Ак Чәчәкләр - 24

Ике атна буена Гөлшәһидә хыялый бер дөньяда яшәгән кебек яшәде, һәм менә ул хыялый дөнья юк инде. Чат пыяла һәм мәрмәр сарай күз алдында, фойеларны, залны тутырган меңләгән делегатлар, президиум күз алдында, делегатларның ялкынлы чыгышлары, алкышлар, интернационал чыңнары, ура тавышлары, «Ленинизм — коммунизм! Ура!» «Халыклар дуслыгы!» «Тынычлык!» дип алты мең кешенең өзеп-өзеп кычкырулары колак төбендә, әмма шулай да бу дөнья инде күңелдә генә, ә Гөлшәһидә үзе аягына озын кунычлы боты киеп Акъяр урамы буйлап бара. Ноябрьнең аксыл-соры салкын күгендә сүрән кояш түбәнтен генә йөзә, агачлар шәрә, үзләре күмер кебек кара. Машиналар, тракторлар урамны буеннан-буена актарып бетергәннәр. Урамны аркылы чыгар хәл юк. Тәгәрмәч эзләрендә, чокыр-чакырларда яңгыр сулары салкын корыч шикелле ялтырый, ияк очын чеметеп-чеметеп ачы җил исеп ала. Үләннәр саргайган, каралган, яфраклар коелган. Ләкин шушы хәлендә дә Акъяр җанга якын, матур. Әнә авыл кырыеннан гына үтеп, үрләрдән үрләргә атлап, ерак-еракка тезелеп киткән челтәрле корыч баганалар — зур вольтлы электр үткәргечләр, әнә тау битендә яңа хастаханә күренеп тора, әнә урамның ике ягы буйлап тезелеп киткән яшь чаганнар, тирәкләр. Аларны күптән түгел генә XXII съезд хөрмәтенә бөтен авыл халкы утыртты, әнә Культура сарае түбәсендә телевизор антеннасы. Кичә шушы сарайда Гөлшәһидәнең съезддан кайткан Акъяр халкы белән беренче очрашуы булды. Халык залга сыймады, карты-яше өелеп килгән иде.
— Сөйлә, Гөлшәһидә сеңел, ниләр күргәнеңне, ниләр ишеткәнеңне бәйнә-бәйнә сөйлә. Телевизорны кайтарып җиткерә алмадылар. Радиодан күп ишеттек, гәҗитләрдән күп укыдык. Инде үз авызыңнан ишетәсебез килә, — диделәр.
Акъяр интеллигенциясенең бер вәкиле буларак, Гөлшәһидәгә моңарчы да халык алдында докладлар ясарга туры килгәләде. Менә шундый докладлар вакытында трибуна белән залдагы халык арасында тар гына ара кала. Бу тар ара кайчакта бик зурая, халык бер ярда, докладчы икенче ярда торып кала, күңелләрдән күңелләргә җепләр сузылмый. Син халыкны, халык сине аңламый, такылдыйсың шунда, ач чәүкә баласы кебек авызыңны ача-ача. Мондый чакларда Гөлшәһидә бик ачына, гарьләнә һәм моны оста сөйли белмәвенә, халык алдында абруе җитенкерәмәүгә сылтый иде. Баксаң, хикмәт анда гына булмаган икән... Кичә Гөлшәһидә моны бик яхшы аңлады Халык зурдан тотынганны, чын йөрәктән сөйләшүне, мәсьәләне уртага салып, ышанып, киңәшкәнне ярата, акыл сатканны, юкны бушка бушатканны өнәми ул. Программада куелган киң колачлы, бөтен халык өчен мөһим һәм әһәмиятле мәсьәләләр халыкның дәртен уятып, теләкләренә канат биреп, йөрәгенә гайрәт өстәде. Ул халыкка килеп кушылды, халык — аңа, ике арада бернинди дә бушлык калмады. Дулкынлануы аркасында кайчак ул кирәкле сүзен дә таба алмады, ләкин күңелләр бер булгач, аны ярты сүздән дә аңладылар. Менә шуннан алган якты нур, шуннан алган шат сөенеч бүген дә аның күңеленә тулган, көзге шыксыз авылны да матурландырган иде.
Больницага җитәрәк Гөлшәһидә туктады. Моннан тау битендәге хастаханә бинасы көлеп торган кебек ап-ачык күренә иде. Акъярның йөзек кашымыни! Гөлшәһидә Акъярга кайтып төшүе белән үк анда йөгергән, бөтен палаталарны, кабинетларны әйләнеп чыккан иде. Дөрес, кайбер җиһазлар кайтып өлгермәгән әле, эше бетмәгән урыннар да бар әле. Ләкин зурысы эшләнгән инде.
