Ак Чәчәкләр - 08

— Юк, Сәлахетдин, алай түгел, мин дә, Маһирә ханым да гаепле. Бәлки, Гөлшәһидә дә карап җиткермәгәндер... Ләкин хәлиткеч минутта авыру сезнең кулда булган. Сез аның язмышына төкереп карагансыз. Хикмәт шунда!
— Сез мине һәрвакыт...
– Әйе, бу беренче кисәтү түгел сезгә! Сез, акыллы булсагыз, күптән нәтиҗә ясарга тиеш идегез. Ясасагыз, мондый фаҗига дә килеп чыкмас иде.
Саматов ялт итеп Алексей Лукичка борылды. Баш табиб Саматовның нинди көчле терәкләре барлыгын белә һәм шуңа күрә аңа каршы барырга курка иде. Ләкин бүген ул да Саматовны ачыктан-ачык якларга батырчылык итмәде.
Саматов Алексей Лукичның күңелендәге икеләнүләрне сизде, ахрысы, ул үзен күп мәртәбәләр кыен хәлләрдән коткарып калган сыналган алымына — шантажга күчте.
— Минем гаебем юк, сез миннән үч аласыз, — диде ул, күзен дә йоммыйча.
– Үзегезне һәм коллегаларыгызны хөрмәт итә белергә кирәк, Сәлахетдин! — диде профессор, рәнҗү белән. — Ахмаклык кешене бизәми.
— Юк, кадерле профессор, сез бүген, Маһирә Хәбировнаны, Сафинаны гаеплисе урында мине гаепләп, үзегезнең чын йөзегезне күрсәттегез. Сез табибларны ике төркемгә бүләсез, берсе — яратканнарыгыз, сезгә тәлинкә тотучылар...
Моңарчы тын гына утырган табиблар нәфрәтләнеп шаулаша башладылар. Алексей Лукич, кара көеп:
— Сәлах Саматович, хәзер ук коллегаларыгыздан һәм Әбүзәр Гиреевичтан гафу үтенегез! — диде.
Сәлах аңа ачы көлемсерәп карады:
— Мин сезнең кебек куркак түгел, — диде. — Үз сүземне кирәк җирдә әйтермен!
Бу инде мәет булудан да әшәкерәк иде.
Чибәркәеваның мәгънәсез үлеме турында курска килгән табиблар арасында да сүз күп булды, мондый сирәк очрый торган вакыйга йомылып каламы соң?! Тик дүшәмбе көн хастаханәгә соңрак килгән Гөлшәһидә генә планеркада үзенә гаеп ташланганын белми иде әле. Ишеткәч, аптырап калды, тизрәк Маһирә ханым янына барып аңардан барысын да бәйнә-бәйнә сораштырырга булды. Әмма терапия бүлегенә баргач, Маһирә ханымны очрата алмады, ул каядыр киткән иде. Сестралар бүлмәсенә кагылды. Диләфрүз нигәдер бик күңелсез утыра иде. Гөлшәһидә хәтта аның артына борылып күз яшен сөртеп алганын да күреп калды.
— Ни булды, Диләфрүз? — дип сорады Гөлшәһидә, аның янына ук килеп Диләфрүз бик сәер җавап бирде:
– Үзегез дә елыйсыздыр әле... — Һәм урыныннан торып чыгып ук китте.
Рәнҗү һәм үпкә белән әйтелгән бу сүзләр, бигрәк тә Диләфрүзнең чыгып киткәндәге иңбашы аша ташлаган яратмаучан салкын күз карашы Гөлшәһидәне шаккатырды. Тукта, нәрсә бу? Авырткан йөрәгенең кылларына саксыз кагылдымы әллә, әллә югыйсә биредә Гөлшәһидә белмәгән тагын бүтән бернәрсә бармы?
Гөлшәһидә коридорга чыкты. Тәрәзә турысында диванда Асия, яңагына таянып, каядыр ерак болытларга карап уйга чумган иде.
— Нишләп монда берүзең моңаеп утырасың? — дип сорады Гөлшәһидә, туктап.
— Палатага керә алмыйм, күз алдымда һаман Әнисә апа тора. Исән чакта җенем сөйми иде, хәзер кызганам. — Асия кулъяулыгы белән күз төпләрен сөртеп алды. — Диләфрүз дә...
Гөлшәһидә, аны тынычландырып, күзләренә туры итеп карады:
— Нәрсә Диләфрүз?
– Әй, инде шунда... Көнләшәме...
— Кемнән?
Асия эндәшмәде. Күз карашы кырысланды.
— Гөлшәһидә апа, эчемне бушатасым килә, — диде кинәт Асия. — Нигәдер миңа да бик ямансу... Әллә ниләр уйлыйм... Сезнең аз гына вакытыгыз бармы? Сез миңа ачуланмыйсызмы, Гөлшәһидә апа?
Гөлшәһидә башын селекте:
— Ни өчен ачуланыйм ди?
