Шырағың сөнбесін - 05

кезде қорыққаны баласы Шəкмарал екен, біз оны «Шəкім» дейміз, ал, бір
ғажабы ол кезде он-он бірлер шамасындағы Шəкім қыс бойы тіпті ши
шығармапты.
Шəкім Сейілхан ағама тартқан, бірақ Балсұлудан да құр алақан
қалмаған. Бойы ағамнан төмен болатын түрі бар. Балсұлу анамның əкесі
Жүніс тəрізді құнжықтау, мінезі де тұйықтау. Сейілхан ағам сияқты
ақтарыла қоймайды, көбін ішіне сақтайды, кішкене болса да ісіктеу
қабағының ар жағынан қуақы күлкінің ұшқыны тепсініп тұрады: «ішімде
бір пəле бар, бірақ айтпаймын» деп тұрғандай.
Шəкім сөйтіп «ішінде жатқан пəлесін» Хайбридің үйіне де ашпаған.
Өйткені Хайбриге жиен болғаны Шəкімге қып-қызыл пайда болыпты.
Баласыз Хайбри, əйелімен екеуі «жетім» жиенін қатты мүсіркеп жылы —
жұмсағын аузына тосады. Кейде Балсұлу ашуланып баласын сабап алса —
аналар Шəкімді өз бөлмелеріне кіргізіп алып, «өгей ана өгейлігін істемей
қоя ма?» деп, тəтті тамағын аузына тосып бəйек болады екен.
Мен ұзатылып, ұзақ сапарға аттанарда осы қаладан поезға міндік.
Сейілхан ағам Шəкімді қасына алып, бізді шығарып салуға ере келді. Алыс
ауданнан бізді аямай солқылдатып, ит сілікпемізді шығарып жеткізген жүк
машинасы шөгіңкіреп кеткен қоңыр — қызыл қақпалы кішілеу үйдің
алдына келіп тоқтады. Біз машинадан жапырлап түсіп жатқанда үйден
шүңкиген татар шалы шықты.
— Ашағыз, қызым, ашағыз. Сіз тіптен де ашамадығыз, — деп, содан
кейін менімен бірге қайғырып қойды, — Хатын — қызға бигрəк та жырақ
шул Белоруссия диген. Анда, мұсылманлар да иоқтыр.
Ойлап-ойлап, түсіне алмай дал болам: Сейілхан ағамның соншама
алдағанына бұлар ренжімеді ме екен, əлде ренжісе де... Туыстық қана емес,
адамдарды жақындастыратын басқа да нəрсе бар шығар. Солай аралары
жақындасып кеткесін Сейілхан ағамның сайқымазақ қуақылықтан
басталып ұлғайып кеткен қиянатын кеше салды ма екен, əйтеуір жалғасып
кеткен осы жандардың арасы үзілмепті. Үзілмепті деймін-ау, тіпті
суымаған да сияқты.
Хайбри əйелімен екеуі бізді поезға мінгізіп салды. «Енді үйді көрдің,
танисың, қайтқанда біздің үйге түс» деп əйелі маған қайта-қайта
тапсырады.
Енді мінекей, қайтып келем. Осыдан елге аман-есен жетсем. Алғаш
ашатын таныс есігім сол Хайбри абзидың есігі болмақ. Ар жағы ел-жұрт,
кең дүние.
8
Мінер алдында бізді көп азапқа салып, бірақ мінгізіп алғасын жапжақсы зырғып кеткен поезд бір-екі станциядан өтпей жатып-ақ жүрісінен
жаңылды. Əуелі бір полустанокте екі сағаттан астам кідірдік. Мұндайдағы
бір жаман нəрсе поездің қанша тұратынын білмейсің де, вагоннан аттап
шыға алмайсың. Əлсін-əлсін есіктен сығалап «қашан жүреді екен?» деп
көрші вагондағылардан сұрайсың, олар сенен сұрайды. Осындайда онымұны тұспал, жорамал айтушылар да көбейеді.
— Қарсы келе жатқан əскери эшелонды күтіп тұрмыз. Майданға күш
керек. Алдыңғы кезек майданға баратқандардікі ғой.
— Алдымыздағы станцияны бомбалап кетіпті. Жолды түзей алмай
жатқан көрінеді.
— Жауды тойтарыпты дейді ғой. Сосын несіне асықсын.
Елден шыққаныма төрт айдан асты. Содан бері үйірінен адасып қалған
құлындай жалқымын. Рас, қасымда Қасымбек болды, сүйенішім, қармаған
жалғыз талым сол, бірақ ол жан – жағымды түгелдей қоршай алмады.
Жолың болғырлар «айт, айт» деп қинамайды. Шын қинаса, менен де
айтатын бір нəрселер табылар еді, бірақ оған тілім жетпейді. Қысылып, аз
сөйлегенімнен болар, менің орысшам сол мектептегіден онша артылып
кете қойған жоқ. Еркін сөйлеу былай тұрсын, əлі тілімді сындыра алмай
келем — орыстың сөзін əр əрпін баттитып, сірестіріп айтам.