Хәзер Гөлшәһидәне көн саен очрашуларга чакыра башладылар. Кайларда гына булмады ул. Терлек, кош-корт, куян фермаларында, РТСта, мәктәп-интернатларда, партия-комсомол җыелышларында, райпромкомбинат, автотранспорт конторасы, кирпеч заводы эшчеләре янында, кичке мәктәпләрдә, пионер дружиналарында, клубларда, китапханәләрдә һәм тагын әллә кайларда чыгышлар ясады. Әлбәттә, бер Акъяр белән генә чикләнмәде, бөтен район буйлап йөрттеләр аны. Ниһаять, ул район җитәкчеләренә әйтергә мәҗбүр булды:
— Иптәшләр, сез минем табиб икәнемне онытмагыз. Минем авыруларны дәвалыйсым бар бит.
Киеренке рухи тормыш белән яшәү, халык белән гел аралашып торулар Гөлшәһидәнең күңел сагышын, бөтенләй үк булмаса да, шактый киметте. Тик кайчакта, толып киеп, Әһлетдин абзыйның кошевой чанасына утырып ерак авылдагы очрашудан кайткан чагында гына ул моңлы айга карап моңланып китә һәм үзенең дә шул ай күк ялгыз булуы исенә төшә дә, йөрәген сагыш кайчысы телеп ала торган иде. Казанга кайтып төшкәч тә Гөлшәһидә, алдан уйлап куйганча, көнозын һәм кич буе гостиницада утырды, менә Мансур килер, менә Мансур килер дип көтте, тәрәзәдән дә карады, коридорга да чыкты, юк, барлык янып-көеп көтүләре бушка булды. Ә Яңгура, Гөлшәһидә көтмәсә дә, килде, бер кочак чәчәк күтәреп килде. Тыштан Гөлшәһидә аның килүенә шатланган булды, ә эченнән шулхәтле уңайсызланды, аны тизрәк кайтарып җибәрү өчен нинди генә сәбәпләр уйлап табарга да белмәде. Ә бүтән чакта шундый сизгер, шундый әдәпле Фазылҗан бүген гүя вакыт дигән нәрсәне оныткан, утыра да утыра, сөйли дә сөйли, күзләрен Гөлшәһидәдән алмый, аз гына саксыз сүзен дә үзенчә юрарга гына тора. Бер кеше турында уйлап, икенче кеше белән сөйләшеп утыруны... ходай күрсәтмәсен! Гөлшәһидәгә бик күңелсез булып китте, съезд көннәрендә Мансур турында артык күп уйлавы, аның гап-гади хөрмәт күрсәтеп озата килүенә шулхәтле әһәмият бирүе (баксаң, Әбүзәр абзый аны өстерәп алып килгәндер әле!) һәм бигрәк тә үзенең шул уңай белән әллә нинди юк хыялларга чумулары өчен үз-үзенә хәтере калды. «Юк, мин юләрмен икән, шыр тилемен икән! — дип әрнеп үкенде ул. — Ай да ялгыз, мин дә ялгыз... гомергә шулай ялгыз булып калырмын ахрысы».
Кояш колаклы боҗра эченә кереп посып, сыек зәңгәр күктән кар урынына кәләвә кебек коры сыкы коелып торган үтә салкын декабрь көннәренең берсендә Гөлшәһидәне тагын райкомга чакырып алдылар. Тагын берәр җиргә очрашырга җибәрәләрдер дип уйлады ул, Гарифулла абыйсының ишеген ачып кергән чагында. Райком секретаре бу юлы ничектер бик басынкысыман күренде. Элеккечә бик үк ачык йөз дә күрсәтмәде шикелле. Табигате белән шат кеше булганга, Гарифулланың караңгы чырай белән утыруы Гөлшәһидәгә һич ошамады. «Үзе авырыймы, өендә бер-бер бәхетсезлекме?» дип уйлап алды ул. Гарифулланың хатыны сәламәтлеккә бер дә туймый иде. Гөлшәһидә шул турыда сораштыра башлагач, райком секретаре мәрмәр киптергечне бер урыннан икенче урынга күчерә-күчерә:
— Минем хәлләр ярыйсы, менә синеке ничек? — дип сорады.
Минеке? — дип гаҗәпләнде Гөлшәһидә. — Миндә ул-бу юк, Гарифулла абый. Больницабыз әйбәт кенә эшләп килә, үлем-бетем күренми. Үзем халык белән еш очрашам.
Аларын белеп торабыз. Алары өчен рәхмәт.
Алайса, Гарифулла абый, белмим. Аптыратмыйча гына турысын әйтегез.
Әйтергә туры килә шул, — дип көрсенде Гарифулла. — Сине Казанга алдыралар. Приказ килгән... Министрлыктан да өч тапкыр шалтыраттылар. Башта сиңа әйтеп тә тормаган идек...
Гөлшәһидә барысын да аңлады.
Бу элек булган сөйләшү, Гарифулла абый. Хәзер мин Акъярдан беркая да китмим. Халыктан да яхшы түгел.
Гөлшәһидә моны кыланып, рияланып һәм назланып әйтмәде. Ул бу турыда уйлаган иде.
Хәзер министрга үзем шалтыратам, — диде.
Гарифулла трубкага кулын куйды.
Кирәкми, Гөлшәһидә сеңел. Сине фәнни эшкә сәләтле диләр. Зур белгечләр, профессорлар шулай дип торгач, каршы килү бүгенге көн белән генә яшәү булыр иде. Киләчәктә Акъярдан чыккан профессор булса, без шуңа шат.
