Ак Чәчәкләр - 26

Икенче көнне хастаханә каршына җиңел «ГАЗ» машинасы килеп туктады. Пальто өстеннән кожан кигән урта яшьләрдәге бер кеше, машинадан төшеп, туп-туры вестибюльгә килеп керде дә Гөлшәһидәне сорады.
Гарифулла абыең килгән дип әйтегез үзенә, — диде ул сестрага.
Бераздан Гөлшәһидә югарыдан йөгереп төште һәм ачык чырай белән райком секретаре алдына килеп басты.
Әйткәч ышанмадым да, — диде ул, кул биреп күрешкәннән соң. —Гарифулла абзый, ничек килеп чыктыгыз әле? Безнең яклар исәннәрме?
Бик исәннәр, сиңа күп итеп сәлам җибәрделәр, кереп хәлеңне белергә куштылар. Я, ничек урнаштың? Бик кыйналмыйсыңмы?
Рәхмәт инде, Гарифулла абзый, хәл белә кергән өчен. Әйбәт кенә урнаштым әле.
Торак мәсьәләсе ничек?
Булды, Гарифулла абзый.
Югыйсә, өлкә комитеты секретарена керергә исәп бар иде.
Рәхмәт, аларны борчымагыз инде, Гарифулла абзый. Кич белән өйгә рәхим итегез, күреп китәрсез.
Икенче килгәндә өеңне дә кереп карармын әле, бүген вакытым тар, районга җыелышка кайтып җитәргә кирәк. Хәзергә сау булып тор, Гөлшәһидә, алайса.
Гарифулла көтмәгәндә ничек килеп чыккан булса, шулай ашыгыч китеп тә барды. Ләкин аның килеп чыгуы Гөлшәһидәгә гаҗәеп бер тынычлык һәм ышаныч китерде.
Юк, ул ялгыз түгел, аны онытмаганнар, ул үзе дә алардан беркайчан да аерылмаячак.
Шул ук көнне Гөлшәһидә эштән соң деканатка китте. Вера Павловна кандидатлык минимумы өчен кирәкле программаларны әзерләп куярмын дип кичә вәгъдә иткән иде.
Әллә инде хәзерге заманның һавасы да кеше күңеленә ияреп йөри шунда: кичә шыгырдап тора иде, бүген, күр, ничек сындырган, кар булып кар җылысымак тоела, йомарлап алып кемгәдер атып бәрәсе килә. Бу теләк Гөлшәһидәнең күңелендә үскәннән-үсә, инде еракта, томан эчендә әлеге «кемдер» үзе дә тонык кына шәйләнә кебек. Гөлшәһидә үзе дә сизмәстән кар ала, адымнарын кызулата. Ашыга ул, әлеге шәүләгә тизрәк җитәргә ашыга.
Менә деканат урнашкан бина. Гөлшәһидә, уйларыннан айныгандай, туктады. Кинәт аңа уңайсыз булып китте, кулына йомарлаган карны ташлады, юл буе Фазылҗан турында гына уйлады бит!
Вера Павловна аны ачык чырай белән каршы алды. Әмма кичәге хәлләр турында алар сөйләшмәделәр. Тик Гөлшәһидә кирәкле материалларны алып китәргә җыенгач кына, Вера Яңгураның шалтыратуын, кәефләрен соравын әйтте.
Верочка, нигә миңа боларны сөйлисең? — диде Гөлшәһидә, хәтере калып. — Нигә күңелемә вәсвәсә саласың?.
Шулай дигән булды, ә үзе, җан тынычлыгын җуеп, шимбә көн Асия белән театрга барды. Николай Максимовичның уйнавына таң калып карап торды. Ул бер карт ролен уйнады. Бу уен Гөлшәһидәне тетрәтте. Моңарчы әле аның беркайчан да шундый югары сәнгатьне күргәне юк иде. Сәхнәдә артист Николай Максимович юк иде, сәхнәдә үзенең кайгысы, шатлыгы, уйлары һәм хисләре белән бер карт яши иде. Аның хәрәкәтләре белән тавышы гына түгел, хәтта сулышы, җаны да карт иде.
Спектакльдән соң Гөлшәһидә белән Асия сәхнә артына керделәр. Николай Максимович үзенең бүлмәсендә гримнарын юып утыра иде.
Кемне күрәм! — дип, урыныннан сикереп торды, Гөлшәһидәнең кулын үпте һәм аңа тәбрикләү сүзен әйтергә дә ирек бирмичә, тезеп китте: —Мине алырга килдегезме? Минем йөрәк ярыйсы әле. Ә менә сезнеке ничек? Сизәм, сизәм, наяным! Минем күзләр күпне күрә. Театрга килүегез дә юкка түгел.
Гөлшәһидә бик курыкты. Кешеләр бер карауда ук сизәрлек үзгәреш бармы икәнни соң аңарда?!

8
— Алексей Лукич, минем сезгә бер тәкъдимем һәм үтенечем бар, Әбүзәр Гиреевич белән дә сөйләшкән идем. Безнең бүлеккә «ялкынлы фотометр» сатып аласы иде.