— Юк, мин башта... дорфа кыландым... бигрәк ямьсез тәэсир калдырганмын инде, әллә нинди мин... мине күпләр аңламый.
— Кеше турында начар уйларга яратмыйм мин, Асия. Аннары, без бит инде төрлесенә күнеккән...
— Биредә сезнең турыда әллә нәрсәләр сөйлиләр. Имеш, бик зур кешенең кызы сез...
Гөлшәһидәнең йөзе уйчанланды, каядыр еракка, тәрәзәдән күренгән ак болытларга карады. Менә шундый ак болытларны ул әнисен җирләргә алып киткәндә тәрәзәдән күргән иде. Ул көнне унөч-ундүрт яшьлек Гөлшәһидә бик озак елады һәм ни өчен доктор аның сөекле әнисен терелтә алмады икән дип уйлады. Инде ул шыр ятим, кая барыр, кемнәргә сыеныр?
— Мин, Асия, чыннан да, бик зур кешенең кызы, — диде Гөлшәһидә, уйчан һәм җитди итеп. — Ятимә калгач, мине халык үстерде. Ә халык зур ул, бай ул...
— Шуннан?.. Сөйләгез, зинһар.
— Бүтән вакыт сөйләрмен әле.
— Сез миңа ышанып җитмисез, бу кыз сер тота белми дип уйлыйсыз, иеме? — дип сорады Асия, кызарып.
— Юк, аннан түгел, Асия. Күп нәрсә минем үземә дә ачык түгел әле. Менә сезнең башка... Сез әле тормышның күләгәләрен белмисез. Мәхәббәтегез дә бик саф булырга тиеш сезнең.
— Ой, ни өчен алай дип уйлыйсыз?
— Чөнки мин сезне үтәдән-үтә күрәм.
— Минем турыда бик зур фикердә икән сез, Гөлшәһидә апа. — Шатлыктан Асиянең чырае яктырып китте. — Каян башлыйм икән?
— Каян башласагыз да ярый. Мәхәббәтнең һәр төше матур.
— Ой, белмим... Минем поклонникларым бик күп иде. Миңа «син матур» диләр иде. — Асия көлеп җибәрде. — Каз шикелле озын муенлы, ябык, чирләшкә кыз матур буламыни?! Гармунымны, артистлыгымны яратканнардыр инде. Мин аларны, поклонникларымны, пыран-заран китерергә күп алмый идем. Нихәтле ачулансам да, алар яңадан киләләр иде... Шулай ике еллап яшьлегемә исереп, гамьсезлек дөньясында яшәдем. Консерваториягә керергә хыялландым, ә укырга... элемтә техникумына кердем. Ике курсны тәмамладым инде. Ләкин күңелем ятмый. Китәргә дип тә уйлап торам. Белмим, ничек булыр әле... Авыргач, бер ел бөтенләй укый алмадым. Быел да менә... башкалар укый, мин хастаханәдә ауныйм. — Асия уйга калды, аннары маңгаена төшкән чәчен ябык кулы белән артка сыпырды да елмаеп куйды. — Хәзер күңеллесе башлана инде, — дип, Гөлшәһидәгә яшеренеп кенә карап алды, кызарды, тагын елмайды. — Мин мединституттан бер студент белән таныштым. Ул егет башкалардан бер ягы белән дә аерылмый иде кебек. Аска карап кына йөри торган оялчан бер егет. Илдар исемле. Менә шул Илдар ничектер бер дә сиздермәстән генә мине бөтен поклонникларымнан тартты да алды. Мин аның турында гына уйлый башладым. Ике ел дуслашып йөрдек. Ул миңа тәкъдим дә ясады, ә мин аңа «укып бетергәнче» дип әйтә килдем. Ул инде дүртенче курста иде. Шуннан аны Хәрби диңгез флотының медицина академиясенә күчерергә булдылар. Мин аңа бик каты ачуландым: «Йә мин, йә академия», — дидем. Ул: «Син дә, академия дә», — диде.
— Без үпкәләштек, — дип дәвам итте Асия һәм ничектер күз алдында олыгаеп киткән кебек булды. Хәтта сөйләшүе дә олыларныкына охшый башлады: — Дөресрәге, мин үпкәләдем. Беләсез инде кызлар андый чакта ничек: «Ах, так!..» Мин дә шулай юләрләнеп алдым... Ул китеп барды. Аннары хатлары ява башлады. Мин башта җавап бирмәдем, ә үземнең күңелемдә ут-ялкын. Ахырда түзмәдем, үзем дә хатлар яза башладым. Шулай тагын бер ел үтте. Мин хастаханәгә кергән көнне Илдар, узып барышлый, ике генә көнгә Казанга тукталган иде. Бер ел аерылып торганнан соң... ике сәгать тә сөйләшә алмыйча тагын аерылыштык. Ул су асты көймәсендә хезмәт итүен әйтте, ә мин... хастаханәгә керүем турында. Аңарчы үземнең авыруымны әйткәнем юк иде. Хатларыма да язмый идем. Дөресен әйткәндә, мин аның алдында алдакчы. Мин аны югалтырмын дип курыктым. Бәлки, укып бетергәнче терелермен дип көттем. Сузуымның сәбәбе дә шул иде... Хәзер ул минем авыру икәнемне үз күзе белән күрде инде. Бер-ике елдан табиб буласы кеше бит, комбинированный порокның нәрсә икәнен аңлый. Ләкин, миңа калса, ул минем авыруыма ышанып китмәде. Мин нәрсәдер яшерәм, аңардан юри качам дип уйлады булса кирәк. Белмим тагы... Аның уен белү читен. Аерылышканда мин аңа: «Прощай», — дидем. Сез беләсез бит руслар ул сүзне нинди мәгънәдә әйтәләр. Ул миңа: «Хуш», — дип кенә җавап бирде. Мин аңа: «Моннан соң безнең арада дуслык кына калсын», — дидем, ул: «Дуслык һәм мәхәббәт», — диде. — Асиянең күзләренә яшь килде һәм шул яшьле күзләре белән Гөлшәһидәгә карап сүзен дәвам итте: — Кичә тагын хат алдым... Сөйгән кешеңне алдаудан да авыррак нәрсә юк. Ә мин аңа бу юлы да барысын да әйтә алмыйм... Ужас! — диде ул, ике кулы белән йөзен каплап тынып калды. — Мин елый алмыйм, ләкин белсәгез иде миңа никадәр авыр икәнен... Бер яктан, мине вөҗданым газаплый, икенче яктан, үзем кызганыч... Дөрес, сез хәзер мине канатландырасыз. Теге табиб ялгышкан, дисез. Ышанасым килә, бик килә, куркам да...
Коридорда Әбүзәр абзый күренде. Ул Гөлшәһидәне дәшеп алды.
— Мәдинә апагыз авырып тора, сезне күрәсе килә, —диде ул. — Әгәр вакытыгыз бик кысан булмаса, әйдәгез, безгә киттек. — Гөлшәһидәнең аптырап калуын күргәч, көлемсери төшеп өстәде: — Әгәр бу юлы да сезне алып кайтмасам, хатыннар мине өйгә дә кертмәячәк. Аннары бүген көне дә шундый. Мине дә азрак кызганыгыз инде.
Федосеев дамбасында хыяллары алдаганнан соң, Казанның менә шушы почмагында, Таһировлар йортында, Гөлшәһидәнең актыккы өмет чаткысы посып калган иде. Актыккы булганга, ул аеруча кадерле дә, кызганыч та иде. Гөлшәһидә шул өмет чаткысын күңеленә салып Акъярга алып китәргә җыена иде. Чөнки белә: барыбер Мансурны оныта алмаячак. Ичмасам, кышкы озын төннәрдә шул өмет чаткысы белән юаныр. Кешегә бер юаныч кирәк ич. Ә Таһировларга барып, анда бернинди дә чаткы калмаганлыгын белсә, аннары ни эшләр ул?
Барыргамы, бармаскамы? Бүген хастаханәдә эше әллә ни юк.
— Ярар, Әбүзәр Гиреевич, — диде ул һәм үз тавышыннан үзе куркып куйды. Аннары килеп Асиянең колагына пышылдады: — Без әле синең белән туйганчы сөйләшербез, Асия. Син аңа хат яз... яме, яз. Элек ничек язган булсаң, шулай яз. Синең бәхетең алда әле, ә минеке... минеке, белмим, кайдадыр...

Икенче бүлек
1
Гөлшәһидә таң сызылган чакта кинәт уянып китеп, тулай торакның дүртенче кат тәрәзәсеннән иртәнге Казан манзарасына сокланып карап торган, аннары яшьлек мәхәббәтен исенә төшереп Федосеев дамбасына тилереп чапкан көннән соң бер айлап вакыт үткән иде инде. Бу вакыт эчендә табигать үзенең иртә көздәге барлык купшылыгын, барлык бизәкләрен ташлаган иде. Салкын, җил, бүген булмаса, иртәгә кар явар. Җиңелчә киенеп, уйнап-көлеп йөрүче җилбәзәкләрне хәзер күрмәссең, барысы да тизрәк җылыга кереп посарга ашыга. Тик Гөлшәһидәгә генә теге вакыттагы матур иртәдән бирле бернәрсә дә үзгәрмәгән, вакыт та үтмәгән күк тоела иде. Ул әйтерсең тәрәзәдән карап торган җиреннән әле яңа гына кузгалган да урамга чыккан. Ачынулар, борчылулар, үкенүләр, аек акыл кисәтүләре — барысы да онытылган. Тагын йөрәк үзенең бөтен тыйгысызлыгы, йөгәнсезлеге, тыелгысызлыгы белән өстенлек алган. Ләкин әгәр менә шушы минутта Әбүзәр абзый яки бүтән кем дә булса Гөлшәһидәдән: «Ни уйлыйсың, уеңда кем?» — дип сораса, ул тәгаен генә әйтеп бирә алмас иде. Мансур турында ул уйламый, аны теге яки бу кыяфәттә күз алдына китерергә тырышмый. Әмма күңелендә өермә. Шул өермә эчендә Мансур бер күренә, бер югала...