Бу инде Гарифулла абзыйның үз сүзләре түгел иде. Күрәсең, тагын кемнәр беләндер сөйләшүләр булган. Чөнки бер министрлык кына Гарифулланы җиңә алмас иде.
Гөлшәһидә яңадан үзенекен кабатлый башлагач, секретарь бармаклары белән өстәл пыяласын чиерткәләп алып:
— Ярар, Гөлшәһидә сеңел... бетерик, — диде. — Райхастаханәнең баш табибы белән сөйләштем. Эшеңне хәзергә Нәфисәгә тапшыр, — һәм Гарифулла аңа карамыйча гына кулын сузды.
Райкомнан чыккач, Гөлшәһидә бик озак өй алдындагы баскычта утырып торды. Ниндидер уйсыз, хиссез бер хәлдә утырды ул. Әйтерсең, аның бар шатлыгын, бар кайгысын суырып алганнар да, ул, лимон кабыгы кебек, бернигә яраксыз булып калган. Күзенә яшь килде. Мондый чакта бер елап алса, хатын-кызга җиңелрәк булып китә. Гөлшәһидә дә, баш табиб кабинетына кереп, туйганчы бер елады да Акъярына кайтып китте.
Һәм менә ул Казанда министр янында инде. Акъяр белән саубуллашу аңа бик читен булды. Кайтырмын, кайтырмын дип әйтсә дә, яңадан Акъярга тиз генә әйләнеп кайтмавын күңеле сизенде. Тормышның күзгә күренмәгән ниндидер бер түгәрәге, үтеп киткән тәүлек кебек, төгәлләнде. Хәзер инде теләсәң дә аны кабатлап булмый. Яңасы башлана. Бу яңа түгәрәк Гөлшәһидәне кая алып барып чыгар — әйтүе кыен. Ләкин киләчәктә ниләр генә булмасын, Гөлшәһидә Акъярны онытачак түгел. Бүтәннәрнең Чишмәләре, Кырлайлары булган. Гөлшәһидәнең Акъяры...

4
Күченү мәшәкате, аерылышу сагышыннан аз гына суырыла төшкән Гөлшәһидә Маһирә ханымнан авыруларны кабул итеп йөри. Элекке бүлек мөдире пенсиягә чыккан. Аның урынына Маһирә ханымны күчергәннәр. Маһирә ханым урынында Гөлшәһидә эшләячәк. Элекке авыруларның берсе дә юк. Ә Гөлшәһидәгә алар һаман шунда яталардыр күк тоела. Менә бу караватта Галина Петровна, монысында Асия яткан иде. Ә «Сахалин» ишеген ачуга, Николай Максимовичның шаян шат танышы ишетелердер төсле, Зиннуров белән Балашов та елмаерлар төсле. Ханзафаров та шундадыр кебек...
— Менә сезнең яңа табибыгыз, — ди Маһирә ханым һәм палата саен. — Гөлшәһидә Бәдриевна Сафина. Аны да мине яраткан кебек яратыгыз.
Ләкин авыруларның күз карашлары сүрән. Бу артык матур, артык зифа яшь табибка алар шикләнеп карыйлар: каян очып килгән бу тәти кош, берәр түрәнең капризлы кызымы, я булмаса кәләшеме диләр төсле.
Һәр палатада диярлек авырулар Маһирә ханымнан:
Сез китәсезмени? — дип үпкәләп сорыйлар. Ләкин аның беркая да китмәслеген белгәч тә тынычланмыйлар, ышанмыйлар. Торалар-торалар да тагын шул ук күңелгә тия торган сорауны бирәләр.
Җитмәсә, Диләфрүз дә аңардан качарга гына тора. Гөлшәһидә ничә тапкыр аны сөйләштерергә тырышып карады, ләкин җавап урынына аның күзләрендә курку гына күрде.
Яңгура берничә тапкыр телефоннан шалтыратты, аннары үзе дә гостиницага килеп чыкты. Озак кына сөйләшеп утырдылар. Ахырда Яңгура;
Квартира ягын ничек уйлыйсыз? — дип сорады.
Хәзергә әле баганалардан эзләп йөрим, — дип елмайды Гөлшәһидә.
Гаҗәп, гаҗәп, — дип, Яңгура бер үк сүзне бер ун тапкыр кабатлады.
Нишләргә соң? Миңа монда квартира әзерләп куйган кеше юк бит.
Чакырып китергән кешегә министрлык бүлмә бирергә тиеш. Бирмәсәләр, өлкә комитеты секретарена яки Совмин председателенә барыгыз. Делегат кешенең үтенечен, һәрхәлдә, кире какмаслар.
Юк, Фазылҗан Җангирович, мин моны эшләмәячәкмен, — дип кырт кисте Гөлшәһидә.
Яңгура маңгаен угалап бераз утырды да:
Сез бүтән шул, — диде. — Башкалар оялып тормыйлар.
Җан биргәнгә юнь биргән ди бит, табылыр әле.