Біз тоқтағалы екі сағаттан асып кетті. Басында əйелдер «əне жүреді,
міне жүреді» деп, елеңдеп, есіктен мойындарын созса да жерге түсуге
именді. Поезд ойда жоқта жүріп кетсе қарғып мінуің оңай емес, есігінде
басқыш сатысы да жоқ, тек аспалы үзеңгісі ғана бар қызыл вагон. Бірақ
уақыт ұзаған сайын мойын созушылар көбейді де, ақыры алдыңғы
тұрғандары қарғып жерге түсе бастады. Бірте-бірте вагон босап қалды.
Құдай оңдағанда тұрған жеріміз жалғыз үйлі полустанок екен, біздің
орнымызды басып алатын бөгде адамдар көзге түспеді.
Қалың орман арасындағы далаңқайға орналасқан төрт — бес үйлі
полустанок тып-тыныш, өзге дүниеден, басталған соғыстан аулақ, оңаша.
Мұндай жерде соғыстың басталғанын ұмытып та кетесің. Адам баласы
қызық қой, əуелгі сəттерде ұзап шығып түзге отыруға қорқып, жақын
арадан бұта іздеген жұрт бірте-бірте составтан алыстай берді де, əрі —
беріден соң тіпті еркін қыдыратынды шығарды. Сөйтіп біздің əйелдер
ұзаңқырап кеткен кезде паровоз оқыс гудок берді. Бəріміз жапа-тармағай
вагонға қарай жүгірдік. Құдай оңдап мен алыстап кете қоймағанмын,
алдымен келіп міндім. Қалғандары мініп болар — болмастан доңғалақтың
тормоздары пышылдап, состав орнынан қозғала берді. Мұндайда əйелдер
қандай берекесіз: шыңғырып, бақырып азан-қазан боп жатыр.
Таңсəріде соғыс басталған суық хабарды естіп, содан сəске түске дейін
қасқыр тиген қойдай дүрліккен қатын — қалаш поездің жүрісі түзеле келе
сабаларына түсейін деген. Үрей мен əбігер де бірден пышақ кескендей
тыйылмай, толқыған судай ақырындап барып басылды. Əйелдердің ес
жиғаннан кейінгі бірінші еске алғаны — қарбаласта ұмыт қалған, іліп алып
кетуге келмеген дүние-мүліктері болды. Екінші ауызға алғандары
күйеулері. Əрине, ол, дүние — мүлікті күйеулерінен артық
көргендіктерінен емес, əйелдіктерінен – ұрғашы туғанның о бастан
жаратылысы солай. Менің басында əдемі болыскей самаурыным
Бар еді, қара шəйнектің шəйін мейірім қанып іше алмаған соң,
Қасымбек сатып əперген.
Алас — қапас жанталаста онымен ісім де болмапты, енді қазір
кəдімгідей ішім удай ашып келеді. Жұрт сияқты түйіншегімді арқама таңып
алғанда – оны да бір қолыммен іле кетеді екем. Елге жеткенде Қамқа əжем
рахаттанып бір шайға қанар еді.
Командирлер семьясы үлкен бір ауыл боп тұрғанда — белгілі бір
қалыбымыз, əрқайсымыздың өзімізге лайық, өзіміз деймін — ау,
күйеулеріміздің қызмет сатысына лайық орын дəрежеміз бар — тын. Мұны
əскер тілінде, «субординация» дейді, субординациямыз манағы жан
ұшырған сасқалаң кезде тас — талқан боп бұзылып еді, енді тынышталған
соң өзінен — өзі қалыбына келе жатыр.
Балалар да ермек тапқан. Өрмелеп, буған — түйген жүктің үстіне
шығып, еденде бос орын болмағандықтан шешелерінің үстіне қарғиды.
Баяғыдай өзінен үлкен-кіші балаларға бірдей бас болып жүрген «Вовка
командир» — штаб бастығының баласы.
— Я командил, я командил, слушай,— деп айқай салады ол.
Оның жіңішке сəби даусы вагон дүрсілінен əзер естіледі, бірақ сонда да
балалардың да, аналардың да құлағына тегіс жеткен сияқты. Əр жерден бір
бала жүк арасынан қыбырлап, домалап құлап тұрып жатыр. Олардың
шешелері де балаларымен бірге ойынға еліккендей.
— Саша, командирің шақырады.
— Андрюша, командиріңнің бұйрығын орында,— деп бəйек болады.
Ал, балалары жоқ кейбір келіншектер:
— Өзі тегін емес, түбі генерал болады.
— Е, майор Масловтың өзі ғой.
— Вовка командир, қаттырақ команда бер,— деп қолпаштап жатыр.
Алевтина Павловна баласына «қой, Вова» деп ұрысқан болады, бірақ
ұрысы зəрсіз, тек əншейін көз қылу. Əйтпесе, баласының өзге балалардан
сынық сүйем болса да артықшылығына, басқа келіншектердің қошаметіне
деген іштей мақтанышын жүзі айтып тұр.
Қошемет деген құрғыр, қаршадай бала тұрсын үлкеннің өзін есіртіп
жібермей ме, Вова да жұрт қолпаштаған сайын, əдетінше еліре түседі.
— Стлойся! Шагом алш! Смилно! Шагом алш!— ден айқайлайды.