«Ялкынлы фотометр»? — дип кайтарып сорады Алексей Лукич, — Фотография ачмакчы буласызмы?
Профессор кисәткәннән соң Гөлшәһидә Алексей Лукичның тиз генә риза булуын көтмәсә дә, аның бу сүзләреннән аптырап калды. Моны ничек аңларга? Шаяртамы? Алексей Лукич андый кеше түгел шикелле. Көлү, юләрсетүме? Гөлшәһидә үзе андый ахмак нәрсә әйтмәде шикелле. Әллә өлкәннәр барында кирәкмәгән җиргә борыныңны тыкма дип әйтүеме бу?
Алексей Лукич, ничек инде... Менә дигән яңа аппаратлар бар чагында диагностиканы һаман иске методлар белән алып бару мөмкин түгел бит.
— Әгәр бөтен хастаханәне яндырсак? — диде Алексей Лукич, аз гына да... үзгәрмичә.
Гөлшәһидәнең күңеленә бик хәтәр шик төште: әллә Алексей Лукич административ эшләр белән күмелеп яңа әдәбиятны карап барудан туктаганмы? Әллә аның «ялкынлы фотометр» турында бөтенләй ишеткәне дә юкмы? Юри мәгънәсез сораулар биреп, үзенең наданлыгын гына Гөлшәһидә алдында яшермиме?
Мәскәү хастаханәләрендәмин ул фотометрны үз күзем белән күрдем, Газ белән эшләсә дә, бернинди янгын хәтәре юк. Берничә минут эчендә канның бөтен химик составын әйтеп, бирә.
Күпме тора? — дип сорады Алексей Лукич сүрән генә. Гөлшәһидә әйтеп биргәч, башын чайкады. — Андый сума безнең сметада юк.
Быел булмаса, киләсе елда булыр. Сметага кертик.
Белмим, андый суманы үткәрерләрме икән, — дип, Алексей Лукич һаман үзенекен кабатлады. — Безгә бит, Гөлшәһидә Бәдриевна, иң кирәкле коралларны сатып алыр өчен дә акчаны кысып кына бирәләр. Әнә сезнең бүлектә Рива-Роччи аппаратын ватканнар, юньсезләр. Шуның яңасын алырга акча таба алмыйча, башымны кашып утырам әле. Арслан булып арыслан да үзеннән биек сикерә алмый.
Юк, мин ышанмыйм, Алексей Лукич. Сез мине гафу итегез, бу безгә чит фәлсәфә.
Ярсып, кабынып китәргә әзер Гөлшәһидәгә Алексей Лукич озак кына карап торды да тагын башын чайкап куйды. Аннары өстәлдә яткан кенәгәне япты. Бу китәргә мөмкин дигән сүз иде. Гөлшәһидә чыкты. Ә вестибюльдә алар Мансур белән чак кына маңгайга маңгай бәрелешмәделәр. Икесе дә шып туктадылар. Гөлшәһидә күзләрен зур ачып Мансурга туры итеп карады, Мансур исә шунда ук керфекләрен түбән төшерде, һәм, ашык-пошык исәнләшкәч, хирургия бүлегенә кереп китте, — анда аны консультациягә чакырганнар икән.
Өенә Гөлшәһидә бик күңелсез кайтты. Соңгы көннәрдә яхшы ук сиздерә башлаган күңел тынычлыгы тагын югалды, йөрәгендә тагын өермә купты.
Асиядән хат бар, — диде Хатирә апа, Гөлшәһидәнең күңелсез кайтып керүен сизмичә калып.
Рәхмәт, — диде Гөлшәһидә, ананың хәтерен калдырмаслык дәрәҗәдә генә ачык чырай белән.
«... Без тауларга менәбез, — дип язган иде Асия. — Югарырак менгән саен мин сезгә, табибларга: Әбүзәр абыйга, Маһирә апага, сезгә һәм башкаларга рәхмәт укыйм. Йөрәгем бер генә дә авыртмый, тыным аз гына да кысмый. Әбүзәр абзый дөрес әйткән иде: мин тау кәҗәсе! Кирәк икән трамплиннардан да сикерәм, чаңгыда, канатлы кош кебек, таулардан тауларга очам. Мин, икенче катка менә алмаган чирләшкә, бүген тауларга күтәреләм. Мин мондый бәхетне — яшьлек, сәламәтлек бәхетен, югары менү, канатлану бәхетен моңарчы шушы хәтле мул итеп һич татыганым юк иде. Рәхмәт, мең рәхмәт табибларга!..»
Шуннан соң ул Илдардан хатлар алганлыгын, бик шатланганлыгын, биегәнлеген язган да: «Теге үзебез сайлап алган бәхет турындагы сөйләшүебез исегездәме, Гөлшәһидә апа?» — дип сораган. Гөлшәһидә уйга калды, Мансур белән вестибюльдәге очрашуы күз алдына килде. Йөзен ике кулы белән каплады. «Юк, юк, Гөлшәһидәнең үзе сайлап алган бәхете юк!»