Яңгура елмайды.
Сез бик оптимист кеше болай булгач. Әгәр мин булышсам, моңа ничек карарсыз? — Яңгура кинәт кечкенә күзләре белән Гөлшәһидәгә текәлде. — Якын дусларча?
Гөлшәһидә башын чайкады.
Мәшәкатьләнмәгез, Фазылҗан Җангирович. Мин башта ук сезгә кистереп әйтергә тиешмен: сез миңа бер бүлмә түгел, алтын сарай тәкъдим итсәгез дә бармыйм. Бу турыда кабат сөйләшмик, югыйсә ачуланачакмын.
Мине шулкадәр түбән җан итеп саныйсызмыни? — дип сорады Яңгура, аякка басып.
Әгәр мин сезне түбән кешегә санасам, мин сезнең белән сөйләшеп тә тормас идем, Фазылҗан Җангирович.
Рәхмәт, — диде Яңгура, эшләпәсен алып.
Шулай да бу сөйләшүдән соң Гөлшәһидәнең күңелендә юшкын калды. Ул төн буе тынычсызланды. Аңа калса, ул Яңгурага тагын өметләнергә юл куйды кебек. Ә алтын сарай турында әйткәннәре... сүз генә булып кала лабаса...
Ә иртән профессор Гөлшәһидәгә шелтә ясады.
— Сез бүген нигәдер каушадыгыз, — диде. — Табибның каушавы авыруларга начар тәэсир итә. Аларның табиб берни дә белми дип уйлаулары мөмкин. Авыру янында авыру турында гына уйлагыз. Бәлки, сезгә нәрсә булса аңлашылмый торгандыр? Сорагыз, тартынмагыз. Белмәү гаеп түгел, белергә теләмәү гаеп. Мәктәптә шулай әйтәләр идеме?
Әйтәләр иде, — диде Гөлшәһидә кызарып.
Профессор: «Менә шулай алайса!»-дигән шикелле ак башын кагып алды. Аннары ике кулын артына куеп, кабинет буйлап ишекле-түрле бер узды. Аның йөзе уйчан, кыяфәте җитди иде.
— Онытып торам, — диде профессор, бераздан бөтенләй башка бер тавыш белән, — сезнең белән бер бик мөһим мәсьәлә турында сөйләшәсем бар иде, Гөлшәһидә. Монда тыныч кына сөйләшергә ирек бирмәсләр. Өйгә килеп чыга алмассызмы?
Гөлшәһидә Фатихәттәйне күрергә күптән җай эзләп Пәри иде. Сәбәп табылуга эченнән куанып, барырга риза булды. Ләкин икенче көнне кич белән канатлы фәрештәләр басып торган таныш парадныйга барып кергәч, ул икеләнеп калды. Чак кире борылып китмәде. Мансур аның турында ни уйлый икән? Турысын әйткәндә, Гөлшәһидә аны көн саен көтте, улдыр дип еш кына алданган чаклары да булды. Ләкин нәрсә көтә Гөлшәһидә, нинди өмете бар аның Мансурда?
Аны һәрвакыттагыча ачык чырай белән каршы алдылар.
Кая, кая, карыйм әле Мәскәүләрдән кайткан бу. кызыбызга, — диде Фатихәттәй, гади халыкка гына хас бер ягымлылык белән аны аркасыннан сөеп. — Күзем генә тимәсен, тфү, тфү. Мәскәүләр бик килешкән икән үзеңә.
Әйдүк, киемеңне сал, кызым, — диде Мәдинә апа да, аны кочып. — Саулыкларың арумы?
Бик яхшы, Мәдинә апа. Үзегез ничек торасыз?
Безнең инде картларча.
Әй, куйсаңчы шул картларчаңны. Коммунизмда яшәмичә китмибез әле бу дөньядан, — диде Фатихәттәй, Гөлшәһидәнең киемен алып.
Мансурның әйдә юклыгын белгәч, Гөлшәһидә иркен сулап куйды. Ул аның белән очрашырга тели дә, очрашудан курка да иде.
Ике-өч минут үтмәде, Фатихәттәй өстәлгә самовар китереп утыртты, ут уйнатып табын әзерләде. Әбүзәр абзый алдына гадәттәгечә бәләкәй чынаягын, вак-вак шакмаклы шикәрен китереп куйды.
Инде, Гөлшәһидә кызым, съездда күргәннәреңне сөйләп бир, — диде ул, чәй агыза-агыза. — Монда без телевизордан карап та шаклар каттык. Кай тирәдәрәк утырдыгыз? Бер генә тапкыр күземә чалынган булдың да юкка чыктың. Әллә кара гарәпләр дә бар иде анда?
Сиксән илнең коммунистлары катнашты, Фатихәттәй.
Гагарин белән Титовны да күрдеңме?
Күрдем.
Безнең ише кешеләрме соң үзләре?
Юк, Фатихәттәй, ике башлылар, — дип көлде Әбүзәр абзый.
Ике башлы булмаса, андый җиргә күтәреләме соң адәм баласы, — диде Фатихәттәй, бер дә исе китмичә.