Екі түйіншектің арасынан қозғаларға жер таппай тұрған екі-үш жасар
бір баланы жұдырығымен түйіп қалды.
— Неге тұрсың? Шагом алш!
Ана бала көзі жыпылықтап екі жағына кезек қарады да, жылап қоя
берді.
— Қой, Вова,— деп Алевтина Павловна баласына кейіген болады.
— Командир өз жауынгерін ұрмайды. Сен командирсің ғой, Вова.
— Қызылəскерді ұруға болмайды, Вовочка, — деп өзге əйелдер де ақыл
айтып жатыр.
Олардың жалынышты шыққан дауыстарына қарағанда Вова емес,
өздері бір нəрсені бүлдіріп алған тəрізді.
Түнде бір разъезде таң атқанша тұрдық; одан сəске түске дейін жəне
қозғалмадық. Арт жақтағы майданнан, алдыңғы жақтағы елден еш
хабарымыз жоқ, қобалжумен болдық. Бар естігеніміз түс мезгілінде
Молотов сөз сөйлепті, Германиямен соғыс шындап басталса керек.
Біз дүрлігіп көтерілгелі тəуліктен асып кетті. Жұрттың алып шыққан
азық-түлігі шамалы екен, барлығын кеше түсте — ақ тауысып алған.
Үлкендер төзеді ғой, алдымен балалар жағы қинай бастады. Біз тоқтаған
полустанокте дүкен, буфет деген жоқ екен. Жарты шақырымдай жерде
шағын село тұр, қатындар сол селоға жаутаңдап қарай-қарай көздері талды.
Барайын десе поездан қалып қоям деп қорқады, ал поезд болса жүрмей
тұрып алды, таң атқалы он барып келуге болатын еді. Ақыры шыдай алмай
үш əйел «тəуекел» деп селоға кетті, соның бірі Ираида Ивановна. Кенжесін
көтеріп, үлкен ұлын ертті де, ортаншы баласын «қозғалмаңдар» деп вагон
ішіне отырғызып кетті.
Қырсыққа бастағанда солай болады ғой, түн ортасынан сиыр сəскеге
дейін қозғалмай тұрған поезд, қатындар селоға кіріп кетісімен — ақ гудок
беріп, тормоздары пышылдап қозғала берді. Бəріміз жапа-тармағай
ұмтылып вагонға мініп алдық. Ең соңғы əйелді қолынан тартып мінгізіп,
жайғаса бастаған кезімізде барып, селоға кеткен əйелдер есімізге түсті.
— Қатындар — ау, селоға кеткен үшеуі қалып қойды ғой, — деп
дауыстады бір келіншек.
— Мама! Мамам қалып қойды!— деп Ираида Ивановнаның бес жасар
баласы Боря айқайлап жылап жіберді.
— Қатындар — ау, енді қайттік?
— Стоп-кранды жұлыңдар, тормоз беріңдер,
— Стоп-кран қайда?
— Қызыл вагонда стоп-кран болушы ма еді?
— Бұл неғылған оңбағандық. Тым болмаса жарты сағат бұрын
ескертпей ме?
— Станция бастығын жауапқа тартқызу керек.
Əйелдер азан-қазан, поездің дүрсілін басып, вагон ішін басына
көтереді, осы даңғазаға бебеу қағып шырылдап жылаған екі баланың даусы
ұласты.
— Мамам қалып қойды! Мамам!
— Мама! Мамочка!
Боряға қосылып Шурик те айқайлап жылай бастады. Света барып екі
баланы жұбатып жатыр.
— Жылама, балақайым, жылама. Мамаң келесі поезбен қуып жетеді,—
деп алдарқатады сəбилерді.
Кешеден бері қаңтарылын тұрған поезд бауырын жазып, жүрісін түзеп
алды, бірақ елге қарай асығып келе жатқан əйелдердің ішінде оған
қуанғаны болмады. Вагон ішіндегі даңғаза оқыс тыйылып, жұрт енді үнсіз
қалды. Əлденеге айыпты боп қалған адамдай біраз уақыт бір-бірінің бетіне
тікелеп қарамады. Бір ғажабы Ираида Ивановнаның екі баласы да, көппен
бірге тынышталып, үнсіз отыр. Бастарына түскен төтенше қасіретті сезді
ме, əлде шыңғырып жылай-жылай шаршады ма, білмеймін, екеуінің
кішкентай денесі шөгіп, сүлесоқ боп томсырайып қалған, тек оқта-текте
көздері жаутаңдап бірінің бетіне бірі қарайды да, ұядағы балапандай бірбіріне тығыла түседі.
Осы бір төтен оқиға шырқын бұзып кеткен Елизавета Сергеевна біраз
дағдарыстан кейін біздің тізгінімізді қайтадан қолына алды. Ол енді
апасынан адасып қалған екі баланың тағдырын таразыға тарта бастады.
Бірақ алдымен «тəртіп бұзудың зардабының осындай пəлеге əкеп
соғатыны» жайлы біздерге біраз ақыл айтып алды.