Трамвайдан төшкәч, Гөлшәһидә Әбүзәр абзыйны култыклап алды. Профессорның өстендә көзге кара пальто, башында каракүл бүрек. Гөлшәһидәнең өстендә ак бөрчекле кара модный пальто, башында ак башлык. Профессор ашыкмый гына атлый, ә Гөлшәһидә, әгәр ирек куйсаң, канатланып очып китәр иде төсле. Әбүзәр абзыйны урамда бик күпләр таныйлар, очраган берсе аның белән исәнләшеп уза. Гөлшәһидәгә алар беркадәр гаҗәпсенү һәм шикләнү белән карап алалар.
Әллә шушы сораулы карашларның тәэсире тидеме, әллә күңелнең күтәренке минутлары үтеп киттеме, Гөлшәһидә борчыла башлады. Мәдинә апага, Фатихәттәйгә ни әйтер? Хатын-кызлар ирләр түгел бит, алар төбенә кадәр сораштырмыйча калмыйлар. Аннары хатын-кызлар зирәгрәк тә, ирләрдән ансат кына яшереп була торган күп нәрсәләрне алар бер чакрымнан сизеп алалар.
— Ярар, кичеккән өчен Фатихәттәй ачуланса ачуланыр, әйдәгез букинистларга кагылыйк әле, — диде Әбүзәр абзый, көлемсерәп. — Шунда кермәсәм, ниндидер бер кирәкле эшемне эшләмәгәндәй булам.
Элеккерәк елларда профессорның китап җыюын Гөлшәһидә белә иде. Күр, шул яшенә җитеп тә бу гадәтен ташламаган икән!
Китап сатучылар, кайдандыр киштә астыннан чыгарып, Әбүзәр абзый алдына бер өем китап китереп куйдылар. Ул, күзлеген киеп, аларны берәм-берәм карый һәм Гөлшәһидәгә алар турында гаҗәп кызыклы нәрсәләр сөйли башлады. Шаляпинның иске бер китабын кулына алгач, ул, күптәнге танышын очраткандай, бөтенләй җанланып китте. Моннан бер-ике ел элек ул Ленинградка фәнни конференциягә барышлый Мәскәүдә, театр китаплары кибете тәрәзәсендә, Шаляпинның яңа басмасын күрә. Ләкин ял көне булганга, кибет бикле була. Шушы китапны алыр өчен генә Әбүзәр абзый бер кич Мәскәүдә куна. Ләкин иртән кибеткә барса, аңа, китап сатылып бетте, диләр. Ул кибетчеләргә студент чагында Казан сәхнәсендә Шаляпинны күрүен, галеркадан аңа кул чабуларын тәфсилләп сөйләгәч, аңа юк китапны табып бирәләр...
Иң аста тетелеп бетә язган бер иске китап ята иде.
— «Белая магия», в пяти книгах, — дип укыды Әбүзәр абзый һәм кашын сикертеп куйды. — Бу китапны моннан йөз илле еллар элек Казанда Спас манарасы каршындагы сәүдә йорты капкасы төбендә Петр Пугин кибетендә сатканнар. Иске газеталарда ул кибетнең игъланын күргәнем бар. Башта бу кибеттә нинди-нинди ки таплар барлыгын тезеп киткәннәр, аннары шушы ук кибеттә аз гына тотылган алтын аксельбант та сатыла дип язганнар. Хәзер тарих өчен «Белая магия» белән алтын аксельбантның бәһалары бер чама, — дип көлемсерәп, профессор китапны читкә куйды. — Ә Шаляпинны алабыз.
Кибеттән чыккач, зур урам буйлап барганда, Әбүзәр абзый Гөлшәһидәгә иске Казан турында сөйләде.
— Студент чагымда мин игъланнар укырга ярата торган идем. Хәтеремдә, Казан даруханәләрендә шундый бер игълан бар иде: «Авыруларга һәм хәлсезләргә! Әгәр сез күп эшләмәклектән сәламәтлегегезне җуйган булсагыз, бер дә кайгырмагыз! «Эспирматин» исемле дәва бар... Бу дәва авыруларны гына дәгел, хәтта авыруларның анасы булан картлык илә дә көрәшәдер...» Күрәсез, ул чакта эшләр ничек ансат булган. Ә без әле бүген дә кешеләрне яшәртү проблемасын хәл итә алганыбыз юк, — дип, профессор башын кагып алды.
Алар тыкрыкка борылдылар һәм иске стильдә салынган зур таш йортның подъездына керделәр. Борылышы саен канатлы фәрештә балалары басып торган киң һәм сөзәк ак мәрмәр баскычтан иң өске катка менә башладылар.
— Тын кыса, Гөлшәһидә, — дип зарланды профессор, бераз менгәч тә туктап. Пальто якасын ычкындырды, төймәләрен чиште. Сырлы батареяга кулы белән кагылды: — Бүген ярыйсы ягалар икән, югыйсә җылыга туйдырмыйлар.
Элек ишектә инглиз йозак кына була торган иде, хәзер кыңгырау биргәч, эчтә шактый озак шалдыр-шолдыр килделәр. Ишек ачылуга, кулына уклау тоткан, шактый картайган, ябыккан Фатихәттәй күренде.
– Әй генәем, кемне күрәм! — дип кычкырып җибәрде ул, уклавын төшереп. — Гөлшәһидәкәем, синме бу?!
– Әле дә ярый, Гөлшәһидә, бәхетегез, — диде профессор, пальтосын сала-сала, — уклавы кулыннан төште Фатихәттәйнең. Югыйсә башыгызга кундыра иде. Хәзер ул бик усалланды.
— И Әбүзәр, валлаһи, әйтәсең дә инде. Кеше чынлап торып ышанып куяр. Пәлтәңне кая шулкадәр пычраттың әле, бер дә карап йөрмисең инде, балакаем, — диде дә профессорның пальтосын алып чөйгә элде.
Шул элеккеге — бераз сукранучан һәм шәфкатьле Фатихәттәй инде. Алгы бүлмәдә дә шул ук кәкре аяклы бәләкәй өстәл тора, шул ук борынгы вешалка, шул ук телефон. Тик өстә шүрлекләр һәм шул шүрлекләргә еллап-еллап бәйләп куйган журналлар гына элек юк иде.
Биек түшәмле иркен залга аяк баскач, Гөлшәһидә яшьлегенә кайтып кергәндәй булды. Аңа монда бернәрсә дә үзгәрмәгән, гомумән, соңгы дүрт ел да булмаган кебек тоелды. Икенче бүлмәдән чыгып килгән Мәдинә апаны кочып алды. Ул да бөртек тә үзгәрмәгән күк тоелды аңа. Хәлбуки монда барысы да үзгәргән, дөресрәге, картайган, искергән иде. Идәнгә җәелгән келәмнең күп кенә урыннары кыршылган, люстраның бер калфагы бөтенләй ватылган, рояль өсте китаплар белән тулган. (Элек Әбүзәр абзый рояль өстендә бер генә китап күрсә дә культурасызлык билгесе дип ачулана торган иде.) Ярты стенаны алып торган борынгы Венеция күренеше дә, ничектер тоныкланган сыман, ә көймәдә аяк өсте басып торган, киң кырыйлы кара эшләпә кигән балыкчы агай да чүгә төшкән кебек. Бигрәк тә Мәдинә апа бирешкән, аның чәче ап-ак булган, күзләре дә зәгыйфьләнгән. Хәтта өстәлдәге чынаягын да капшанып кына ала. Китаплар саны исә элеккедән күп арткан. Элек китаплар шкафларда гына иде. Хәзер шкаф башларына өстәп шүрлекләр ясатылган. Алар да китап белән тулган. Элек бүлмәләрнең, бигрәк тә китапханәнең тәртибен Мәдинә апа бик нык карый иде. Хәзер Әбүзәр абзыйның кабинетында да элекке тәртип, элекке пөхтәлек юк. Диванның асты да, өсте дә китап белән тулган. Профессорның килгән бер кешегә мактанып күрсәтә торган төрле статуэткалары һәм вазалары — ул аларны бөтен Россия, бөтен Европа буйлап җыйган иде — хәзер буй җитмәс җиргә — шкаф башларына менеп утырганнар. Атаклы художникларның сирәк очрый торган миниатюралары да йә кыйшайганнар, йә урыннарыннан алынганнар. Тик фикус гөле генә агач хәтле булып үскән дә пальма түшәмгә кадәр күтәрелгән. Шулар ышыгында телевизор, ә элек анда Мансур өстәле иде...
Хатын-кызлар озак күрешми торганнан соң очрашкач сөйләнелә торган сүзләр белән мәшгуль арада — ирләр андый сөйләшүнең тәмен беләмени — Әбүзәр абзый, коридорга чыгып, үзе кебек китап сөюче бер танышына шалтыратты һәм бүген Федор Шаляпинның сирәк очрый торган рәсемле басмасын кулга төшерүен сөйләде. Соңыннан, яңадан олы якта җыелып, бергәләп озаклап чәй эчтеләр. Әбүзәр абзый әле дә чәйне үзенең бизәкле бәләкәй чынаягыннан эчә икән. Аның балкашыгы да үзенә аерым — сабы ишеп ясалган бик нәфис көмеш кашык — дуслары илле еллык юбилеена бүләк иткән булганнар. Чәйне дә Фатихәттәй аңа аерым бәләкәй чәйнектә пешерә икән әле, шикәрне дә алдан ваклап куя. Әбүзәр абзый шикәрне чәенә салмый, элеккечә кабып эчә, шулай тәмлерәк, ди.
Әбүзәр абзый чәй янында бик күңелле итеп сөйләшергә ярата торган иде. Бүген ул таркау: әле шат сыман, әле уйга чума, онытыла, аска карый, көрсенә.
— Туганый, авырмый торгансыңдыр бит? — дип борчылып сорады Мәдинә ханым иреннән.
— Юк, туганый, бездә бүген... кеше үлде, — диде профессор һәм, бөкрәеп, үзенең кабинетына кереп китте.
Ә хатыннар Гөлшәһидәдән кемнең мәрхүм булуын сораштырдылар да, гадәттәгечә кайгырышып алып, сүзне тагын үз җайларына бордылар. Гөлшәһидә үзенең Акъярдагы тормышын бик үк сөйләргә теләмәсә дә, сөйләми булдыра алмады. Аз гына да кырын карат һәм кимсетү сизмәгәнгә, ул, бер башлагач, күңелен туйганчы бушатты, ничектер җиңеләеп киткәндәй булды.
— Ирләрнең киләчәге, хатын-кызларның үткәне яхшы дип сөйлиләр иде, дөрес икән, Мәдинә апа җаным. Егерме алты яшемдә узган гомеремне сагынып утырган чакларым еш була, — диде Гөлшәһидә, тәмам ачылып китеп.
— Ирең ниндирәк кеше иде соң? — дип сорады Фатихәттәй.
— Болай кеше төсле иде кебек. Агроном... Табиб хәлен беләсез бит: төне юк, көне юк, җаны ястык күрми дигәндәй. Буранда да, яңгырда да, мәҗлес уртасыннан да, йокыдан уятып та алып китәләр, өйгә кайчан кайтасыңны да белмисең. Башта кызганган булды, аннары каш җыера башлады, актыктан: «Бу эт тормышы миңа ошамый, икенең берсен сайла: йә мин, йә хастаханә», — диде...
— Балаң бармы?
— Юк, — диде Гөлшәһидә, әкрен генә.
Үз күңелен бушатканнан соң, Гөлшәһидәнең Мансур турында сораштырасы килде: ничек тора, бәхетлеме, бала-чагасы бармы? Кайткан дигән хәбәре кайдан чыккан булган? Ләкин ул олылар кебек тартынмый-нитми сораштыра алмый иде шул. Ә карчыклар үзләре Мансурны нигәдер телгә дә алмадылар.
Гөлшәһидә кайтырга җыена башлагач, җибәрмәделәр, әле сөйләшеп тә туймадык, үзебездә генә кунарсың, диделәр. Аксюша түти Тулага кайтып киткән икән. Аңа бик ияләшкән булганнар. Ул киткәч, өй эче буш сыман тоела икән.
– Әбүзәр абыеңны да әзрәк кызган, — диде Фатихәттәй. — Югыйсә хастаханәсендә үлем-бетем булганда ул бик каты борчыла. Кеше белән кайгыны үткәреп җибәрү ансатрак аңа.
Шуны гына көткән кебек, Әбүзәр абзый Гөлшәһидәне кабинетына чакырып алды һәм өстәл тартмасыннан журнал чыгарды. Әмма үзе журнал турында түгел, Әнисә Чибәркәева турында сөйли башлады:
— Аны коткарырга мөмкин иде... Анатом минем фикеремне тулысынча раслады. Әнисә агуланудан һәм куркудан үлгән... Хастаханәдә, янында табиб була торып!.. — Профессор бөтен гәүдәсе белән калтыранып куйды. — Мондый хәлне хастаханәдә гомер буе эшләп тә күргәнем юк иде. Акылга сыймый... Миңа калса, без инде Маһирә ханым белән Әнисәнең күңеленә ачкыч таба башлаган идек... Шуннан соң аның кинәт үзгәрүе, безгә бөтенләй ышанмавы... — Профессор ак башын чайкап алды. — Моның сәбәбе булырга тиеш... Әмма барыннан да бигрәк мине Сәлах борчый, Гөлшәһидә. Ак халат астында таш бәгырь... бу ваба кебек куркыныч нәрсә. Кеше аңа җанын ышана, үз бәхетен, семьясының бәхетен ышана, ә ул... Вакытында Сәлахетдингә карата мин дә йомшаклык күрсәттем, үз сүземдә нык тормадым. Ә хәзер гнуларның ачы җәзасын татыйм. Бу җәза минем өчен, Гөлшәһидә, мең шелтәдән дә авыррак. — Профессор ике кулы белән башын кысып өстәлгә таянды, берничә тапкыр бик тирән итеп көрсенеп алды.
Гөлшәһидә аны тынычландырырга тырышып карады, Әбүзәр абзый башын гына чайкады:
— Юк инде, юатмагыз, Гөлшәһидә, гомерем буе онытасым юк моны.
Профессор өстәлдә яткан журналын кулына алды, ни өчен бу иске журнал монда ята дигәндәй, аңа озак кына карап торды, аннары исенә төшерде, ахрысы, башын күтәрде:
— Мин сезнең мәкаләгезне элек тә укыган идем, кичә тагын бер укып чыктым. Күзәтүләрегез, Гөлшәһидә, игътибарга лаеклы. Мин монда җитди фәнни тикшерү өчен матур орлыклар күрәм. Сезгә аспирантурага керергә кирәк.
Моннан бер ел чамасы элек медицина журналында Гөлшәһидәнең йөрәк-тамыр системасы авырулары турындагы күзәтүләре басылып чыккан иде. Бу мәкалә буенча Гөлшәһидә вакытында байтак кына табиблардан хатлар да алган иде. Ләкин шуннан соң ул аның турында онытты. Ә профессор, күр, исеннән чыгармаган, алай гына да түгел, ул анда дәвам иттерерлек кыйммәтле орлыклар да күргән. Бу кадәресен Гөлшәһидә һич көтмәгән иде.
— Юк, аспирантура турында хәзер мин хыялланмыйм инде, Әбүзәр абзый, — диде ул, уңайсызланып.
— Сезгә ничә яшь соң? — дип кырыс кына сорады профессор.
— Егерме алтынчы белән барам.
— Шул яшьтә хыялланудан туктамакчы буласызмы, оялмыйча! Мин сездән ике-өч тапкыр картрак, әмма хыялланудан туктаганым юк. Йөзгә җитсәм дә туктамам. Чөнки кеше хыялланудан туктадымы, яшәүдән туктады дигән сүз. Икенче кабатлыйсы булмагыз моны. Утыз биштә сез инде докторлык диссертациясенә утырырсыз. Мин сезгә ышанам!
— Сез бигрәк, Әбүзәр абзый... Юк, мин хәзер инде башка...
— Буш сүз! — дип бүлдерде профессор. — Киләсе елга аспирантурага әзерләнегез, менә шул. Без әле бу турыда аерым сөйләшербез. Мин сездән Асияне җентекләп күзәтеп баруны үтенәм. Бу сезгә киләчәктә бик кирәк булыр. Иртәме-соңмы без йөрәк-тамыр системасы авыруларын да җиңәргә тиешбез.
Бу төндә Гөлшәһидәнең күзенә йокы кермәде. Берничә минут эчендә профессор аны әллә нишләтте, бөтен күнегелгән тормыш тәртибенең астын өскә китерде. «Шулай ук бу мөмкин хәлме? Бу минем киләчәгемме? Кеше күңелен искәртмәстән генә шулай канатландырырга ярыймы? Ә соңыннан шундый биектән мәтәлеп төшәргә туры килсә?»
Гөлшәһидә Фатихәттәй бүлмәсендә диванга яткан иде. Залда да, кабинетта да, Әбүзәр абзыйларның йокы бүлмәсендә дә утлар сүндерелгән. Залдагы борынгы сәгать йомшак кына итеп төнге өчне сукты. Шуның артыннан ук анда ут кабынды, аяк тавышы ишетелде. Аннары аяк тавышы тынды. Ут янып калды.
– Әбүзәр бу, — диде уянып киткән Фатихәттәй, шыпырт кына — Кайчакларда ул, йоклый алмаса, Мансур өстәлендәге утны кабыза да яткан килеш фикус яфраклары арасыннан шуңа карап тора. «Мансурым утыра кебек тоела», — дип әйтә. Шуның белән юана, мескен. Мансурны бик сагына ул...
Гөлшәһидә кинәт стенага борылды да, мендәр читен тешләп, тавыш чыгармыйча гына еларга тотынды...


(роман)
2
Пальма кыяклары, җәлпәк фикус яфраклары арасыннан язу өстәлендәге яшел абажурга карап, Мансурның балачаклары турында уйлый-уйлый, Әбүзәр абзый йоклап та китте. Ләкин тынычсыз иде аның йокысы. Соңгы елларда ул, гомумән, рәхәт, татлы йокыны белми башлады. Йә саташа, йә бастырыла, йә төшендә дә көндәлек хастаханә эшләре белән әвәрә килеп алҗып бетә. Тик кайбер төннәрдә генә ул тыныч, тирән йокыга тала һәм, төшләр күрсә дә, иртән торуга үзен бик әйбәт хис итә: башы да авыртмый, гәүдәсе дә җиңел. Кайчак шундый тыныч йокылы төннәрдә өндә нихәтле баш ватып та очына чыга алмаган теге яки бу мәсьәлә төшенә шулхәтле бер ачыклык белән иңә, өендә койрыгын тоттырмаган фикер шулхәтле өстә ялтырап ята, уянгач аны тиз генә кәгазьгә беркетәсе һәм, әлбәттә, гаҗәпләнәсе генә кала.
Бүген Әбүзәр абзый гап-гади төш күрде. Имеш, алар Мансур белән Идел ярында утыралар. Мансурның биш-алты яшьлек чагы. Яланаяклы, кыска ыштанлы, кояшта каралып беткән ут күк шаян малай.
Мансур Мәдинә ханымның бертуган сеңлесенең улы иде. Әнисе һәм әтисе үлгәннән соң, Мәдинә апа дүрт-биш яшьлек Мансурны Уфадан Казанга алып кайтты һәм аны үзләренә уллыкка яздырдылар. Әбүзәр абзый, бала җанлы кеше булганга, Мансурны бик яратты.
— Дәү әти-и-и! — дип кычкыра, имеш, кояшта янып беткән Мансур. — Әйдә аргы якка йөзеп чыгабыз.
Һәм алар рәхәт җылы суда икәү янәшә йөзеп китәләр. Ул да булмый, Әбүзәр абзый мылтыгын иңбашына асып сунарга чыга. Кама буе, киң тугайлар, әрәмәлекләр, берсеннән-берсе матур вак-вак күлләр. Таң атып килә. Камышлар өстендә ак томан йөзә. Актырнак, Әбүзәр абзыйның яраткан ау эте, шул томан эченә кереп югала да тагын килеп чыга. Әнә ул колакларын торгызып, бер аягын күтәргән хәлдә сын кебек катып калган. Әбүзәр абзый мылтыгын кулына ала һәм, берничә адым атлауга, күл читендә йөзгән үрдәкләрне күрә. Үрдәкләр бөтен төркемнәре белән һавага күтәреләләр, Әбүзәр абзый атып җибәрә. Әрәмәлектән кулына таяк тоткан Мансур атылып килеп чыга.
– Әй, дәү әти! — ди ул. — Шундый якыннан атып тидерә алмадың. Ә мин аларны таяк белән дә бәреп төшерә ала идем.
Әбүзәр абзый башын иеп, оялып басып тора. Малайның авызына йозак салмасаң, ул әле өйгә кайткач та дәү әтисенең ике адымнан атып та үрдәкләргә тидерә алмавын сөйләп йөрер...
Юк, алар сунарда түгел, Ригада, имеш. Диңгез буендагы ак комлыктан кулга-кул тотышып икәү баралар! Мансурның өстендә матроска. Ул ялан тәпиләре белән суны чапылдатып иң кырыйдан атлый. Биредә су тирән түгел, дулкыннар үзләре, аяк астына кереп, комны шыбырдатып уйныйлар. Әбүзәр абзый ком өстеннән бара. Ком тап-такыр, әйтерсең асфальт. Кич. Кояш баеп килә. Офыкка кадәр җәелеп киткән диңгез өсте тимгелләнеп тора. Бер читтәрәк, суда, алсу-ак болытлар шәүләсе чагыла, кояш яктырткан урыннар алсу, кызыл, җете кызыл булып тора, әйтерсең диңгез уртасында бик зур учак якканнар. Яр буендагы агачларга да алсу төс йоккан, алар гүя кояшның китүенә боегып, моңланып утыралар. Ә яр буендагы кафеның тәрәзәсе исә шулхәтле көчле балкый, әйтерсең диңгезгә бер кырые белән батып барган кояш икенче кырые белән шул тәрәзәдән мең мәртәбә артык ялтырап чыгып килә. Cy өстендә акчарлаклар оча. Ял итүчеләр аларга ипи кисәкләре чөяләр. Мансур да дәү әтисеннән ипи сорый. Әбүзәр абзый кесәсеннән бер телем чыгарып Мансурга бирә. Малай аны сындыра да һавага ыргыта. Акчарлаклар күз иярмәс тизлек белән ипи кисәкләрен суга төшермичә эләктереп алалар. Аеруча җитезлек күрсәткәннәрен Әбүзәр абзый мактый:
— Монысы егет икән, күрдеңме, нинди җәһәт эләктерде.
Мансур рәхәтләнеп көлә:
– Ә тегесе, дәү әти, йомыкый. Авызындагын алдырды.
Төш өчен вакыт та, ара да, кыенлыклар да юк. Менә алар Займищедагы дачаларында, катыкка манып, кайнар коймак ашап утыралар инде. Фатихәттәй тагын да кайнарракларын китереп тора.
— Пешкәкләнмичә генә аша әле, өстәл артында болай пешкәкләнү килешми, әдәпсез малай дип әйтерләр, — дип үгетли Мәдинә ханым малайны.
— Кайнар ич. Авызны пешерә.
– Әзрәк суынсын. Ашыкма.
— Ашыйсы килә.