Гөлшәһидә үзе сөйләде, үзе шыпырт кына картларны күзәтеп утырды. Ниндирәк мөнәсәбәттә икән хәзер алар аңа? Әбүзәр абзыйның нинди йомышы бар икән?
Чәйдән соң Әбүзәр абзый Гөлшәһидәне үз бүлмәсенә чакырды, урындык тәкъдим итте. Үзе каршыга утырды.
Сезнең күчү озакка сузылды сузылуын, ләкин хәерлегә булды, — дип елмайды ул. — Съездга барып кайтуыгыз бик тә зур бәхет. Инде вакытыгызның бер минутында әрәм итмичә имтиханнарга әзерләнергә керешегез, туганкай. Ачыграк итеп бу турыда соңыннан сөйләшербез әле. Быел мин бик еш сырхаулый башладым, исән чакта сезнең диссертациягезне төгәлләргә булыша алсам, күңелем тынычланыр иде. Мин сезгә зур өметләр баглыйм, Гөлшәһидә, турысын әйткәндә.
Рәхмәт, Әбүзәр абзый. Сез мине һәрвакыт канатландырасыз.
Юк, сезнең канат хәзер нык, бик нык! Яшь чакта миндә шундый канат булсын иде!
Әбүзәр абзый урыныннан торып кысан бүлмә буйлап бераз йөренеп алды да, иягенә таянып, яңадан утырды.
Киңәшәсе сүзем бар дип әйткән идем ич... Ләкин эш киңәшкә кадәр ук барып җитмәде әле. Ачыклыйсы нәрсәләрем калган икән. — Бер минут эндәшми утырды, аннары бик җитди итеп сорады: — Әйтегез әле, Гөлшәһидә, съездда сезгә иң көчле тәэсир иткән нәрсә булды?.
Чәй янында съезд турында бер сөйләгәннән соң Гөлшәһидә мондый сорауны һич көтмәгән иде. Имтихан бирүче кебек аптырап калды.
Онытылмаслык тәэсир иткән нәрсәләр күп булды инде анда, Әбүзәр абзый, — диде ул, сүз таба алмыйча. — Мин ни күргән. Авыл кешесенә барысы да хәйран.
Ул турыда Фатихәттәйгә сөйләдегез.
Гөлшәһидә, тагын да аптырый төшеп:
Әгәр имтихан аласыгызны белсәм, бераз әзерләнеп, фикерләремне туплый төшеп килгән булыр идем, — дип елмайды.
Монда кемнең кемнән имтихан алуы караңгы әле, — дип, Әбүзәр абзый да елмайды. — Мин тыңлыйм.
Гөлшәһидә ни дияргә дә белмәде. Әгәр бу сорауны аңа берәр җыелышта бирсәләр, ул аптырап калмас иде. Коммунистик идеалларның бөеклеген, тирәнлеген, матурлыгын, куәтен тагын да ныграк тоюын, шул идеаллар белән күңеле җилкенүен, коммунизмның яхшы кешеләр теләге генә түгеллеген, бәлки, бөек фән икәнен, кешелек җәмгыятенең объектив кануны икәнен, шуннан башка җирдә бөек хакыйкать юк икәнен әйтер иде. Ә атаң урынындагы олы кешегә җыелыштагыча гомуми сүзләр белән акыл сатмассың бит. Ә гади генә итеп әйтергә сүзләрен таба алмый. Бала кебек кызарып, каушап, көч-хәл белән генә әйтә алды:
Мин, Әбүзәр абзый, съезддан дөньяның ямен, кешенең зурлыгын, матурлыгын тирәнрәк тоеп кайттым.
Профессор тагын торып йөренә башлады.
Сезгә Америка галиме Розбериның язмаларын укырга туры килгәне юкмы? Ул әйтә: хәзерге вакытта Кушма Штатларда хастаханәләр аз салына, дәвалау көннән-көн кыйбатлана бара, димәк, ди ул, кеше гомере арзанайганнан-арзаная. Егерменче йөзнең алтмышынчы елларында, атом энергиясен ачкан, космоска очкан кешенең гомере арзаная, имеш! Этләрнең, мәчеләрнең бәясе арта, ә кешенең бәясе төшә! Этләрне, мәчеләрне курортларга йөртәләр, ә кеше бер сынык икмәккә тилмерә. Ни дигән, сүз бу?! Кешелекнең йөзенә төкерү түгелме? — Әбүзәр абзый туктап китапларына карап торды да Гөлшәһидәгә йөзен борын тагын сөйли башлады: — Моннан илле еллар элек, холера вакытында, көндәлегемә шундый сүзләр язганым хәтеремдә: «Әгәр мин җиһангир булсам, әгәр миннән: кешеләрне бәхетле итәргә синең кодрәтеңнән килә, нишләтмәкче буласың аларны, нинди боерык бирәсең? — дип сорасалар, мин әйтер идем: барлык кешеләргә дә сәламәтлек бирәм!