— Ираида Ивановнаның қуып жетуіне менің үлкен күмəнім бар, — деді
Елизавета Сергеевна. — Өздеріңе мəлім қазір жағдай қиындап тұр. Еліміз
соғыс жағдайына көшті.— Елизавета Сергеевна тағы да əдетінше күйеуіне
еліктеп əскери тілмен сөйлеп тұр. — Сондықтан да біз мына екі баланың
тағдыры жөнінде дұрыс шешім қабылдауымыз керек. Кімнің қандай
ұсынысы бар?
Өз тағдырларын шешуді Елизавета Сергеевнаның қолына беріп қойып,
Шурик пен Боря сол томсырайған күйі үнсіз отыр. Əйелдер де мынадай
қиын жағдайда не айтарын білмей дағдарған түрлері бар. Бірақ заты əйел
емес пе, көп үнсіздікке шыдамады, біреуі бастап еді, бəрі бірдей жамырап
қоя берді.
— Келесі станциядан қалдырып кетейік, анасын тосып алсын.
— Денің сау ма? Титтей бала не біледі? Адасып өлмей ме?
— Далаға таста деппін бе? Станцияның бастығына тапсырып кетеміз
де.
Мынау алас — қапаста станцияның бастығы бала баға ма? Айтады екен
— ау...
Жə қойыңдар, — деп, жамырап баратқан қатындарды Алевтина
Павловна тоқтатты. Москваға дейін өзімізбен бірге апарамыз. Ар жағын
сосын көрерміз.
Əйелдер осы сөзге тоқырап су сепкендей басылды да Елизавета
Сергеевна басшылықты қайта қолына алды.
— Алевтина Павловнаның айтқаны дұрыс, əйел жолдастар. Бəріміз
осыған қосыламыз ғой?—Бір ғажабы ернін шымшып сөйлейтін Елизавета
Сергеевнаның əлсіздеу ащы даусы вагон дүрсілінің арасынан жұртқа тегіс
естіліп тұр.
— Қосыламыз.
— Басқа не айтатыны бар.
— Қаршадай сəбилерді далаға тастаймыз ба?—деп қостап жатыр
əйелдер.
— Ендеше біз бұ балаларға қамқоршы тағайындауымыз керек,— деді
Елизавета Сергеевна.
— Қамқоршысы несі тағы. Бəріміз ортамызға алып бармаймыз ба?
— Иə ортамызда болсын.
— Жоқ, əйел жолдастар, олай болмайды. У семи нянек дите без глазу.
Персонально жауап беретін адам керек,— деді Елизавета Сергеевна.—
Күтпеген жағдайлар болып қалуы мүмкін. Бізде басы бос əйелдер аз емес.
Света, Шурикті сен қолыңа аласың. Лида, Боряны сен бағасың.
Əйелдер басшысының бұл тəртібіне үнсіз келісім бергендей.
— Боря, балақай, Лида апайыңа бара ғой. Сен енді Лида апайыңмен
бірге боласың. Оның айтқанын тыңда, — деп Елизавета Сергеевна Боряны
иығынан сипап тұрғызбақ болды.
— Бармаймын. Бармаймын. Шуриктен кетпеймін,— деп Боря еңіреп
жылап қоя берді.
Əйелдердің алдап-сулап жұбатқанына
қолтығынан тастай қылын жармасып алған.
да
болмайды,
ағасының
— Бармаймын, Шуриктің қасында болам,— деп шыр — шыр етеді.
Света шыдай алмады білем:
— Сəбиге тимеңдерші енді. Ағасымен бірге болсын. Нəзира екеуміз
бірігіп бағармыз,— деді.
Боря біраздан кейін барып өксігін басты да, кішкентай ағасының
бүйіріне басын қойып ұйықтап қалды.
Біреудің қайғысы жаныңа батқанмен, өз қайғыңдай ұзаққа бармайды.
Анасынан адасып қалған екі сəбидің қасіретіне «аһылап, оһылаған»
əйелдер көп ұзамай-ақ өз тіршіліктеріне кірісті. Тіршілік дегенде сірескен
тар вагонның ішінде не тіршілік болсын, түйіншектерін шешіп қайтадан
буып түйеді, бірақ о да ұзаққа бармайды, содан кейін ауыздары жалпылдап
əңгіме соғады, мұнысы енді таусылмайды.
Шурик пен Боря дəл менің алдымда. Алты жасар Шурик інісін оятып
алам ба деп қорқып, қыбыр етпейді. Аузынан су ағып, пысылдап ұйықтап
жатқан Боряға ауық — ауық көзінің қиығымен қарап қояды. Бір
дөңбекшігенде інісінің басындағы пилоткасы жерге түсіп кетіп еді,
бөксесін қозғамай жайымен ғана қолын созып алды да, басына қайта
кигізуге оятып алам деп қорқып, тізесінің үстіне қойды. Алты жасар
баланың əп-сəтте қамқоршы боп есейіп шыға келгеніне қайран болдым.
Осы екі бала енді қайтып анасына қосыла ма, жоқ па? Бала қасіреті тез
ұмыт болады дейді. Əнекей, Боря ұйықтап кетті. Баланың аты бала ғой,
қайғыны тез ұмытатыны да рас. Бірақ сəби жүрекке түскен қасірет.
