мына кісіні
өзінің туған елінен бөліп тастаған нəрсе... не де болса күйгелек ыза, азға
ренжіген шырт етпе ашудан əріде, тіпті өзінің табиғатында жатқан астары
қалың өшпенділік сияқты. Ана көзқарасы ма?—Ол бітісетін адамның
көзқарасы емес.
Тағы да көз алдыма үй иесі елестеді. Стол басында тарамыс ірі денесін
кішірейткісі келгендей құнысып отыр; екен тағы мылтық ататын
солдаттардың дəл солай бүкжиіңкіреп алатынын көріп едім. Қырпуы
алынбаған мол мұрты астыңғы ернін көміп, биік қабағының астында
нысанаға дəл қадалғандай мысқылды суық жарқыл бар. Неге екенін
қайдам, тұла бойым мұздап кетті.
Үй иесінің осы бір кескіні ауық — ауық көз алдыма келе береді, көзімді
тарс жұмып алған сайын анық елестейді. Арқа жағымды мұздатқан бір
жаман сезім тұла бойыма шым — шымдап жайылып, демімді ішіме тартып,
төргі бөлме жақтан естілген əр тысырға құлақ түрем. Шоланнан сыртқа
шығатын есікте қылаңытқан кішкене ғана саңылау бар, ал оң жақтағы төргі
бөлмеге апаратын есік көрінбейді; о жақ түпсіз қараңғы. Осы қара тұңғиық
арамызды қақ бөліп тұр. Денем тітіркеніп демімді ішіме тартып тағы да
тың тыңдадым. Тысыр еткен дыбыс жоқ, тым-тырыс. Света да іштен тынып
жатыр — ау деймін, пысылдап — ұйықтағаны естілмейді, тек Шурик қана
ақырын пыш — пыш етеді, бірақ ұйықтаған баланың түрі емес. Қыбыр
етпей жатыр еді, кенет аударылып түсті де, ақырын ғана сыбырлап сұрады:
— Ол біздің жақтікі емес пе? Он не за нас?
14
От маздап жанып кетті. Бөгде жұрттың назарын аударатын бықсыған
түтін жоқ. Көңілімді орнықтырған сол ма, əлде маужырап бойыма тарап
келе жатқан рахат жылу ма, əйтеуір қайғы — қатерді ойламай балқып
отыра бергім келді. Таңның да реңі кіріп, қызыл шырайланып, ағаш
аралары селдіреп орман іші кеңіп қалған. Алаңсыз көңілмен мына ертеңгі
саф таза рахатты бойыңа сіңіріп отыра берсең, шіркін қандай жақсы, тек
қолтық астым солқылдап мазамды алып барады. Жүрегімнің сазғанын
сəлден кейін барып түсіндім.
Орнымнан тұрып, алдымен орман ішін айнала шолып шықтым, əзірге
қыбыр еткен қара көрінбейді. Света кеткен жаққа ұзағырақ үңілемін, бұта
— бұтаның түбін, ағаш — ағаштың арасын көзім талғанша тінтемін. Апыр
— ай, қонып қалса да ертерек тұрып келмей ме екен. Əлде сол жаққа таман
өзім барып қайтсам ба екем? Бағыты осы мына теріскей жақ болатын.
Осыдан екі жүз қадамдай жүрсең орманның шеті көрінеді. Одан əрегірек
барсаң... Бірер шақырымдай жердегі деревняға сайды қуалап тіке баруға да,
немесе орман ішімен орағытып баруға да болады. Бұ жақтың бір рахаты
əйтеуір тасасы көп...
Сол алғашқы жолда түнеп шыққан күннің ертеңіне кешке қарай үлкен
станцияға жетіп жығылғанбыз. Тіпті станцияның қарасын көргенде
поездан қалып қоятындай өкпемізді қолымызға ала ұмтылдық. Алдымыз
озып кетіп, артымыз шұбатылып қалып қоя береді. Ұрысқақ Муся
бажылдап айқайлап арттағыларды қуалайды, қалып қойғандарға жəрдем
етуге ілгергілерді бөгейді. Алевтина Павловна қан сорпасы шығып келе
жатыр екен, шыдай алмай менде бір пəс Вовка командирді арқаластым. Өзі
тым сыпайы адам ғой, беруін беріп қалса да, іле — шала:
— Сіздің аяғыңыз ауыр ғой. Сізге ауыр көтеруге болмайды екен ғой.
Ғафу етіңіз. Өзім көтерейін,— деп бəйек болды.
Осылай шаршап — шалдығып бір станцияға жетіп едік... бейбіт
кездегідей мұрты шағылмай бүп — бүтін тұрған станцияны жəне жолда
тұрған бір — екі составты көріп, есек – дəме көңіл тағы да алып — ұшып,
аптығып жетіп едік... ол көңілімізде су сепкендей басылды. Алдыңғы жақта
тағы бір көпірді бұзып кетіпті.
Ең бір сөзуар əйелдердің де тілі байланып, салымыз суға кетіп, жарты
сағаттай отырдық та, жаяу — жалпылап əрі қарай жүре бердік. Алғашқы да
ет қызуымен байқамаппыз, келесі күні ертеңгілік оянғанда қол — аяғымыз
салдырап, қозғалтпай қалған екен, орнымыздан əзер көтерілдік. «жазған
құлда шаршау бар ма», арқамызға батпандап жүк артқандай ауыр
денелерімізді сүйретіп ілгері қарай жүре бердік.