Аларны яман чирләрдән коткарам!» Әлбәттә, бу — җәфа чигүче халыкны кызгану нәтиҗәсендә туган бер хыял гына иде. Мең төрле чирләрдән коточкыч газап чиккән, чебен урынына кырылган халыкны афәттән коткару өчен башта иске дөньяны җимереп, яңасын төзергә кирәклеген ул чакта мин белмәгәнмен. Ләкин бүген мин үземне җиһангир итеп хис итәм. Сез, гомерегез медицинаның чәчәк аткан чорына туры килгән яшь һәм бәхетле табиблар, безнең, медицинаның бишеге янында торып эшли башлаган карт табибларның, бүгенге шатлыгын бик үк аңлап та бетермәссез. Мин күңелем белән Чишмәгә кайтам, вабадан кырылган авылларны күз алдыма китерәм: каян башладык: та кая килеп җиттек дим! — Профессор тагын йөренә башлады, аннары туктады, стенадагы академик Павлов рәсеменә карап алды, — Боек Пастер: фәннең Ватаны юк, дигән иде. Бөек Павлов: фәннең Ватаны булмаса да, галимнең Ватаны булырга тиеш! — дип кабатларга ярата иде. Мин карт галим, мин коммунистик Ватаным булуга горурланам.
Профессор берничә секунд сүзсез басып торды, башын кыйшайта төшеп, тышта улаган буран тавышына колак салды, аннары Гөлшәһидәгә таба борылды:
Мин сезне бүлдердем. Дәвам итегез, зинһар.
Гөлшәһидә ничек җайлырак әйтим дип бераз уйланып торды да:
Башка шәһәрләрдә халыкка җәмәгать тәртибендә медицина хезмәте күрсәтәләр. Бездә нигәдер ул-бу сизелми, — диде.
Без дә бер башлап караган идек, ләкин оештыру сәләтебез җитмәү сәбәпле, ярты юлда туктап калдык, һәр эшнең әйдәп баручылары кирәк. Менә сез тотынсагыз, бик әйбәт булыр иде.
Мин? Мин монда яңа кеше әле, Әбүзәр абзый. Халыкны да, шартларны да белеп бетермим дигәндәй.
Профессор аның алдына ук килде.
Яңа булуыгыз әйбәт тә, Гөлшәһидә. Менә безнең хастаханә урамында гына бер зур завод бар. Мин узган саен аңа күз салам. Без, табиблар, кешенең хезмәт урынына якынрак барырга тиешбез. Аны хезмәт шартларын белеп дәваларга кирәк. Сез, бер җаен туры китереп, дирекция белән сөйләшеп чыксагыз иде. Картаймаган булсам, мин бу эшне берәүгә дә тапшырмас идем, үзем эшләр идем.
Гөлшәһидә профессорның аңа иң изге теләген үтәүне ышанып тапшырасы килгәнлеген төшенде. Мондый чакта каршы сәбәп эзләп маташу — картның, хәтерен калдыру булыр иде.
Ярар, Әбүзәр абзый, мин тырышырмын.
Тырыша күрегез, Гөлшәһидә. Тик озакка суза күрмәгез. Чөнки калган эшкә кар ява.
Алар әле байтак сөйләшеп утырдылар. Аннары сүз иярә сүз чыгып, диагностика аппаратлары мәсьәләсенә күчтеләр. Гөлшәһидә Мәскәүдә канның химик составын билгели торган «ялкынлы фотометрга» күзе кызып кайтуын әйтте.
Беләм мин ул аппаратны, — диде профессор. — Казанда ул бер хастаханәдә да юк әле. Алексей Лукичны күндереп булса, һичшиксез, алырга кирәк.
Ничек инде күндереп булса? — дип, бераз гаҗәпләнеп сорады Гөлшәһидә. — Баш табиб иң элек үзе кайгыртырга тиеш.
Профессор мыек астыннан гына көлемсерәде. Аның бу көлемсерәве «сез Алексей Лукичны белеп бетермисез әле» дип әйтә иде шикелле.
Мансур һаман юк иде. Әллә Гөлшәһидә килүен белгәнгә юри кайтмый инде. Мәдинә ападан бу турыда сораштырырга Гөлшәһидә батырчылык итмәде. Кухняга Фатихәттәй янына керде. Башлап бүлмә турында әйтте.
Вәгъдәм — иман, — диде Фатихәттәй, — табам дигәч табам. Аз гына да борчылма. Менә Мансурыбыз эчне пошыра. — дип, Гөлшәһидә көткәнне Фатихәттәй үзе башлап җибәрде. — Юматшасы килмәсә, гел өйдә бикләнеп утыра.
Кем ул Юматша, ирме, хатынмы? — дип, эчтән калтырап сорады Гөлшәһидә.
И, юләркәем, хатын-кызның андый исеме буламыни.
Ирләрнең дә андый исемен беренче ишетүем. Башкортмы әллә?
Үземнең дә сорыйсым килә дә, күргәч хәтеремнән чыга. Бер сорармын әле. Болай әйбәт егет ул, хирург.
Илһамия белән аралары ничек, Фатихәттәй? — дип, кызара төшеп сорады Гөлшәһидә.