...Жеті жасар кезімде бес жасар інім Жұмашпен дəл осылай бірбірімізге тығылып отырып ұйықтап қалғанбыз. Ертеңгісін алдымен мен
ояндым. Киіз үйдің ірге жағында, текеметтің үстінде жатыр екенбіз, бір
қамқор қол басымызға жастық салып, үстімізге көрпе жауыпты. Мен
Жұмашты керегеге қысып тастаппын. Мен оянған кезде ойымда еш нəрсе
жоқ басым қақырап бос тұр. Көзімді ашып үйдің уығына, одан шаңыраққа
қараймын. Ашулы түндіктен көкпеңбек мөлдір аспанды көріп, кеудеме
белгісіз бір қуаныш лықсығандай болды. Киіз үйде ұйықтағанда
таңертеңгілік шаңырақтан саф таза көк аспанды көріп қуанып оянатын
əдетім еді, бүгін де сол қуаныш лықсып келе жатты да кенет...
Кенет əлдененің ойсырап қалғанын сездім. Күндегі əдетімше көңіліме
лып еткен қуаныштың арты құлазыған далада жалғыз қалғандай үрейге
айналды. Бойымды мұздатып, адам шошығандай жаман бір нəрсе келе
жатты. «Апа... Апам жоқ,.. Апатайым...» Осы сезім жүрегімді тіліп өтті де,
еңкілдеп жылап қоя бердім. Білмеймін, ащы даусым шықты ма, əлде
солқылдап үнсіз жыладым ба, əйтеуір бір кезде Қамқа əжемнің құшағында
отыр екем.
— Айналайын, мауқыңды бас. Қайтейін деп едің... Анаң ғой. Қанша,
«əжемнің баласымын» десең де, шыққан жері құрғыр қиын ғой, — деп
Қамқа əжем шашымнан, жотамнан сипайды.
Қамқа əжемнің қолы да, сөзі де жұмсақ — жаныма жағып барады, тағы
да ұялмай, қысылмай жылағым келді. Біраз жылап алғасын бір түрлі
тазарып шыққандай бойым жеңілдеді. Жұмаш əлі ұйықтап жатыр, еш
нəрсені сезер емес.
— Жұмашжан əлі кішкентай ғой. Еш нəрсені түсінбейді. Өсе келе біледі
ғой бəрін,— деді Қамқа əжем. — Аналарыңды жоқтатпаймын дегенмен...
бір бүйіріңде жатады ғой құрғыр. Қанша елпектегенмен туған шешедей
қайдан болсын.
Қамда əжемнің осы сөздері құлағымда қалды, бірақ мен ол кезде бұл
сөздердің мəн — мағынасын ұққан жоқ едім, оның түсінігі есейе келе,
кейінірек барып жетті маған.
9
Басында составымыз шағындау еді, жүре келе ұзарып барады. Шамасы
келген станция осы поездің құйрығына бір нəрсесін іліп жібереді. Алғаш
аттанғанда вагонымыз соңына таман еді, енді ұзын поездің орта тұсына
келіп қалыппыз. Арт жақта да ала-құла, ашық — жабық вагондар, екі-үш
жерде қарайып цистерналар да көрінеді. Вагон іші де тарылып барады.
Қатындар қанша бажылдағанмен үстімізге біраз адам мінді. «Көңіл
сыйса...» дегендей əйтеуір сыйып жатырмыз.
Бізді қинағаны вагонның тарлығы мен поездің сыртқы жүрісі: жəне бір
қиыны бізді үлкен станцияға кідіртпейді, қайдағы бір жалғыз үйлі разъезге
əкеліп қаңтарып тастайды. Кейінірек білдік, үлкен станцияларда поезд көп
үйіріліп қалса жау самолеттері бомбалап кетуі кəдік екен. Əрине бəрі біздің
қамымыз ғой, бірақ бас аман болғанмен хəліміз онша емес, азық жағы
қинап келеді. Ал оның кесірінен екі-үш əйеліміз қалып та қойды. Өзіміз
шыдармыз — ау, Света екеумізге салмағын артқан Ираида Ивановнаның екі
баласы қиын боп келеді. Бір жақсы жері байғұстар мазасыз емес, монтиып
отырады да қояды. Əйтсе де жаутаңдаған көздерінен танимын —
қарындары ашып-ақ келеді. Бір полустанокте Света жұрттан бұрын қарғып
түсіп, айналдырған екі-үш үйге жүгіріп барып екі тілім нан алып келді.
Аналар да бермейін демейді — ау, бірақ поезд үлкен, Светамен жарыса
жиырма шақты əйел жүгірді, олардың қайсысына жеткізсін; қолда бар екіүш таба нанын жұқалап пышақ үстінен үлестіріп берген.
Света бір тілім нанды екі балаға бөліп берді де, бір тілімін қиқымын
түсірмей алақанына салып ұстаған күйі маған қарады. Қара нанның
қышқылтым исі танауымды жыбырлатып жүрегім сазып қоя берді, тіпті
солқылдатып қолқам суырып барады. Осы кезде «Вовка командирге»
еріксіз көзім түсіп кетіп еді, шолжың ерке бала, бір түрлі жуасып бізге
телміре қарап тұр екен, Светаға көзіммен соны нұсқадым. Света жұқа өңі
қызарып, ыңғайсызданып езу тартты да нанын Вовкаға ұсынды. Вовка
нанды қарбытып бір асап алғаннан кейін барып, аузы балпылдап:
— Спасибо, тетя Света,— деді.