Үз шатлыгың булмаса, кеше шатлыгына гына сөенеп булмый икән шул. Гөлшәһидә терсәгенә таянып, караңгы бүлмәдә караңгы тәрәзәдән карап берүзе утыра, — уклау башы белән аркасына төртүчесе юк иде шул хәзер аның. Башында уй да, йөрәгендә хис тә калмаган, барысы кипкән, корыган, бозга сарылган кебек. Хәтта күздән яшь тә чыкмый. Мондый хәлне Гөлшәһидә беренче кичерми, элек тә шундый хәлләр булгалый иде, тик бусы бигрәк читене шикелле. Зәгыйфь рухлы кешеләр шундый төшенкелектән соң я акылдан язалар, я агу эчәләр...
Гөлшәһидәнең холкы кинәт кабынып, кинәт сүрелә торган булмаганлыктан, икенче көнне дә аңарда кискен үзгәреш күренмәде. Иртән ул эшкә башка вакытлардагыча җилкенеп, канатланып бармады. Анык йөзе ап-ак, күз төпләре күгәрә төшкән иде.
Больницага кереп халатын кияргә дә өлгермәде, аны хәле авырайган авыру янына чакырдылар. Гөлшәһидә палатага барып кергәндә, кулына шприц тоткан Диләфрүз авыру янымда аптырап басып тора иде. Гөлшәһидә авыруның кулыннан тотты. Тамыр тибеше бөтенләй сизелми. Йөрәген тыңлады — типми. Авыру үлгән иде.
Авыруны төнге сәгать берләрдә алып килгәннәр. Ул каяндыр бик ашыгып кайткан чагында урамда егылган. Хастаханәдә уколлардан соң аңына килгән, төнне ярыйсы тыныч үткәргән, ә иртән, дежур табибның кисәтүенә дә карамастан, торып бәдрәфкә чыккан һәм...
Бу мәгънәсез үлем Гөлшәһидәнең зиһенен тәмам таратучы актыккы тамчы булды ахрысы. Профессор обходы вакытында ул авыруның диагнозын ике тапкыр бутап әйтте. Беренчесендә профессор әдәпле генә төзәтте.
Әйе, әйе, гафу итегез, — диде Гөлшәһидә тиз генә, ләкин икенче авыру янында тагын буталды. Әмма үзе хатасын сизмичә сөйләвен дәвам иттерде.
Профессор урыныннан торды.
Сезгә ни булды? — дип кырыс кына сорады ул французча. — Икенче игътибарлырак булуыгызны үтенәм, — дип, ишеккә юнәлде. Иң каты шелтә иде бу!
Гөлшәһидә аптырап берүзе палата уртасында басып калды. Авырулар да күңелсез хәл булып алганын сизенеп уңайсызланып эндәшмәделәр.
Летучкада профессор кеше күзенә күренмәслек итеп әрләр дип көтте Гөлшәһидә. Ләкин летучкада профессор аның исемен дә телгә алмады. Монысы Гөлшәһидә өчен тагын да авыррак булды. Ә чыгып барганда, ишек төбендәге шкаф ышыгында, Сәлах Саматовның янындагы табибларга: «Делегат апаны ничек яклыйбыз... Ләм-мим!» — дигән мыскыллы тавышы ишетелде. Гөлшәһидә адымнарын әкренәйтте. Тегеләр аны күрмиләр идеме, әллә күрмәмешкә генә салыналар идеме, Клавдия Сергеевна хихылдап: «Бу сиңа җәмәгать тәртибендә күз буяу түгел шул...» — дип өстәде.
Гөлшәһидәнең йөзенә кан йөгерде, яңакларына чәписе килде, ләкин тыелып, коридорга чыкты. Нәрсәнедер исенә төшерергә теләп бераз уйланып торды. Әйе, моннан бер атна чамасы элек санитаркалардан берсе аңа кәгазь кисәге китереп биргән иде. «Идәннән таптым, сез төшермәдегезме?» диде. Бу кемнеңдер кемгәдер язган интим хатыннан бер бит иде. Гөлшәһидә минеке түгел дип кире кайтармакчы иде дә, кәгазьдә сүз үзе турында барганлыгын аңлап, өстәл тартмасына тыкты. Хәзер шул язуны исенә төшереп, тиз генә кабинетына керде дә аңа яңадан күз йөртеп чыкты. Шуларныкы! Кояштыр, шуларныкы!
Төш вакытлары якынлашканда, Гөлшәһидә янына Диләфрүз борчылып килеп рецепт күрсәтте.
Монда ялгыш түгелме, Гөлшәһидә апа?
Гөлшәһидә язуына карады да агарынып китте. Доза ике өлеш артык күрсәтелгән иде!
Бераздан Маһирә ханым борчылып килеп җитте, аннары профессор да килде.
Сез нигә бу кадәр таркау? — дип сорады Әбүзәр абзый Гөлшәһидәдән.
Белмим, — диде Гөлшәһидә, башын түбән иеп.
Сез белмәгәч, кем белә инде? — Профессор кашларын җыерды. — Строфантинны ике доза артык бирү — нәрсә икәнен беләсезме?