Өзеп кенә әйтә алмыйм, әмма безгә килеп йөрүдән туктады. Әйтүләренә караганда, Мансур ниндидер бүтән бер кыз артыннан чаба, имеш. Җәй айларында бик еш киенеп-ясанып чыгып китә торган иде. Хәзер тагын күбрәк өйдә утыра башлады. Сине дә әйтер идем инде, Гөлшәһидә. Яратканыңны белеп торам бит...
Фатихәттәй, җаным, миңа тимә инде. Көчләп яр булып булмый... Мин кайтыйм инде. Бүлмә турында кайчанрак белешермен икән?
Бер-ике көннән шалтыратырсың яки үзең килеп чыгарсың.
Рәхмәт, Фатихәттәй. Сау бул.
Хуш, акыллым, хуш. — һәм инде коридорга чыккач, колагына пышылдады: — Берүк шул тычкан бәбәк белән зинһар буталма. Мәңге бәхил булмам үзеңә.
«Тычкан бәбәк» дип Фатихәттәй Яңгураны әйтә иде. «Күр, монысын да белә икән», — дип, коты очып уйлады Гөлшәһидә.

(роман)
5
Атнадан артык вакыт үтте. Гөлшәһидә Әбүзәр абзыйга биргән вәгъдәсен һаман үтәгәне юк иде әле. Завод яныннан көн саен үтсә дә, анда керергә батырчылык итмәде. Аның күңеле тыныч түгел иде. Авырулар әле булса аңа читсенеп, ышанып бетмичә карыйлар. Ул палатага килеп керүгә, берсенең дә йөзе яктырып китми. Ә өлкән табиблар әйткән: доктор палатага килеп керүгә авыруның йөзендә өмет чаткысы кабынмаса, ул доктор доктор түгел! Шул хәлендә Гөлшәһидә җәмәгать эшенә керешсә, аның турында: «Үз өендә өйрә пешерә белмәсә дә, кеше өенә барып ботка пешермәкче була», — дип әйтәчәкләр ич. Аннары квартира мәсьәләсе дә эчен бик пошыра. Фатихәттәй бик ансат кына вәгъдә итеп ташлаган иде дә, эзли башлагач, ул да тиз генә таба алмый икән.
Шулай да Әбүзәр абзый икенче тапкыр исенә төшергәч, Гөлшәһидә заводка барып кайтты. Аны анда бик яхшы кабул иттеләр. Аның күңеле күтәрелеп китте. Шатлыгын якын күргән табиблары белән уртаклашты. Алардан да җылы сүзләр ишеткәч, тәмам иңнәре турайды. Ләкин чыкмаган кояшына сөенгән икән ул. Кич белән, кайтып китәргә җыенган чагында, баскычта аны Клавдия Сергеевна туктатты.
Әллә кая заводларга барып йөргәнче, ичмасам, шул Диләфрүз белән мораль кодекс турында сөйләшер идең, — диде.
Ни булган Диләфрүзгә? — дип аптырап сорады Гөлшәһидә. — Ул әдәпле кыз ич.
Әдәпле! — Клавдия Сергеевна авызыннан бер көлтә төтен өрде дә Диләфрүзнең... Мансур белән ничек чуалуын сөйли башлады. Гөлшәһидә моны башына да китермәгән иде. Хәтта Клавдия Сергеевна әйткәч тә ышанасы килмәде. Ләкин Диләфрүзнең күргән саен качулары, кызарулары бу хәбәрнең дөреслеген раслый иде. Гөлшәһидә үз хисләренә чик куярга булды, акыл белән яши башларга бик вакыт. Кыз чагы түгел бит. һәм ул шулай эшләде дә, Диләфрүзгә берни сиздермәде һәм, билгеле, мораль кодекс турында да аның белән сөйләшмәде. Дөрес, вакыт-вакыт аның күңелендә көнчелек хисе шактый хәтәр кузгалып китә иде, ләкин Гөлшәһидә бу хисен дә авызлыклады, үз эченә тирәнрәк йомылды. Кемгә кирәк аның бу кадер янулары, көюләре. Бәлки, авыруларның аңа һаман ятсынып карауларына ул үзе гаепледер, ихтимал, ул үз кичерешләре белән мавыгып аларга тиешенчә игътибарлы түгелдер, ә авырулар бит алар, бала шикелле, кечкенә генә фальшны да бик тиз сизеп алалар.
Бүген Гөлшәһидә бүлегенә гипертониядән җәфа чигүче бер картны салдылар. Гипертония картларда була торган авыру инде. Ләкин бүгенге обходы беткән булса да, Гөлшәһидә, култык астына Рива-Роччи аппаратын кыстырып, карт янына китте. Ул палатага барып кергәндә, авыру тәрәзә буендагы караватта ята иде. Тышта кояшлы салкын көн. Өй түбәләре ап-ак. Морҗалардан төтеннәр туп-туры өскә күтәреләләр. Күрәсең, җил басылган. Иртән эшкә килгәндә ул шактый көчле иде.
Исәнмесез, бабай? — диде Гөлшәһидә, яңа авыру янына утырып һәм шунда ук чәчәк сатучы картны таныды— Авырып киттегезмени, Мортаза бабай?