Мүмкін өзің, жеке басың болсаң, əй дүние құрып кетсінші, деп бір күн
жатып дем алар ма ең, бірақ көппен бірге болған соң... Көптің жеке адамға
деген бір киесі бар қайдам, жұрт кетіп бара жатқан соң сен жаның шықса
да қалмауға тырысасың. Əуелі маған осылардың бəрінің күші менен артық,
іштеріндегі жалғыз осалы мен сияқты көрініп, «жұрттың шырқын
бұзбайын, жалғыз қалмайын» деген бір ой еріксіз жетелей беріп еді, ал
кейінірек байқасам, бұлардың көбінің — ақ хəлі менен артық емес тəрізді.
Ішіміздегі соқтауылдай, ірі шымыр денелі күлегеш Мусяның өзі
қиралаңдап аяғын əзер басады. Алевтина Павловнаның айтары жоқ, ақсары
жүзі тотығып күреңітіп, көз төңірегі ойылып түскендей шүңірейіп, жұмсақ
ұлпа ерні солып, кезеріп кеткен, бастығымыз Елизавета Сергеевна да
шүңкейіп əрең келеді, біреуден жəрдем сұрағандай жалынышты кескінмен
жан-жағына қарап қояды. Бір шаршамаса, шаршамайтын ұрысқақ Мусяны
да көріп келем, ай мəз емес, бұрынғы қайқайып тұратын ұрысқақ ерні
жуасып тісіне жабысып қалыпты. Енді бақсам мен сияқты бұларды да
еріксіз жетелеп келе жатқан көпшілік екен. Сонда, бəрімізге бірдей үнсіз
əмірін жүргізіп келе жатқан көпшілік кім? Бақсам, ол біздің өзіміз. Ал,
əрқайсымыздың өзімізге салса, дəл осылай титықтап, көзіміз қарауытқанша
жүре алмас едік, тым құрыса жиірек аялдап, көбірек дем алар едік. Сонда
бəріміздің басымыз қосылғанда үстімізге аруақ көтеріле ме? Осы жəйтті əрі
— бері ойлап, менің шаршаған ойым түбіне жете алмады, тек əйтеуір осы
көппен бірге болғым келеді — сонда ойым да орнықтырақ, көңілім де
тоғырақ болатынын білем.
Біздің арба сатып аламыз деген талабымыз оп — оңай орындала
қоймады. Білмеймін, кілең əйел болғанға ма, шаруалар бізбен үлкен саудаға
барғысы келмей тайқақтай береді; сөйтсек ақшаға да сенімсіз қарайды
екен. Содан қолда бар дүниесымағымызды жинап көріп едік, ол ат арбаның
құнына маңайламады.
Қиналғанда ақыл тапқан Алевтина Павловна болды. Ол құлағындағы
алтын сырғасы мен қолындағы алтын сақинасын шешіп алып, содан кейін
түйіншегін шешіп көк жібек көйлегін шығарды. Əйелдер оған үнсіз қарап
тұр. Алевтина Павловна көйлегін бүктеді де үстіне сырғасы мен жүзігін
қойды. Содан соң көз айналасы тереңдеп, жағы суалыңқыраған əсем жүзін
көтеріп бізге қарады.
— Менде бары осы,— деді ол ақырын ғана.— Ал, ортамызда мəстек
болса бір көлік болмаса біз ешқайда жете алмаймыз. Өздерің біліңдер, əйел
қарманса əйтеуір бір нəрсе табады.
Əйелдер аз уақыт не істерге білмей үнсіз қалды. Ұзатыларда қолыма
Қамқа əжем салған алтын балдағым бар еді, оны кішкентай кезімде
апамның қолынан көретінмін, екі бірдей анамның көзіндей көріп жүрген
дүнием еді, қайтейін, қия алмай қанша қиналсам да дəтім шыдамады,
шешіп алып Алевтина Павловнаның сақинасының қасына қойдым. Ол
жанарын көтеріп менің бетіме қарады, үндеген жоқ. Бірақ адамның тұла
бойын жылытып жіберетін бір көзқарас болады ғой...
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Шырағың сөнбесін - 08
  • Parts
  • Шырағың сөнбесін - 01
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2253
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.1 of words are in the 5000 most common words
    56.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 02
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2039
    38.2 of words are in the 2000 most common words
    52.6 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 03
    Total number of words is 4148
    Total number of unique words is 2133
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 04
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2284
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 05
    Total number of words is 3980
    Total number of unique words is 2197
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 06
    Total number of words is 4012
    Total number of unique words is 2053
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 07
    Total number of words is 4098
    Total number of unique words is 2202
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 08
    Total number of words is 4049
    Total number of unique words is 2060
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 09
    Total number of words is 4172
    Total number of unique words is 2122
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    53.7 of words are in the 5000 most common words
    62.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 10
    Total number of words is 4175
    Total number of unique words is 2161
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.4 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 11
    Total number of words is 4186
    Total number of unique words is 2163
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 12
    Total number of words is 4035
    Total number of unique words is 2042
    37.4 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 13
    Total number of words is 4078
    Total number of unique words is 2051
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 14
    Total number of words is 4098
    Total number of unique words is 2157
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 15
    Total number of words is 4107
    Total number of unique words is 2095
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 16
    Total number of words is 4028
    Total number of unique words is 2155
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 17
    Total number of words is 4048
    Total number of unique words is 2164
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 18
    Total number of words is 4166
    Total number of unique words is 2120
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 19
    Total number of words is 4138
    Total number of unique words is 2284
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    48.2 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 20
    Total number of words is 4107
    Total number of unique words is 2211
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    51.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 21
    Total number of words is 4096
    Total number of unique words is 2184
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 22
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2165
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 23
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2003
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 24
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2167
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 25
    Total number of words is 4186
    Total number of unique words is 2260
    34.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Шырағың сөнбесін - 26
    Total number of words is 1051
    Total number of unique words is 711
    49.4 of words are in the 2000 most common words
    62.7 of words are in the 5000 most common words
    69.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.