Бу минем тупас хатам, — диде Гөлшәһидә.
Минемчә, бу җинаять, — диде профессор, — игътибарсызлык аркасында туган җинаять, Маһирә ханым. — Кинәт профессор бүлек мөдиренә таба борылды. — Гөлшәһидәнең зиһене таралган. Ул терелгәнче, сез үзегез аның барлык эшенә күз-колак булыгыз. Үтенәм сездән.
Профессор чыгып киткәч, Маһирә ханым мөмкин кадәр йомшак тавыш белән:
Ни булды соң, Гөлшәһидә? — дип сорады.
Гөлшәһидә аңа туры итеп карады да үзе сорау бирде:
Рецепт турында сезгә кем әйтте, Диләфрүзме?
Юк, Сәлах.
Гөлшәһидә иренен тешләп каядыр тәрәзә почмагына карап тора башлады. Тышта кемнеңдер сөякчел куллары төсле шәрә агач ботаклары селкенә иде. Алар гүя Гөлшәһидәгә яныйлар. «Сәлахка кем әйткән? Үзе күреп калганмы?»
Гөлшәһидә капыл гына Маһирә ханымга борылды:
Әйтегез әле яшермичә, Маһирә Хәбировна, сез миннән куркасызмы?
Һәрвакыт сабыр, тотнаклы һәм әдәпле Гөлшәһидәнең болай гасабилануы Маһирә ханымны гаҗәпләндерде.
— Сезгә ни булды? — дип яңадан сорады ул. — Янасыз, куырыласыз шикелле. Ни өчен мин сездән куркырга тиеш?
Ә Әбүзәр абзый миннән ничек котылырга белмичә йөриме?
Сезне аның кебек яратучы икенче бер кеше дөньяда бармы дип сорагыз. Әллә нәрсәләр сөйлисез, Гөлшәһидә.
Гафу итегез, — диде Гөлшәһидә, күз яшен сөртеп, һәм өстәл тартмасыннан кәгазь алып Маһирә ханымга сузды: — Менә укыгыз.
Маһирә ханым укыды да, җирәнеп, хатны өстәл читенә ташлады, бик озак сүз таба алмыйча торды.
Моны кем язган дип уйлыйсыз?
Белмим. Язуы Саматовныкына охшаган түгелме?
Ни өчен ул миңа шул хәтле пычрак ыргыта? Нишләтим мин аны, судка биримме?
Маһирә ханым уйга калды.
Мин Сәлах белән күптән эшлим. Дөресен әйткәндә, мин аны бу кадәр мәкерле, бу кадәр вак дип уйламый идем. Аның аспирантура турында сәйләнен йөргәннәрен хәтерлим. Баштарак Әбүзәр Гиреевич аңа уңай карашта иде шикелле. Соңгы бер-ике елда аның Сәлахка мөнәсәбәте бик нык үзгәрде. Ә сезгә Әбүзәр Гиреевичның өмете бик зур. Ихтимал, Сәлах шуның өчен сезне яратмый торгандыр.
Судка биримме соң? — дип кабат сорады Гөлшәһидә.
Анысын әйтә алмыйм. Мин мондый эшләрдә начар киңәшче, Гөлшәһидә. Чөнки үзем беркайчан да, беркем белән дә судлашмадым. Суд, минемчә, һәрвакыт ике яклы... Уйлагыз әле, бәлки, бүтән әмәлем табарсыз.
Гөлшәһидә төне буе йокламады, уйлады да уйлады. Ул бүген бер нәрсәне ачык төшенде. Аз яшәгән әле ул, тагын да азрак күргән. Тормыш аның сөяленә әле бик аз баскан. Аны һәр очракка җавап табарга өйрәтмәгән, ансат кына өйрәтмәс тә шикелле.
Бу йокысыз төн нәтиҗәсендә Гөлшәһидә бер фикергә килде — ул фикер дөрес идеме, түгелме, анысын ул белми иде — ул судлар белән маташмаска, ә барысын Салахның үзенә әйтергә булды.
Иртән ул Маһирә ханым янында Сәлахның үзен очратты.
Сәлах Саматович, нигә сез һаман шамакайланасыз? — диде ул, исәнләшеп тә тормыйча.
Сәлах хахылдап көлеп җибәрде.
Авыз ермагыз! — диде Гөлшәһидә, аңа таба бер адым атлап. — Мин берәүгә дә үземнән көләргә юл куймыйм.
Балалар кебек әтәчләнмәгез әле, — диде Маһирә ханым, ишеккә таба атлап. Сәлах та аның артыннан иярде.
Туктагыз! — диде Гөлшәһидә Сәлахка. — Бер башлагач, сүзне ахырынача җиткерик.
Хезмәтегезгә әзермен, — дип, Сәлах аның алдында кыланып баш иде.
Тагын бер тапкыр әйтәм, шамакайланмагыз минем алда. Минем җитди итеп сөйләшәсем килә.
Пажалысты, товарищ делегат.
Гөлшәһидә аңа янып торган күзләре белән озак карады.
Сез бала түгел бит.
Үзем дә нәкъ шул фикердә.