Əуелгі кездері поездің жүрісіне, дұрысырақ айтқанда тұрысына,
əйелдер қатты ызаланды. Темір жол біткеннің үлкенді-кішілі барша
бастықтарын түгел саралап, бəрінің сазайын сөзбен беріп шықты.
«Осындай қым-қуыт кезде, соғыс жағдайында осынша салақтық жасаған...
Бұл жай тəртіпсіздік емес тура зиянкестік... қылмыс... Ендігі Москваға екі
баратын уақыт болды... біз əлі екі жүз километр ұзап шыға алмадық...
Тəртіп... тəртіп жоқ». Осы сияқты мірдің оғындай дəл тиетін дəлелді сөздер
аямай-ақ айтылды. Бұған қоса Қасымбекке еріп осы жаққа келгелі менің
құлағыма шалынған: «Расхлябанность», «разгильдяйство», «размазня»
деген сияқты командирлердің өздерінен төмендерге кейігенде айтатын
əдемі
сөздері
де
кетіп
жатыр.
(Басында
«расхлябанность»,
«разгильдяйство» деген сөздер маған сондай əдемі көрінуші еді, кейін
мағынасын сұрастырып білсем онша жақсы сөз болмай шықты).
Бірақ ашу — ыза да саябырсып барып басылды. Əйелдер енді «басқа
түссе баспақшы» деп бұл жағдайға да мойын сұнған түрлері бар.
Мойынсұнбағанда қайтеді, біздің көзімізге көрініп, қолымызға түспейтін
темір жол бастықтарына қашанғы шабалаңдай береді.
Біз екінші тəулікке қарағанда не бары төрт-бес үлкен станциядан, екіүш кішігірім қаладан өттік. Менің бір байқағаным үлкен станцияларда
абыр-сабыр, аласапыран: артынып — тартынып, чемодан, түйіншегін
арқаланып жүрген халық. Арлы-берлі жүгірген темір жол қызметкерлері,
көбінің даусы қарлығып біткен. Соңынан жүгіріп, жан алқымға алған
жұртқа жауап беруге де мұршалары жоқ, қолдарын бір-ақ сілтейді. Ашық
платформаларға, қызыл вагондарға жүк əкеп тиеп жатқан жүк машиналары
гүжілдейді. Кейде əскери эшелондар да кездесіп қалады. Мынау
аласапыранда лоблыған көңілді орнықтыратын солардың сабырлы кескіні.
Ал, кішкентай разъездер мен полустаноктерге тоқтағанда түсінде азанқазан, аласұрған тобырдың ішінде жан ұшырып келе жатқанда оянып
кеткендей — көңілің орнығып, жаның жай тауып қалады. Қыраттың
баурайында шыққан көк шалғында қаннен-қаперсіз жайылып жүрген сиыр
мен ешкілерді көріп, аузын ағашпен өрген құдықтан аспалы қауғамен су
тартып жатқан əйелдерді көріп — кешегі бейбіт өміріне қайтып оралғандай
боласың. Осы дүрлігістің бəрі түсіңде көрген оқиғаға ұқсап кетеді.
Балалардың бұрын мен аңғармаған мінездері көп — ау деймін, кішкене
нан жеп, сусын ішіп алған соң Шурик інісі Боря бұрынғысынан өзгерейін
деді. Өңдеріне нұр жүгіріп, көздері жылтырап бір-біріне күлімсірей
қарайды.
— Шурик, Шурик, екеуміз жасырынбақ ойнайық, — деп жалынды
Боря.
Шурик те жасырынбақ ойнағысы келіп орнынан тұрып, көзі
жыпылықтап жан-жағына қарап еді аяқ аттар жер жоқ.
— Жасырынбақ ойнайтын жер жоқ қой, — деді Шурик күрсініп.
— Менің жасырынбақ ойнағым келеді, — деп қыңқылдады Боря.
— Көрмейсің бе, айналатын жер жоқ, — деп кейіді Шурик үлкенсіп.
Содан кейін інісінің жыпылықтаған көзін көріп аяп кетті ме, не
қыларын білмей, кішкентай қабағын шытып ойланып тұрды да:
— Боря, Боря, таптым. «Сүзеген ешкіні» ойнайық. Кəне, сен баста, —
деді.
— Ой, жақсы болды, жақсы болды, — деп Боря қуанып қолын
шапаттады. Содан соң екі саусағын шошайтып, мүйізше кезеп:
— Идет коза рогатая... — деп бастап ала жөнелді.
Екеуі мəз болып, шықылықтап күліп, бір-бірін кезек қытықтап, əріберіден соң алыса бастады.
Осы кезде арт жақтан жеткен бір поезд жанап өте берді. Əуелі мен де
оны елемеп едім:
— Ой бабоньки, мына поезд арттан қуып жетті ғой, мұнда Ираида
Ивановна болуы мүмкін ғой, — деп есік алдында тұрған бір əйел дауыстап
жіберді.
Шешесінің атын естіп екі бала «мама, мама» деп айқайлап есікке қарай
ұмтылды. Света екеуміз до есіктің жақтауына жармастық. Қызыл вагон
тіркеген ұзын состав өтіп барады. Жүк тиеген поезд болғанымен ашық
платформаға, қызыл вагондарға сығылысып мінген адам да аз емес. Екі
үлкен вагонға сиыр тиеген, оған жалғас үш-төрт жолаушы вагоны кетіп
барады. Вагон ішіндегілердің кейбіреулері терезеден қарап тұр. Бірте-бірте
поездің жүрісі үдей берді. Бір терезенің ар жағынан бала көтерген əйелдің
бет — жүзі көрініп қалды, Ираида Ивановнаға ұқсай ма...
— Анау Ираида Ивановна емес пе? — деп дауыстап қалды бір əйел.
Таныды ма, əлде əйелдің сөзіне елікті ме, екі бала:
— Мама, мама...— деп шырылдады.
Бірақ ол вагон жалт етіп өте шықты да сəлден кейін составтың құйрығы
да бұлаң етіп алдымыз ашылып қалды. Алдамшы үміт жер соқтырып
кеткендей, жаңа ғана топырлап айқай салған əйелдер, су сепкендей
басылып сұлық тұр. Осы төбеге ұрғандай тыныштықта тек Боряның ғана
«мама... мамам қайда?» деп жыламсырай қыңқылдаған даусы естіледі.
— Қыңқылдама! Тыныш отыр,—деп Шурик ағалық істеп, інісіне
кəдімгідей жекіріп тастады.
Боря ағасына жаутаңдап қарады да, қоя қойды.
Осы екі сəби аналарынан ажырасқалы тəулікке жуықтады. Аналарына
қайтып қосыла ма, жоқ па, ол арасы маған неғайбыл. Сағат сайын жағдай
қиындап бара жатқан сияқты, жол бойғы дүрлігіс те күшейіп барады.
Немістер біздің майданды жарып өтіпті деген қауесет расқа айналған түрі
бар. Үлкендер сезген қауіпті балалар сезе қоймайды ғой, көңілдері
келгенде өзге дүниені ұмытып, мəз-мəйрам болып ойнап та кетеді, əйтсе де
көптің тұнжыраңқы көңіл күйі бұларға да шалығын тигізетін сияқты. Екі
бала да ауық-ауық шешелері есіне түсіп, əсіресе естияры Шурик үндемей,
телміріп отырып қалады.
— Шурик, неғып отырсың? Бері кел, ертек айтайын мен сендерге, —
деп Света шақырған кезде, бір сəт еш нəрсе түсінбегендей бажырая
қарайды да, содан селт етіп:
— Ертек пе? Қандай ертек айтасың, Света апай? — ден, басындағы
ойын сілкіп тастап, тез сейіледі.
Ал, Боряның бір жас кішілігі тіпті айқын көрініп тұр — оның ішке
бүгетін еш нəрсесі жоқ. Шешесі есіне түскенде «мама... мамам қайдан
келеді?.. Мамама барғым келеді...» деп қыңқылдай бастайды, бірақ бір
нəрсеге алаң қылып, алдарқатып жіберсең уайымын тез ұмытады.
Біз қанша қамқорсынғанмен бұл балалар Света екеумізге бауыр басып
кете қойған жоқ, айтқаныңды істеп, тіліңді алмай артыққа жақындамайды.
Ұйықтар алдында аяп кетіп Боряны бауырыма басып жатып едім,
пысылдап жылап жатты да, ағасының бүйіріне барып тығылды.
Бip үйдегі балалар тай-құлындай тебісіп, асыр салып ойнап жүрген
қуанышты шағында бір-бірінің қадірін білмейді, төбелесіп те, татуласып та
жатады. Қадірін білмейді емес — ау, əншейін алаңсыз көңіл еш нəрсені
ойлатпайды. Қайғы үлкендерден гөрі, сəби балаларды қаттырақ
табыстырып жіберетінін мен өз басымнан кештім.
Анам қайтыс болғаннан кейін біздің үйдің іші үңірейіп қалғандай
болды. Үйдің іші деймін-ау, бүкіл ауыл құлазып тұрды. Үйге кірем, сыртқа
шығам, өзімді қоярға жер таппаймын, ауыл сыртына да шығып кетем.
Əйтеуір қайда барсам да бір нəрсе жетпейді. Не жетпейтінін де білмеймін.
Кейін есейіңкірей келе күшігінен айрылған итті көргенім бар. (Ауылда ит
көбейіп кеткен соң, ауыл адамдары жаңа туған күшіктерін қапқа салып,
аузын байлап суға тастаған). Сол ит өзін қоярға жер таппады. Күшіктерінің
жатқан орнын иіскелейді, бір ауық өзен жаққа барады, бір ауық қырға
шығып ішегін бұралтып ұлиды кеп, сосын қайтып келіп ескі жұртын
тіміскілеп қыңсылайды. Менің сол кездегі хəлім дəл осыған айнымай
ұқсайтын. Менің де ішімде ит ұлып жатты.
Қамқа əжем шақырып алып бетімнен сүйеді, баурына басып,
маңдайымнан сипап біраз отырады. Менің хəлімді біраз түсінгені ғой,
əйтпесе ол кісі баланы көп еркелетпейтін.
Аз уақыт алдарқатқанмен Қамқа əжемнің ықыласы да көңілімдегі
ойсырап тұрған қуысты толтыра алмайды. Əрине, кішкене бала өне бойы
қайғыра бермейді, мəз болып ойнап та кетесің. Алғашқы кезде бала
қасіретінің мақтанатыны да болады екен. Ауыл адамдарының, əсіресе
əйелдердің саған деген ықылас — пейілі өзгеріп кетеді. Əншейінде сені
баласынып көзге ілмейтін əйелдер, енді сен келе жатқанда сыпсыңдап
соғып отырған не бір қызық əңгімесінен пышақ кескендей тыйылып, жаңа
ғана жылтырап тұрған жүздерін қасірет реңі шалып: «е, Нəзира айналайын,
келе ғой, кел»,— деп ерекше елпілдеп, бұрын сен байқамаған жақын
пейілін танытып,— кебеже түбіне тығып жүрген тəттісі мен дəмдісін
аузыңа тосады.
Қайғылы бала қатарынан бөлініп, бұрын көптің бірі болса, енді көптің
көз тіккен, қабағын баққан қарасына айналады екен. Оның қасіретінің лебі
төңірегін шарпып жүреді — ол келе жатқанда балалардың айқай-шуы,
күлкісі тыйыла қалады. Осылай ащының арасында аузыда бір тиіп қалған
тəттідей сəбидің қайғылы көңіліне мақтаныш енеді.
Бірақ күні бойы өзіңді қайғыңмен бірге қампитып жүрген бұл
мақтаныш баянды емес, кешке қарай, жатар орынға келгенде, тағы да
құлазып қаласың. Қамқа əжемнің құшағы да үңірейіп тұрған сияқты,
азынаған бойыңды жылытпайды. Сол кездегі менің ішім жылып, ең жақын
тартқан адамым — інім Жұмаш. О да, осы Боря сияқты, бес жаста болатын,
еш нəрсенің байыбына бара алмайды, бірақ сəби жүрегі басына түскен
бақытсыздықты сезеді. Ағасын жоқтайды. Сонда өзге адамнан гөрі маған
келіп тығыла беретін.
Бір үйде тетелес өскен бала — жиі — жиі төбелесіп те қаласың. Ол
менің ызама тиетін, ойыншығымды бүлдіретін, шүберек қиындысынан
безендіріп киіндіріп қойған қуыршағымды бұзып тастайтын, тиіп кетсең
бақырып, апама барып арыз айтатын, мен де есемді жібермей оңаша жерде
жақсылап шымшып, кейде сабап алатынмын, апам қайтыс болған күннен
бастап екеуміз төбелеспейтін болдық. Татулықты кімнің бастағанын
білмеймін, əйтеуір Жұмаш бұрынғыдай менің ызама тимейтін болды. Енді
оған ойыншықты өзім бергім келіп тұрады. Қолыма іліккен асық, топайды,
əдемі таяқ, шыбықты Жұмашқа əкеліп бергенді жақсы көрем. Жұмаш та
менің қуыршақтарымды тарпа бас салып алып қашатын мінезінен
тыйылып, алғысы келсе жаутаңдап бетіме қарап өзімнен сұрайтын болды.
Жұмаш өзі қатарлы ер балалармен ойнауын сиретіп, маған үйірсектеп,
асық атудың орнына қуыршақ ойнайтынды шығарды. Мен де Жұмаштың
қасымда болғанын жақсы көрем. Ер бала мен қыз баланың ойыны жарасып
бірге ойнауы қиын ғой, əр бала өзінің табиғатына тартады. Ал, біз
ағайынды екеуміз тіптен жұп жазбайтын болып алдық — біріміз жоқ
болсақ біріміз елегізіп іздеумен боламыз. Əрине, бірге туғанның аты бірге
туған ғой, бірақ қаршадай екі баланы осынша жақындастырып кеткен, сəби
басына ерте түскен қасірет болар, сірə.
10
Ақыры біз де үлкен станцияға келіп тоқтадық. Аумағына қарағанда қала
болуы да мүмкін, аты-жөнін біле алмадым. Кейінірек тіркелген біздің вагон
маңдайында аты жазулы вокзалға едəуір — ақ жетпей тоқтады. Əйелдер
есіктен мойындарын созып:
— Бұл қай станция?
— Бұл қандай қала?
— Қай жерге келдік екен?— деп бір-бірінен сұрайды.
Менің білуге құштарлығым да шамалы, атын айтқанға бұл жақтың қай
қаласын біліп жатырмын, əйтеуір елге жақындай берсек болды — дағы.
Станция шынында да үлкен екен, тарам-тарам темір жолдың саны жеті —
сегізге барады — ау деймін. Бірнеше составтар тұр, көбі қызыл вагондар,
араларында кілең көк вагон тіркеген бір жолаушы поезы көзіме оттай