Карт кулын каш өстенә куйды.
Әллә күргән кешем инде?
Былтырлары мин сездән чәчәк сатып ала торган идем.
Һай, парин! Кемне танымыйм. Исән-саумы соң, кызым? — Карт ике кулын сузды. — Күрешик. Озак күренми тордың. Мин берәр җиргә киткәнсең дип уйлаган идем.
Авылда эшләдем.
Ие шул, авылныкы дип әйткән идең шул.
Кай төшең авырта, бабай?
Шул тыпыр-тыпыртай инде миндә, кызым. Менә җилкә чокыры астыңнан баш сөягенә казык очы белән төртеп торалар кебек. Баш, уйлы кешенеке төсле, гел аска тарта, ком тутырган кебек авыр җитмәсә. Күз аллары сөремле мунчадан чыккандагыча, әлҗе-мөлҗе килә. Күңел дә болгана. Аяк атлауларым исерек кешенеке төсле чалыш-чолыш.
Сездә бу авыру булмаска тиеш, Мортаза бабай. Сез бакчачы, гел саф һавада,
Мортаза бабайның чырае караңгыланып китте.
И кызым, — диде, — Мортаза бабайның бакчасыннан җилләр исте инде. Бәлки, авыруымның башы да шуннан булгандыр. Анысын тәгаен генә әйтеп бирә алмыйм.
Әллә яңа йортка күчтегезме?
Күчсәк, үкенече дә булмас иде. Югыйсә.... — Карт тамырлары бүртеп торган кулын хәлсез генә селтәде, — Югыйсә, бер юньсез пирсон аркасында...
Нинди пирсон?
Бар безнең күршедә шундый бер аша чыккан бдительный пирсон. Гомере буе бер рәтле эш эшләмичә бдительный булып йөрде. Пенсионерларның күбесе картлык көннәрендә дә халыкка изге эш эшләп кальгам дип тырыша, Ә моның ишеләре... Күршеңә жалу язу эшмени ул. Ярамаган ягым бар икән, тот та күземә карап әйт! Ә ул кәгазь буйый! Грамотный, янәсе. Чәчәк белән подпольный сәүдә оештырган, имеш... Минем бакчаны күргән кеше син. Ашъяулык хәтле бакчада күпме чәчәк үстерергә мөмкин? Бөтен рәхәте — карчык белән шул чәчәкләр арасында чәй эчә идек. Аннары көз җиткәч, күрше-күләннең беренче кат сабакка баручы балаларына букет өләшә, торган идем. Алар тәпи йөри башлагач ук минем янда бөтереләләр. «Миңа бирерсеңме дә миңа бирерсеңме?» —. дип, авызыма карап торалар иде... Сатарга дигәне биш— ун букеттан артмый торган иде... Аның белән генә баесаң... Эх! Менә шул пирсон бакчамның башын ашады. Аның әләкләве буенча килделәр дә... Ә үзебез коммунизм дибез, кешеләребез яхшыра, чистара дибез. Иң элек шушындый аша чыккан бдительныйлардан чистарырга кирәк иде безгә...
Тынычланыгыз, Мортаза бабай. Монда ниндидер хаталык килеп чыккан.
Мин үзем дә советский властьны гаепләмим, кызым. Ул кадәресен генә беләбез. Как-никак, гражданскийны үткән кеше... Яшьрәк булсам, әлбәттә, авыз ачып ятмас идем. Картайгач бала белән бер буласың икән: үпкәлисең дә кул селтисең.
Гөлшәһидә картның кан басымын үлчәде. Әйе, бабайның кан басымы югары, ике йөздән артып китә.
Күптән чирли башладыгызмы? — дип сорады Гөлшәһидә.
Докторларга йөри башлаганга ярты ел була инде.
Нинди дарулар бирделәр?
Тәмсез генә бер төймә. Иртән бер, көндез бер, кич бер эчәрсең диделәр. Резинный бугай,
Резерпин, — дип төзәтте Гөлшәһидә. — Файдасы тидеме соң?
Башта бераз тигән күк була да тагын кирегә китә. Соңыннан бер доктор әйтте: картлык галәмәте, диде. Шулай да әзрәк яшисе килә бит әле, кызым. Яңа бистәдән кайту юк бит.
Борчылмагыз, Мортаза бабай, терелтербез. Диләфрүз сезгә дарулар китереп бирер, ул ничек кушса, шулай эчәрсез. Ярыймы? Аннары уколлар булыр.
Ярый, ярый, кызым. Мин аккуратный кеше. Бераз мактанып әйтим: аккуратный булмаган кеше чәчәк үстерә алмый ул.
Башы чатнаудан гел ыңгырашып яткан Мортаза бабай берничә көннән соң үзен яхшы ук әйбәт хис итә башлады. Шуннан ул Гөлшәһидәнең чәчәк яратуын сөйләргә кереште. Аннары сүзенә йомгак ясагандай:
Чәчәк кадерен белгән кеше кеше кадерен дә белә инде ул, — диде.