Алай булгач, нигә минем делегатлыгымны мыскыллыйсыз?
Виноват, политически неграмотный мин.
Сәлах күзгә карап аны хурлый иде. Гөлшәһидә моны ачык сизде, җеннәре кузгалды. Ә мондый чакта ул үзе дә каты әйтә иде.
Алай булгач, менә бу әшәкелегегез өчен җавап бирегез. Моның өчен политик грамота кирәкми. Миңа җавап бирмәсәгез, башка җирдә җавап бирерсез. — Гөлшәһидә аңа хатны ташлады.
Сәлах хатны кулына алуга, утлы күмер тоткан шикелле, шунда ук кире төшерде.
Алыгыз да кычкырып укыгыз! — диде Гөлшәһидә.
Ничек бу хат сезнең кулга килеп эләкте? — дип сорады Сәлах, коелып төшеп. Әрсез, тупас бер кешенең бу кадәр тиз аптырап калуына Гөлшәһидә шаккатты. Чебен!
Кемгә бирим сезнең бу әшәке хатыгызны — прокуроргамы, Алексей Лукичкамы? Я, нигә дәшмисез? Нигә болай шүрләдегез?! — диде Гөлшәһидә, ачы көлемсерәп. — Алыгыз, истәлеккә саклагыз ул шакшы язмагызны. Ләкин моннан соң минем алда шамакайланасы булмагыз, Яңаклап чыгарырмын!


(роман)
9
Диләфрүз алдында да чукрак-сукырга, күрмәмеш-белмәмешкә салынып мәңге йөреп. булмый бит. Әгәр Диләфрүзнең ачыктан-ачык сөйләшергә көче җитми икән, моны Гөлшәһидә эшләргә тиеш, чөнки ул өлкәнрәк. Барысына чик куярга вакыт!
Беркөнне юри Диләфрүзнең эштән кайткан вакытын тар бакча юлында саклап торды да аны култыклап:
— Диләфрүз акыллым, ни өчен син миннән гел качасың? — дип сорады. Диләфрүз сискәнеп китте, эндәшмичә аска карап атлады. — Безнең арабыздан нинди кара мәче узды соң әле?
Быел һавалар тигез тормый, әле суыта, әле җылытып җибәрә дә тамчылар тама башлый. Бүген дә шундый тамчылар тама торган җылы көннәрнең берсе. Урам халык белән тулган. Ипле генә, ашыкмый гына кайталар. Кайдандыр вакыт-вакыт борынга хуш ис килеп бәрелә. Җәй көннәрендә Акъярда җил болын ягыннан искәндә шундый тәмле чәчәк исе борынга килеп бәрелә торган иде. Ә завод-фабрикалы каланың машиналар сөреме белән тулы урамында мондый хуш ис кайдан килгән? Күрәсең, Диләфрүз хушбуйларга чумган. Ихтимал, ул очрашуга ашыга торгандыр. Ә Гөлшәһидә аны култыклап алган да җибәрми.
Элек син бик ягымлы идең, Диләфрүз. Хатлар да яза идең. Әллә синең алда гаебем бармы? Рәнҗеттемме? Үземә турысын әйтеп бирче, Диләфрүз.
Юк, юк, сез алай уйламагыз, — диде Диләфрүз калтыранып. — Сезнең мине һич рәнҗеткәнегез юк.
Урамның аргы башыннан берсе икенчесен узарга чамалап бик зур тизлек белән ике машина килә иде. Кинәт Диләфрүз Гөлшәһидәнең кулыннан ычкынды да, «Гафу итегез, ашыгам», — дип, шул машиналар арасына ташланды. Берсе аны чак бәреп екмады. Колакны ярып тормозлар чинаган тавыш ишетелде. Ләкин Диләфрүз, артына да әйләнеп карамыйча, урамның аргы ягына йөгереп чыкты.
Тиле кыз! — дип кычкырды шофер, йодрык янап.
Болар барысы да шулкадәр тиз булды, Гөлшәһидә аңына килә алмыйча калды. Аның йөрәге «жу» итеп куйганда, Диләфрүз күренми иде инде.
Гөлшәһидә кич буе борчылып утырды. Ә иртән Диләфрүзне әрләмәкче булып авыз ачкан иде, кыз йөгереп китеп барды.
Шуннан соң ике-өч көн үткәч тә, Гөлшәһидәне партбюро утырышына чакырдылар. Ул анда курка-курка гына барды. Башына мең төрле шикле уй килде. Диләфрүз, Саматов... Әнә Клавдия Сергеевна тәмәке тарта-тарта аңа ничек күз кырыйлары белән карый. Райком вәкиле дә бар икән.
Әгәр бәйләнә башласалар, Гөлшәһидә акланып утырмаска, ә һөҗүм итәргә булды. Ләкин... Гөлшәһидәне партбюрога бөтенләй башка бер йомыш белән чакырганнар булып чыкты. Хастаханәдәгы партуку түгәрәгенә җитәкчелек итүен үтенделәр. Түгәрәк XXII съезд материалларын өйрәнә башлаган, ләкин, җитәкчесе начар эшләве сәбәпле, укуларның тәртибе юк икән.
Гөлшәһидә уйга калды. Аның вакыт бюджеты хәзер санаулы иде. Кандидатлык минимумына хәзерләнәсе бар, заводтагы эшне дә кемнәрдер көлә дип кенә ташлап булмый бит. Шулай да баш тартырга батырчылык итмәде.
Партбюродан чыгып барган чагында Гөлшәһидәгә профессор очрады һәм «ялкынлы фотометр» турында сорады.
И, әйтмәгез инде, Әбүзәр Гиреевич, — диде Гөлшәһидә кызарып, — Ул «ялкынлы фотометр» беренче очрашуда ук минем канатларымны көйдерде. Алексей Лукич сметада каралмаган дип кырт исте.
Әйткән идем бит, — дип көлемсерәде профессор. — Былтырлары без аңардан өстәмә рәвештә бер аппарат сатып алдырткан идек, шуннан соң финанс дисциплинасын бозган өчен аңа шелтә бирделәр. Хәзер аны бер-бер нәрсәгә күндерү бик читен. Инструкция буенча гына бара ул. Ләкин сез дә алай тиз чигенмәгез.
Өенә кайтып тамагын туйдырганнан соң, Гөлшәһидә чемоданыннан блокнотларын, очрашуларда сөйләгән язуларын өстәленә чыгарып салды. Кәгазьләр арасында фотолар да бар иде. Менә ул Казан вокзалында вагон баскычында басып тора, менә өлкә комитеты секретаре белән төшкән рәсемнәре. Фотообъектив шактый күп кешене эләктергән. Гөлшәһидә аларның күбесен танымый да иде. Әнә, үзе әйтмешли, «тарихка кереп калган» Вера Павловна.
Партия җитәкчеләре һәм Татарстан делегатлары белән Кремльдә төшкән зур рәсемнәрне ул инде рамга куеп стенага элгән иде. Хәзер башын күтәрә төшеп уйчан моңсу караш белән шуңа карап утырды. Нинди көннәр иде!
Беренче дәрестә Гөлшәһидә үзенең съездда катнашучы буларак истәлекләрен, уй-хисләрен уртаклашырга булды. Акъярда бу турыда ул күп сөйләде. Халык та яратты кебек. Ләкин дәрес көне якынлаша башлагач, Гөлшәһидәнең күңелен курку басты. Мондагы коллективны ул яхшылап белми әле. Дәрескә килүчеләр булырмы? Күңел биреп тыңларлармы? Шәһәр кешеләрен кызыктырырлык итеп сөйләргә үзенең көче җитәрме? Беренче дәрестә үк тыңлаучыларның күңеле суынса, аннары аларны тартыл та китерә алмассың.
Гөлшәһидәнең өстәлендә кызыл, зәңгәр карандашлар белән чуарланып беткән съезд бюллетеньнәре ята. Ул әле аларның берсен алып укый, әле, нәрсәдер исенә төшереп, икенчесен, өченчесен актара. Аннары шуларны хәтеренә китереп идән буйлап йөренә. Ул кәгазьгә карап сөйләмәячәк, язганны укымаячак.
Җыр ишетелә. Күрәсең, Хатирә апа радионы куйган. Менә шушы җыр шикелле булсын иде синең сөйләгәннәрең, менә шушы җыр кебек күңелләргә сеңсен, иде синең сүзләрең. Менә шушы җыр шикелле...
Беренче дәрес буласы көнне эшкә барганда, Гөлшәһидә съезд ачылу көненә кияргә дип тектергән кара костюмын, ак кофтасын киде. Бу кием аңа аеруча килешә һәм шул ук вакытта аны гаҗәеп тотнаклы, әдәпле итеп тә күрсәтә иде.
Эш сәгате бетүгә, лекцияләр залы халык белән шыгрым тулды. Түгәрәккә язылган егерме кеше урынына йөзләп кеше килгән. Санитаркалар, сестралар гына түгел, йөри алучы авырулар да килгәннәр.
Шунда Гөлшәһидә Әбүзәр абзый белән... Фазылҗан Яңгураның да арткы рәтләрнең берсенә килеп утырганын күрде. «Нишләп килгәннәр алар монда? Ни кирәк аларга?»— дип, чиксез гаҗәпләнде Гөлшәһидә.
Ләкин нәрсәдер үзгәртергә соң иде инде. Гөлшәһидә өстәл янына килеп, басты. Маңгаена бер бөртек чәче төшкән, йөзе азрак агарынган, күзләре тынычсыз. Сүзен ул каушый төшеп башлады. Ясалма пафостан, шалтыравык буш сүзләрдән бик сакланганга, гадиләрен тиз генә таба алмады, икенче яктан, профессорлар алдында артык авылча күренүдән курыкты. Бигрәк тә Яңгурага ачуы килде. Тагын Сәлахларга авыз чайкарга азык булачак.
Биш-ун минуттан Гөлшәһидә үзен кулга алып өлгерде. Тавышы калтыраудан туктады, сүзләре дә табигый яңгырый башлады. Залда шылт иткән тавыш ишетелми, бер генә кеше дә торып китмәде. Съезд турында, яңа Программа, коммунизм төзүчеләрнең мораль кодексы турында сөйләгәннән соң, Гөлшәһидә медицина проблемаларына, җәмәгатьчелек тәртибендә халыкка медицина хезмәте күрсәтү мәсьәләләренә күчте, үзләренең заводта ничек эшләүләре турында әйтеп китте һәм сүзен бөтен хастаханәне коммунистик хезмәт коллективы итеп күрергә хыяллануы белән бетерде. Аның бу тәкъдименә бик озак кул чаптылар.
Коридорга чыккач, сөйләшеп басып торган профессорлар янына килен, Гөлшәһидә алар белән исәнләште дә, кызарып:
— Нигә сез шулкадәр вакытыгызны әрәм иттегез, мине дә нинди җайсыз хәлгә куйдыгыз? — диде.
Гафу итегез, Гөлшәһидә ханым, минем тузан хәтле дә гаебем юк, — дип елмайды Фазылҗан. — Менә Әбүзәр Гиреевич алып керде. Әмма вакытыбыз әрәмгә китте дип әйтмәс идек. Мин, мәсәлән, бик рәхәтләнеп тыңлап утырдым.
Монысы инде хатын-кызга әйтелә торган комплимент, Фазылҗан Җангирович.
Кайтырга бергә чыктылар. Әбүзәр абзый машина белән китте, Яңгура Гөлшәһидәне әзрәк озата барам дип калды. Гөлшәһидә бик уңайсызланды, бигрәк тә Әбүзәр абзыйдан оялды, ләкин ни хәл итә ала иде ул?!
Мин чыннан да сезнең лекциягә очраклы туры килдем, — диде Яңгура, Гөлшәһидә белән янәшә атлый-атлый. — Мине консультациягә дип чакырганнар иде. Әмма бу очракка мин бик шатмын. Югыйсә, сезне күреп тә булмый бит. Театрга чакырсам, бармыйсыз.
Кирәкми, Фазылҗан Җангирович. Башка нәрсә турында сөйләгез.
Мин сезне бер дуңгыз бик каты җәберсеткән дип ишеттем. Мин ул кабахәтнең муенын борам әле.
Гөлшәһидә агарынып Яңгурага карады. Тиз генә ни дип әйтергә дә белмәде.
Сез ул гайбәтчеләрдән мең мәртәбә өстен, Гөлшәһидә ханым. Башларына басып үтегез.
Бу вакытта алар бакча буйлап баралар иде. Юлның ике ягына да кар өелгән. Бер урында балалар кар бабай ясаганнар, күз урынына күмер төрткәннәр. Гөлшәһидә көрсенеп куйды.
Моны әйтүе ансат... Ләкин мин берәүнең дә мине кызгануын теләмим. Мин үземне үзем яклый алам. Хушыгыз, Фазылҗан Җангирович. Миңа болайга...

10
Элек, Яңгура белән очрашканнан соң, Гөлшәһидә ниндидер вөҗдан газабы сизә торган иде. Хәзер инде бу газап югалды. Чыннан да, ни өчен газапланырга тиеш ул?!
Кинәт ул туктады. Гөлшәһидә тора торган өйнең капкасы төбендәге урындыкта башына кырпулы бүрек кигән, яңа ай күк көмеш сакаллы... Әһлетдин бабай утыра иде.
— Әһлетдин бабай, синме бу? — дип йөгереп килеп, Гөлшәһидә аңа ике кулын сузды.
— Мин булмыйча кем булсын, әй. Исән-сау гынамы, наныем?
Бик әйбәт әле, Әһлетдин бабай. Үзегез ничек торасыз? Акъярда ни хәлләр бар? Исән-саулармы?
Акъярда болай ярыйсы, — диде бабай, үпкәли төшеп. — Син генә аны оныта башлагансың.
Гөлшәһидә шунда ук картның тел төбен аңлап алды.
Акъяр, Әһлетдин бабай, минем гомерлек Акъярым инде ул, аны беркайчан да онытасым юк. Онытылырлык та түгел ул. Беркөнне Гарифулла абый — райком секретаре хәлемне белеп китте, менә бүген син килеп сөендердең. Ничек килергә уйладың, Әһлетдин бабай?
Яратуыбыз китерде инде, Гөлшәһидә, башка нәрсә түгел, — диде бабай һәм, кәефе ачылып китеп, кеткелдәп көлеп алды.
Әйдә, әйдә, өйгә керик. Тамагың да ачкандыр. Бибисара апа, Сәхипҗамал җиңги, Нәфисә апалар исән-сау калдылармы?
Гөрләшеп торабыз әле. Сиңа йөге белән сәлам.
Рәхмәт.
Алар ишек алдына керделәр. Сарай каршына машина белән утын китереп аударганнар иде.
Безгәдер бу, — диде Гөлшәһидә.
Начар утын түгел, каен да нарат. Төнлә урламаслармы?
Юк, тиюче юк. Иртәгә утын кисүчеләр чакырырмын.
Әй! Әһлетдин бабаң бар чагында нинди утын кисүчеләр!
Алар өйгә керделәр. Әһлетдин бабай кожанын салды да, чәй эчәргә утырганчы ук, чоланнан капчыгын алып керде. Өстенә җиңсез бишмәт, аягына җылы ак оекбаш, башына түбәтәй кигән бабай егетләрчә җәһәт кылана иде.
Менә монысы, иң өстәгесе, — диде ул, Гөлшәһидәгә күчтәнәчләр бирә-бирә, — Сәхипҗамал киленнән булыр. Әманәт итеп тапшырды. Каклаган каз да аныкы. Үз кулына гына бирә күр инде, диде. Борчак белән бодай оны үземнән булыр. Син бит умач яратасың. Борчак оны умачка яхшы була. Тәпәндәге балны умартачы Хуҗавәли китереп бирде. Зинһар, ди, гаеп итә күрмәсен, сәламәтлегемә сөенеп кенә җибәрәм, ди. Озын Мөбарәк хатыны Майшәкәр дә, Кәпирәтив Мотаһар да, Комбайн Митри Палыч та, Якуб хатыны Нурлыгаян да күчтәнәч китерәбез дигәннәр иде, алмадым. Мин әйтәм, Гөлшәһидә аңа мохтаҗ түгел, ә рәхмәтегезне, яхшы сүзегезне йөге белән булса да алып барам. Әй, ул рәхмәт сиңа, кызым! Мотаһар хәзер йөгереп йөри, үлем турында уйламый да. Озын Мөбарәк әйтә, башымның шаулавы бетте, ди. Майшәкәре бавырының кайда икәнен оныткан... — Әһлетдин бабай кеткелдәп көлеп алды. Аннары, карт хәтере — тишек иләк, онытканчы әйтим дип, башка авылдашларының сәламәтлекләре, рәхмәтләре турында сөйләп китте һәм тагын капчыгыннан күчтәнәчләр чыгара башлады.
Бу кадәр күчтәнәч! — диде Гөлшәһидә куанып та, аптырап та. — Мин бит кулымнан килгәнчә генә тырышкан идем... Аларның сәламәт булулары минем өчен иң зур сөенеч инде. Кайткач, һәркайсына миннән аерым-аерым сәлам тапшыр. Моннан соң да һич авырмасыннар.
Вәт, духтырның шул сүзен яратам! — диде Әһлетдин бабай, түбәтәен артка таба этеп. — Сәламеңне дә җиткерермен, борчылма. Сагыналар сине, кызым, Акъярда, сагыналар. Яңа духтырыбыз да ару гына, тик синеке кебек җылы йөрәге, тәмле теле юк. Авыл кешесенә аның теле дә кирәк бит. Шәһәр авырулары тагын, ничектер, белмим, авылныкын сүз белән дә дәваларга кирәк.
Гөлшәһидәнең шатлыгы эченә сыймады. Акъяр халкы үзен бу кадәр яратып калган дип уйламый иде ул. Киресенчә, киткән өчен бик каты рәнҗегәннәрдер дип йөри иде.
Чәйләр эчеп, авыл хәлләрен бәйнә-бәйнә сөйләгәннән соң, Әһлетдин бабай Хатирә апаның кухня якка чыгып китүен көтте дә, тавышын әкренәйтә төшен:
Авыл халкы миңа тагын шуны да белеп кайтырга кушты, кызым. Гаеп эш түгел ул. Түбән очның Кенәз Гайфи кызы Мәстүрә культурный семинарда булып кайткач сөйләгән: имеш, Гөлшәһидә кияүгә чыга икән бер прафисырга. Акъяр халкы, туе кайчанрак булыр, шуны белеп кайт, диделәр. Гөлшәһидәнең, дип әйтеп әйттеләр, бездән башка якыннары юк. Туенда йөзенә кызыллык килмәсен. Безнең акъярлылар ул мәсьәләдә, үзең беләсең, четерекле халык. Кыз бирсә дә, килен төшерсә дә, ятларга сер ачмый. Так што, бөтен авылыбыз белән булышырбыз, диделәр. Делегатыбызны ким-хур итмәбез, диделәр. Син миңа, кызым, ачуланма. Мин халык хезмәтчесе генә.
Моңа каршы Гөлшәһидә ни дияргә дә белмәде. Көләсе дә, елыйсы да килде. Аннары көрсенеп:
Андый уем юк әле, Әһлетдин бабай, — диде. — Була күрсә, Акъярга хәбәр итми калмам.
Әй, карт хәтере — тишек иләк. Нәфисә апаңның хатын бирергә онытканмын бит. Мине «командировкага»: җибәрүче ул булды лабаса. Больнис өчен ниләрдер кирәк. Барысын яздым дигән иде. Акчасы менә минем яулык почмагына бәйләгән.
Гөлшәһидә язуны укып чыкты да.
Ярар, Әһлетдин бабай, табарга тырышырмын, — диде.
Тырыш инде, кызым, тырыш. Авырулар өчен бик кирәк дип әйтте Нәфисә.
Әһлетдин бабай кухняга чыгып керде: