Ак Чәчәкләр - 35

Вексель... кредитор... Гомер буе нәрсә белән сату иткән, хәшәп!.. Никадәр рухи фәкыйрьлек! — диде һәм ашыгыбрак атлый башлады. «Юк, актык сулышың килеп җитмичә, янып егылып төшмичә, кешеләр алдындагы бурычны түләп бетерергә мөмкин түгел, мөмкин түгел!» — дип уйлады карт профессор.
Аңа калса, ул тагын җитмеш ел армый-талмый эшләр иде кебек. Әмма быел ел башыннан ук аның саулыгы нәкъ көзге көн кебек төрлечә үзгәреп тора: әле хәле яхшыра да, ул хастаханәгә, деканатка, лекцияләргә, гыйльми утырышларга чаба, әле хәле начарланып китә дә, урынга ята һәм атналар буе беркая да чыга алмый. Өй халкы аны кадерләп кенә, саклап кына тотарга тырышалар. Инде санаторийга путевка да булдырганнар иде, абруйлы консилиум аңа хәзергә өйдән кузгалмау хәерлерәк булыр дигән фикергә килде.
Хәер, путевка әллә ни кызганыч түгел, аның яңасын булдырып була. Әбүзәр абзыйны зуррак мәсьәлә борчыды: озынга сузмыйча шушы араларда кафедра җитәкчелеген икенче бер кеше кулына тапшырырга кирәк дип уйлады. Элегрәк мондый уй аның башына килсә, ул үз-үзен тиргәп, бу — хезмәттән качу кебек түбән бер эш, дип әйтер иде. Картая башлагач та әле ул моңа бөтен җаны-тәне белән каршы торды. Ә менә быел котылгысыз хәл белән исәпләшмичә мөмкин түгеллеген ачык төшенде. Булдыра алмый башлаганнан соң да урынга ябышып яту — бу, гади генә итеп әйткәндә, печән өстендәге эт хәленә калу — үзе дә ашамый, кешегә дә бирми. Юк, вакытында китә белү — бу шулай ук егетлек. Егет булып яшәгән кеше егет булып китә дә белергә тиеш. һәм Әбүзәр абзый, картлыгы һәм сәламәтлеге начарлану сәбәпле, кафедрага һәм сотрудникларының гыйльми тикшеренүләренә җитәкчелек итү, укыту һәм оештыру эшләрен алып бару үзенә кыенлашуын әйтеп, үзен бу эштән азат итүләрен сорап хат язды. Кафедрага җитәкчелек итүне иң сәләтле шәкертләреннән берсе булган профессор Фаизовка тапшыруларын үтенде.
Институтның гыйльми советы, аның үтенечен урынлы табып, Таһировны почетлы әгъза һәм гыйльми консультант итеп калдырып, кафедра җитәкчелегеннән азат итте. Бу көнне институтта бик зур тантана булды, профессорга нинди генә хөрмәт күрсәтмәделәр, нинди генә рәхмәтләр әйтмәделәр, әмма ул боегып утырды, ә өйгә кайткач түзмәде, елап җибәрде...
Холкында аның әллә ни үзгәреш сизелмәде, гүя авыруын ул чүпкә дә санамый иде, тик кайчакта гына:
Картайдым, быел нигәдер аеруча картайдым, — дип зарланып ала иде. Әмма күңеле аның нидер сизенә иде ахрысы. Ул я бик озак сөйләшмичә түшәмгә карап ята, я бертуктаусыз сөйли, үткәннәрен еш искә төшерә, я гомер юлына йомгаклар ясарга керешә иде, Галина Петровнаны, Аксюша түтине бик еш телгә алды; алардан хатлар килеп тора, икесе дә сәламәтләр...
Бүген дә ул берүзе бик озак уйланып ятты, — яшьләр эштә, Гөлчәчәкне балалар бакчасы белән урманга озаттылар. Фатихәттәй үзенең бетмәс-төкәнмәс өй эшләре артыннан йөри: әллә базарга, әллә кибеткә чыгып киткән. Бары тик Әбүзәр абзыйның гомерлек юлдашы Мәдинә ханым гына һәрвакыттагыча аның белән бергә. Бүген аның да башы авырта, олы якта диванга яткан.
Туганый, — дип дәште аңа Әбүзәр абзый, әкрен генә. — Син йоклыйсыңмы?
Юк, туганый, йомышың бармы әллә?
Мәдинә ханым, әйберләргә бәрелмәс өчен бер кулын алга сузып, сак кына адымнар белән Әбүзәр абзый янына килде һәм кармалап урындыкка утырды.
Туганый, синең яшь чакларың исеңә төшәме? — дип сорады Әбүзәр абзый. — Әгәр хәзер безгә егерме бишләр булса, кая барыр идек? Дим буена, шулаймы? Чишмәгә.
Алар шулай ерак үткәннәрен искә төшерә-төшерә байтак вакыт сөйләшеп утырдылар. Аларга бернәрсә дә комачауламады. Өй эче тын, тик кайдадыр күршеләрдә пианино уйныйлар. Бала уйный ахрысы, гел бер гамманы кабатлый. Калын стена аркылы музыка тонык кына ишетелгәнгә, аз гына да борчымый. Тышта кояшлы көн, камыш пәрдәләр төшерелгәнгә, өй эче ярым караңгы, тик берничә урында гына пәрдә ярыгыннан бүлмә эченә алтын сызыклар сузылган.
Фатихәттәй кайтты. Мәдинә апа аның янына чыкты, ә Әбүзәр абзый тагын берүзе уйланып калды. Ятып арыгач, торып, әзрәк йөренде дә сәгатькә күз төшерде: өч кенә икән әле, яшьләр тагын ике сәгатьсез кайтмас. Хәзер Әбүзәр абзый аларның эштән кайтуларын баладай нәүмизләнеп көтә иде. Яшьләр белән бергә бу тын өйгә зур тормыш сулышы килеп керә, ә ансыз Әбүзәр абзыйга бик читен, ул болай тик ятарга күнекмәгән.
Гөлшәһидә белән Мансур бергә кайттылар. Кайтулары белән үк туп-туры Әбүзәр абзый янына кереп хәлен сораштылар, яңалыкларны сөйләделәр.
Гөлшәһидә алып кайткан яңалыкларның иң зурысы һәм Әбүзәр абзый өчен иң шатлыклысы хастаханә бинасының уң канатына нигез сала башлау хәбәре булды.
Ә мин монда Байгыш ялкау кебек аунап ятам, — диде ул. — Димәк, башладылар? Хәерле сәгатьтә, хәерле сәгатьтә. Хәлем бераз яхшыру белән үк барып карыйм. Карлар яуганчы, стеналарын өеп бетерсәләр, эчке эшләрне кыш көне дә алып барып була. Рәхмәт, Гөлшәһидә, рәхмәт, тырыштыгыз.
Барыбыз бергә инде, әткәй, — диде Гөлшәһидә, керфекләрен аска төшереп. — Сез хәзер Алексей Лукичны күрсә идегез! Егерме елга яшәргән диярсез, шундый дәрт белән эшли.
Зур эш кешене яшәртә, Гөлшәһидә, зур эш! Карагыз аны, — диде профессор, бармагы белән Мансурга һәм Гөлшәһидәгә күрсәтеп, — гомерегезне вак эшләргә әрәм итмәгез. Аннан да үкенечлерәк нәрсә дөньяда юк! Сәлахның ачы язмышын һич онытмагыз.
Намус суды алдыннан Саматов шәһәрдән юкка чыкты. Кая киткән, кая барып абынган — берәү дә белми. Хәер, аны эзләүче дә булмады, чөнки ул кешеләргә кирәк түгел иде. Тик кирәкле кәгазьләр юнәтүдә аңа Фазылҗан Яңгура булышкан дип сөйләүчеләр генә булды.
Әткәй, мин сезгә чәчәкләр алып кайттым, — дип, Гөлшәһидә өстәлдәге буш вазаны күтәреп кухняга чыкты. Бераздан ул салкын суга утыртылган һәм өсләренә дә су бөркелгән чәчәкләр күтәреп кире әйләнеп керде. Бөтен бүлмә берьюлы хуш ис белән тулды.
Кайдан һәрвакыт шундый матур чәчәкләр алып кайтасыз? — дип сорады Әбүзәр абзый һәм чәчәкләрне ләззәтләнеп иснәргә кереште.
Минем бер таныш бакчачым бар — Мортаза бабай, — диде Гөлшәһидә, каенатасына шундый сөенеч ясаудан куанып. — Хәтерләмисезме икән, бездә бер ятып та чыккан иде.
Тыпыртай Мортазанымы? Хәтерлим, бик хәтерлим. Шулмыни әле ул алтын куллы бакчачы? — Әбүзәр абзый күзлеген киде дә, өстәл тирәли йөреп, чәчәкләрнең һәрберсен аерым-аерым карый башлады. — Мондый матур чәчәкләр сирәк була. Карагызчы, никадәр камиллек! Мортаза бабай үзе үстергән сортлар ахрысы. Ай-һай! — Әбүзәр абзый сынын турайтты, бер кулы белән өстәл читенә җиңелчә таянды, икенчесенең имән бармагы белән кемнәргәдер кисәтеп әйткәндәй: —Халык — художник ул, бөек художник! — диде. — Ул табигать биргән матурлыкка гына канәгать түгел, ул хәтта табигатьнең иң назлы иркәсе, иң нәфис сәнгате — чәчәкләрне дә яхшырта, матуррак, чибәррәк, сөйкемлерәк итә... Халык ул бөек шагыйрьләрен дә, художникларын да һәм меңләгән Лотфи, Шәйхук, Мортазаларын да тудыра. Без барыбыз да халыктан чыккан һәм актык сулышыбызга кадәр халыкка хезмәт тә итәргә тиешбез... — Әбүзәр абзый китап шкафлары янына барды, башын кыйшайта төшеп аларга янә бер сокланып карады, тамырлары беленеп торган кулы белән шома такталарны сыйпады, үзенә хас елмаюы белән елмаеп башын кагып алды. Аннары бүлмә уртасында туктап, иреннәрен кысып йомып торды да уң кулын югары күтәрде:
Әйдә халыкка хезмәткә,
Хезмәт эчендә йөзмәккә! —
дип шигырь әйтте һәм бик мәгънәле итеп тагын авызын йомды, бик үзенчәлекле итеп тагын башын кагып алды, — Кем әйткән моны?
Тукай, — диделәр Гөлшәһидә белән Мансур беравыздан.
Юк, халык интеллигенциясе әйткән моны, — дип төзәтте Әбүзәр абзый, — Тукай язган гына. Мин яшь чакта татарның булачак зыялылары — ул чакта шундый сүз бар иде — бу шигырьне манифестлары итеп кабул иттеләр. Дөрес, мин үзем мәдрәсә шәкерте түгел идем, мин студент идем. Мин Пушкинны да, Лермонтовны да, Некрасовны да, Белинский белән Добролюбовны да, Герцен белән Чернышевскийны да, Толстой, Чехов, Короленко, Горькийларны да белә идем. Минем иң яраткан шигырем — Пушкин әсәре:
Подымем стаканы, содвинем их разом!
Да здравствует Музы, да здравствует разум!
Ты, солнце святое, гори!
Как эта лампада бледнеет
Пред ясным восходом зари,
Так ложная мудрость мерцает и тлеет
Пред солнцем бессмертным ума.
Да здравствует солнце, да скроется тьма! —
Әбүзәр абзый имән бармагын югары күтәреп тынып торды, аннары дәвам итте: — Рус культурасы белән якын таныш булганга, аның алдынгы идеяләре белән яшәгәнгә, мин Тукай шигыренең мәгънәсен дә кайбер шәкертләрдән тирәнрәк аңлый идем. Халыкка хезмәт итү минем иң татлы хыялым иде. Университетны тәмамлагач, терапия корифее — профессор Алексей Николаевич Казем-Бек үзе миңа ординатурада калырга тәкъдим итте. Бөек Казем-Бек! Ә мин авылга җибәрүләрен үтендем. Чишмәгә. Башкорт далаларында адашкан Чишмәгә! Минем күбрәк вакытым юлда, авылларда үтте. Бер аттан төшәргә өлгермисең, икенчесе көтеп тора. Син утыз-кырык чакрым юл үтеп кайткан, арыган, тузанга баткан, тамагың ач. Ләкин икенче бер якта шундый ук ераклыкта сине яңа авыру көтә. Син яңадан атка утырасың — пошел! Атларның тояк асларыннан ут кына чәчри, дугада җиз кыңгырау гына чыңлый...
Әткәй, тройкада йөргән өчен Станкевич сезгә ни әйтте? — дип сорады Гөлшәһидә елмаеп.
Барчук булмагыз, игенчеләр барчукларны яратмый, диде. Ә сез моны каян беләсез?
Беләм инде, әткәй, сезнең Вәлиулла исемле яраткан кучерыгыз булганын да беләм. Сез Чишмәдән киткән чагында, ул сезне елап озатып калган.
Елады шул, — дип көрсенде профессор. — Әллә кадерләмәдекме, хәтерегезне калдырдыкмы әллә, нигә безне ташлап китәсез, диде.
Профессор башын иде, мөгаен, шушы күренешләр кабат аның күз алдыннан бөтен тиңдәшсез матурлыклары һәм сагышлары белән кабатланып үткәндер.
Беләсезме, дусларым, — диде ул бераздан, — минем күңелемдә күптән йөри торган бер хыялым бар: университет бусагасыннан башлап узылган юлларым буйлап бер әйләнеп кайтасым килә. Дим буйларын, Чишмәне, пар атларда йөргән авылларны күрәсем килә... Быел булмады инде. Киләсе елга бергәләп барсак? Анда бит хәзер гаҗәп үзгәрешләр булгандыр.
Ул шкафтан хәтфә янчык алып килде дә шул янчыгын кулында әйләндерә-әйләндерә сүзен дәвам итте:
Моннан ярты гасыр чамасы элек, мин әле Чишмәдә эшләгәндә, бер хатынның, баласын үлемнән коткарып калган идем. Ул бик фәкыйрь хатын иде. Өстенә кигән күлмәге гел ямау гына иде. Мин аның йөзен күрмәдем, Ул, татар гадәте буенча, миннән йөз яшереп сөйләште. Мин аның кара күзләрен генә күрдем. Ул күзләр бүген дә хәтеремдә. Өч баласын им-томчылар кабергә озаткан, төпчеге өчен шашар хәлгә җитеп борчылган, им-томчыларның нәгъләт-каргышларына, бәддогаларына карамыйча, баласын күтәреп хастаханәгә килергә үзендә көч тапкан ананың кайгы һәм курку белән тулы күзләре иде. Төпсез чоңгыл иде ул күзләр. Дәһшәт тә өмет кенә... — Әбүзәр абзый авызын йомды һәм үзенең гадәттәге «һеееммм!» ымлыгыннан соң дәвам итте: — Ул бичара хатынның ире бар идеме, юк идеме, белмим, бер дә күрмәдем. Сәламәтләнгән баласын хастаханәдән алып киткәндә, ул миңа бик зур рәхмәтләр укыды, теләмәгән теләге калмады, бүләк бирә алмавы өчен әрнеде... Бер атнадан соң бу хатын тагын хастаханәгә килде. Ишек төбендә йөзен яулык чите белән каплап басып тора. Мин аңардан: балагыз тагын авырый башладымы әллә? — дип сорадым. Баласы авырмый икән, йөгереп уйнап йөри, ләкин хатынның үзенең күңеле тыныч түгел. Нәзер әйткән булган. Вәгъдәсен үтәмәгәч, нәзере җир белән күк арасында асылынып тора торгандыр дип курка икән, мескен. Шуннан бу миңа барлы-юклы әйберләрен сатып җыйган бакырларын сузды. Мин алмагач, ул бик курыкты, ап-ак агарынды, аз булганга алмый дип уйлады ахрысы. Мин аңа авыруларны түләүсез дәвалыйм, миңа бер тиен дә акча кирәкми дип әйттем. Ул моңа ышанмады.
Түләүсез берни дә эшләмиләр, — диде ул. — Китап муллага да сәдака бирергә куша. Сез мине фәкыйрьлегем өчен кызгансагыз да, тәңре кызганмас, әйткәнеңне эшләмәдең дияр. Мин гөнаһлы бәндә булып калырмын.
Мин әгәр аңардан бернәрсә дә алмасам, ул миңа рәнҗер, вөҗданы тынычланмас дип уйладым. Алайса Мәдинәгә Дим буеннан ак лалә чәчәкләре җыеп китерегез, дидем. Ул, моңа бик гаҗәпләнеп, чәчәк бүләккә саналамы соң, дип сорады. Ул миңа ышанмады, сез мине алдыйсыз, диде. Шуннан мин шүрлектән бер яшел тышлы китап алып: менә укыгыз, китапта шулай язган, дидем. Ул укый белмәвен әйтте. Шуннан мин үзем укыган булдым. Ул чакта татар китапны изге күрә, китап сүзенә ышана иде. Баласына күчтәнәч алырга дип үзем бер сум акча бирдем. Ул бичара ни әйтергә белмәде. Урамга чыккач та, безнең капка төбендә аптырап басыл торды. Бер учына йомарлаган акчасына, бер безнең тәрәзәгә карый. Аннары урам буйлап әкрен генә китеп барды. Шуннан соң мин аны яңадан беркайчан да күрмәдем. Тик өй хуҗасы гына, кемдер таң белән безнең бусагабызга ак чәчәкләр салып китә, дип әйтте. Без Мәдинә белән шул хатындыр дип уйладык.
Әбүзәр абзый иреннәрен йомды, «һееммм!» дип кабатлады, аннары дәвам иттерде:
Бик күп еллар үткәч, табиб этикасы турында сөйләгән лекцияләремнең берсендә мин шушы мисалны китердем. Ә алтмыш еллык юбилеемны үткәргәндә, студентлар миңа шушы ак чәчәкне бүләк иттеләр, — Әбүзәр абзый янчыгын чишеп аннан бик матур пыяла савыт чыгарды. Пыяла савыт эчендә фил сөягеннән эшләнгән гаҗәеп нәфис ак чәчәк иде.
— Карагыз, нинди матур, — диде Әбүзәр абзый, сокланып карап. — Нәкъ чын чәчәк төсле, таҗында чык тамчысы да җемелдәп тора. Ә исе, — ул савытның төймәсен борып алып иснәде: — Дим тугайларының исе бар. Озаграк иснәсәң, башлар әйләнеп китә. Менә үзегез дә бер иснәп карагыз әле... Дөрес бит! — Һәм ул төймәне яхшылап кире борып куйды. — Бүген бу чәчәкне, дусларым, сезгә бирәм. Гомерегез буе ак килеш, пакь килеш саклагыз аны. Хәшәп булмагыз. Вексельләр белән эш итмәгез! Чиннарны дәваламагыз! Минем кебек, картайгач, бу чәчәкне күңелегезгә якын кешегә бирерсез. Берүк, ул кеше табиб була күрсен. Бәлки, ул табиб Гөлчәчәк булыр, бәлки, башка берәү... — Әбүзәр абзый савытны Гөлшәһидәгә сузды. — Хәзерге яшьләргә бу сәер инде. Романтика, сентиментальность диярләр. Мин яшьтән романтик идем, гомеремне дә романтик булып үткәрдем. Чамалы гына булганда сентиментальносте да ярый ул, минемчә. Чамасын белеп алганда, елан агуыннан да кыйммәтле дару ясала бит.
Икенче көнне Әбүзәр абзый, Гөлшәһидә эштән кайткач:
— Бер генә көнгә булса да Гөлчәчәкне алып кайтмассызмы икән? Нигәдер бик сагындым шул шаянымны, — диде.
Ял көнне Гөлчәчәкне өйгә алып кайткач, картның сөенече эченә сыймады.
Шуннан соң атна-ун көн узгач, көндез, эш вакытында, Маһирә ханым белән Гөлшәһидә Әбүзәр абзый янына килделәр. Алар икесе дә борчулы иде.
Әткәй, без киңәшергә дип, — диде Гөлшәһидә, — Николай Максимовичны бик авыр хәлдә китереп салдылар. Тагын йөрәк...
Кардиограммасын алып килдегезме?
Менә, —диде Маһирә ханым, аңа тасманы сузып.
Әбүзәр абзый тасманы яктыга куеп карады да уйга калды.
Без консилиум җыярга кирәк дигән фикергә килдек, — диде Маһирә ханым.
Кайчан?
Менә бер сәгатьтән, шуңарчы сезнең белән дә киңәшик дидек.
Әбүзәр абзый киенә башлады. Аны никадәр генә кузгалма дип үгетләсәләр дә, ул берәүне дә тыңламады.
Табиб авыру янында булырга тиеш, аның үзе турында уйларга хакы юк мондый чакта, — диде.
Курыккан Гөлшәһидә Мәдинә ханымга инәлә башлады. Мәдинә апа иренең холкын яхшырак белә иде.
Мондый вакытта аны беркем дә туктата алмый, кызым, — диде. — Тик, карагыз, юлда машинаның тәрәзәсе япкан булсын, җил тимәсен.
Машинада барган чакта Әбүзәр абзый:
Карасана, бүген көне нинди әйбәт икән, ә сез мине өйдә бикләп тотмакчы буласыз, — дип җиңелчә шелтәләп тә алды.
Хастаханә капкасын ачып куйганнар иде. Машина асфальт юлга борылды. Әбүзәр абзый машина тәрәзәсеннән яшел таусыман күпереп торган карт агачларның куе ябалдашларына карап алды, аннары карашын бакча күләгәсендә утырышкан авыруларга, уң канаттагы төзелешкә күчерде. Машина баскыч төбендә үк туктады. Әбүзәр абзый ярыйсы гына җиңел атлап хастаханәгә кереп китте. Инде байтак вакыт күрмәгән санитаркалар, сестралар, табиблар белән җылы гына исәнләшә-исәнләшә, каршы очраган Диләфрүзне аркасыннан сөеп өскә күтәрелде.
Профессор кабинетында күренекле терапевтлар — профессор Фаизов, профессор Николаев һәм башкалар җыелганнар иде. Әбүзәр абзыйны да алар дәвалый иде. Шуңа күрә аның монда килеп керүенә гаҗәпләнеп кисәтә башлаганнар иде, ул:
Авыру янына рәхим итегез, — диде. Үзе иң алдан халат чабуларын җилфердәтеп атлады. Гөлшәһидә аны култыклап алып:
Әткәй, зинһар ашыкмагыз, — дип пышылдады.
Николай Максимович керфекләрен хәлсез генә күтәреп, керүчеләргә бер карап алды да тагын күзен йомды. Хәле авыр иде аның.
Сез мине ишетәсезме, Николай Максимович? Мин монда, кадерлем... Бирешмәгез, — диде Әбүзәр абзый, аңа таба иелеп.
Профессорлар латинча үзара сөйләшеп фикер алыштылар, авыруның йөрәген тыңладылар. Аннары тагын берничә минутка кабинетка керделәр.
Авыруның бер тәүлек гомере калган... күп булса, — дип өстәде профессор Фаизов. — Без бары тик аның газапларын гына киметә алабыз.
Профессор Николаев та Фаизов сүзен җөпләде, һаман ишекле-түрле йөренеп торган Әбүзәр абзый гына аларга кушылмады.
Бу йөрәк миңа таныш, ул күп нәрсәләргә түзде, бу сынауны да узар дип уйлыйм, һәрхәлдә, аңа булышырга, кыен чакта аны ялгыз калдырмаска кирәк, — һәм профессор Таһиров үзенең киңәшләрен бирә башлады.
Коллегалары киткәч тә, Әбүзәр абзый Гөлшәһидәнең кайт дигән сүзен тыңламады. Яңадан авыру янына керде.
Николай Максимович элеккечә күзләрен йомып ята иде. Аңарда бернинди дә үзгәреш юк иде кебек, ләкин профессорның тәҗрибәле күзләре башкалар күрмәгәнне күрә иде.
Яшәячәк, — диде ул һәм, чыгарга дип кире борылганда, кинәт ава башлады. Гөлшәһидә аны тотып өлгерде һәм берьюлы авырая башлавын тойды.
Маһирә Хәбировна! — дип кычкырып җибәрде ул.
Маһирә ханым да күреп алды. Диләфрүз дә. Өчәүләп профессорны шундагы буш караватка яткырдылар.
Диләфрүз тиз генә шприц алып килде, кислород мендәре палатада ук бар иде.... Әмма Әбүзәр абзыйга берни дә кирәкми иде инде. Ул үлгән иде.
15
Карт артист елый.
Кырык елдан артыкка сузылган сәхнә тормышында аңа төрле рольләрдә бик күп «күз яше» түгәргә туры килде. Кем булып кына еламады ул! Сөйгән яры ятларга калган яшь егет булып та, малын җаныннан артык күргән карун сәүдәгәр булып та, хуҗалары ташлагач, иясез эт хәлендә калган карт лакей булып та, сугыш кырында якын дустын күмүче батыр солдат булып та, күз яше эрегән тимер кебек көйдереп ала торган карт эшче булып та елады ул. Әмма сәхнәдән тыш, үз йөрәгенең әрнүенә чыдый алмыйча, ул бер генә тапкыр елаган иде. Бу хәл моннан утыз еллар элек, беренче хатыны үлгәннән соң булды. Менә хәзер, җиденче ун белән барганда, карт артист йөрәге өзгәләнүгә түзә алмыйча икенче тапкыр елый.
Тышта әле яңа гына таң беленеп килә. Кыюсыз яктылык палата эчен тонык кына яктырткан. Авырулар, саташа-саташа, ыңгыраша-ыңгыраша арып, иртәнге сәгатьтәге кыска вакытлы тынычлыкка талганнар. Төрле көйгә, төрле тавышларга «тегермән тартканнары» ишетелә. Кайсыдыр иреннәрен чупылдатып-чупылдатып ала. Ачык ишек турысында төнге сестраның ак халаты күренә дә юк була.
Икенче инфарктны да җиңеп аякка баскан Николай Максимович бүген өенә кайтып китәргә тиеш. Аяк егәрләре бераз ныгыгач, сәхнәгә чыгарга да исәбе юк түгел әле аның, — пенсия турында ишетергә дә теләмәде, инвалидлыкны кире какты. «Күрмәгән нәрсә түгел, күргән, без инфарктның нәрсә икәнен беләбез», диде ул пенсия кәгазьләрен тутырыйкмы дип сораган Маһирә ханымга. Беренче инфаркттан соң ул байтак уйнады, үзенең җитез хәрәкәтләре, җиңел йөрешләре белән ул бик күпләрнең исләрен китәрде. Бер тапкыр Маһирә ханым аның сәхнәдәге кылануларын күргәч бик каты кыздырды. Ләкин артист аяктан егылмаса, аны кем авыруга саный. Әле егылгач та ышанып бетмиләр, бу юри генә кылана торгандыр дип уйлыйлар. Шулай булгач, нигә икенчесеннән соң да уйнамаска? Башкалар инфаркттан соң теләсә нишләсеннәр, пенсиягә китәләр икән, китсеннәр, дача алып су буенда гына яшиләр икән, яши бирсеннәр. Бүтәннәр, температуралары 38 булса, өйдән дә чыкмыйлар, артист 38 белән яшь гашыйк ролен уйный.
Сөенергә генә кирәк чакта ник елый соң бу карт артист?
Таң вакытындагы күз яшьләре — изге күз яшьләре диләр. Юк-бар өчен генә еламый инде кеше бу сәгатьтә. Чыдый алмаслык әрнү генә елата аны бу чакта. Әйе, нәкъ менә шундый чыдый алмаслык әрнү, зәмһәрир суык артистның йөрәген кисә иде бүген. Николай Максимович елый-елый Әбүзәр абзый турында уйлый иде. Хәле иң хәтәр вакытта Әбүзәр Гиреевич килеп, «мин монда... бирешмәгез», дип әйтмәсә, Николай Максимович, ихтимал, инде беткән дә булыр иде. Юк, сихәтле дару гына түгел, ә профессорга булган чиксез ышану да аны үлем авызыннан тартып алды. Ә профессор үзе... Аның инде дөньяда юклыгына, авырулар янына моннан соң инде беркайчан да килмәвенә һич ышанасы килми иде. Бу ниндидер башка сыймаслык бернәрсәсыман, бу ниндидер зур гаделсезлексыман. Ничек инде ул алай? Шулхәтле авыруларны гомере буе үлемнән коткарып килсен дә үзе үлсен ди.
Мөгаен, Гөлшәһидә белән Маһирә ханым Николай Максимовичның хәле авыр дип барып әйткәндә, Әбүзәр абзыйның үз хәле дә шәп булмагандыр. Ләкин ул үзе белән исәпләшмичә, яткан җиреннән торып, хастаханәгә килгән, авыруны коткарып калырга булышкан, ә үзе, бәйгедән җиңеп кайткан ат кебек, йөрәге ярылып, баскан урынында егылган...
Таһировның батырлыгы яшен кебек бер яшьнәп, бер күкрәп кенә ялтырап узмады, аның батырлыгы гомер буе дәвам итте һәм көндәлек ыгы-зыгы арасында артык күзгә дә бәрелмәде.
Йөрәге сыкранган чагында акылы Николай Максимовичка башканы әйтә иде: Әбүзәр Гиреевич кебек кешеләр тормыштан бер эзсез генә югалмый, җирдә аларның җуелмас эзләре кала, алар җисмән бетсәләр дә, эшләгән эшләре, күрсәткән батырлыклары, рухи гүзәллекләре белән башкалар күңеленә күчәләр һәм алар белән бергә яшәүләрен дәвам иттерәләр. Дөрес, моны акыл күзе белән генә күрәсең. Ләкин... моны маңгай күзе белән дә күрерлек итәргә мөмкин. Монда сәнгать ярдәмгә килергә тиеш. Сәнгатьнең бөек көче бар. Ул үлгәннәрне яңадан терелтә, яңадан яшәтә ала. Бу аның I гына кодрәтеннән килә.
Нәкъ менә шушы таң сызылган гүзәл бер минутта Николай Максимовичның күңелендә халык өчен туган, халык өчен яшәгән, бөтен гомерен актык тамчысына кадәр халыкка биргән асыл ирнең, чын табибның якты образы инде мәңге яшәр өчен сәнгатьтә туа башлады. Дөрес, Любимов шушындый әсәрне кем язасын да әлегә анык кына белми. Бәлки аны кайчандыр шушында яткан, Әбүзәр абзый терелткән Хәйдәр Зиннуров язар, бәлки башка бер кеше. Әгәр инде берсе дә язмаса, Николай Максимович үзе тотыныр. Ул да булдыра алмаса, халык тудырыр. Ничек кенә булмасын, андый әсәр һичшиксез туачак. Моңа карт артистның иманы камил.
Күптән инде яктырган, күптән инде кояш чыккан, палата эчләре балкып тора. Авырулар да уянганнар. Төнлә эшләгән санитаркалар, сестралар өйләренә кайтып киттеләр. Бүтәннәре килеп, тәрәзәләрне ачтылар, идәннәрне юдылар, үзләре торып йөри алмый торган авыруларны юындырдылар. Аннары өлкән сестра Диләфрүз күренде. Ул, башын кыңгыр салып, һәр палата ишеге төбендә бераз басып торды да, керфекләрен сирпеп, үзенең нурлы күзләре белән палаталардагы барлык авыруларга елмайды.
Исәнмесез, ничек йокладыгыз? — дип сорады.
Беренче тапкыр бугай, Николай Максимович бүген аны шаяртмады. Сәгать уннарда Гөлшәһидә килде. Бераздан Маһирә ханым да палатага килеп керде. Кайтучы авыруларны алар Гөлшәһидә белән бергә карарга тиешләр иде.
Нишлибез, Гөлшәһидә, Николай Максимовичны? Чыгарабызмы, әллә тагын бер атнага калдырабызмы? — дип сорады ул, артистның караваты янына утырып.
Бүген кичкә үк театрга чапмаска сүз бирсә генә чыгарабыз, — дип елмайды Гөлшәһидә. Николай Максимовичның терелүенә ул әйтеп бетергесез шат иде.
Эх сез, минем яхшыларым, — диде артист, икесенең иңбашларына ике кулын салып. — Сез елмаясыз, сезгә күңелле. Сез тагын бер тапкыр карт исәрне үлем авызыннан тартып алдыгыз. Сез үз бурычыгызны үтәдегез. Ә мин үз бурычымны кайчан үтәрмен? Мин бит түләп бетерә алмаслык бурычлы кеше сезнең алда. Диләфрүз баярак нигә күзләрең кызарган дип сорады. Еладым мин бүген... Бик ямансу булганга... — Николай Максимович тагын бармак буыны белән күз яшен тәгәрәтеп төшерде. — Юк бит инде ул, юк!.. Аның алдында мин бигрәк тә бурычлы.
Әбүзәр абзыйны искә төшерү Маһирә ханым белән Гөлшәһидә күңелендә дә йөрәкне сыза торган үткен сагыш уятты. Ләкин бу тойгыга бирелергә ярамый иде. Аннары көне буе җан әрнеп йөриячәк.
Николай Максимович, — диде Маһирә ханым, — сезгә борчылырга ярамый. Бары тик яхшы нәрсәләр турында гына уйларга тырышыгыз. Театрга баруны хәзергә тыябыз. Сәхнә турында сүз дә булуы мөмкин түгел. Сез анда үзегезне онытып чабып йөри башлыйсыз.
Николай Максимович әзрәк тынычланды, бетмәс-төкәнмәс шат күңеллелеге яңадан калкып өскә чыкты һәм ул инде беркадәр җиңелрәк тонга күчте:
Урамда йөгереп йөрмә дисәгез, анысы минем ихтыярда, хәтта йөз адым атлаган саен туктап бер минут ял итегез дисәгез, аңа да риза. Әмма сәхнәдә... Нинди юләр драматург инфарктлы артистка исәп тотып әсәр язсын ди. Акробатик номерлар кертмәсә, шунысына рәхмәт.
Башкалар сизмәделәр бугай, әмма Николай Максимович үзе көчәнеп шаяртуның көлке түгеллеген бик ачык сизде һәм, шундый көннәргә калдыммыни дип уйлап, күңелсезләнде. Табиблар тагын әллә нихәтле киңәшләр биреп, — ул киңәшләрнең барысын төгәл үтәсәң, ак сакаллы карт булыр идең, — чыгып киткәч, ул, ике кулын баш астына куеп, бер сәгать чамасы беркем белән дә сөйләшмичә уйланып ятты. Аннары Диләфрүз килеп сөенеч әйтте:
Сезне алырга килделәр. Әйдәгез, киемнәрегезне алмаштырыгыз.
Гадәттә, иң якын, иң яраткан кеше юлга чыгып китсә, өй әче бушап, күңелсезләнеп калгандай була, һичбер чир белән исәпләшмәүче, Тукай әйтмешли, газраил белән тартышканда да елмаерга, елмайтырга үзендә көч таба алучы тынгысыз карт артист китеп баргач та, хастаханәдә беразга бушлык сизелде, күңелсез булып китте.
Аны озатканнан соң Гөлшәһидә өскә менеп, тәрәзә яңагына килеп сөялде дә тышка карап тора башлады. Яңадан көз, яңадан бакчада сары яфраклар коела. Күк йөзе зәп-зәңгәр, тик анда-санда гына ак болытлар күренгәли. Әмма бу ак болытлар күкнең саф зәңгәрлеген генә көчәйтәләр. Койманың бу ягында, утын әрдәнәләре ышыгында, гамьсез Байгыш һаман кояшта кызынып ята, ул тагын да симерә төшкән, рәтләп йөри дә алмый, ә койманың теге ягында чәчәк аткан гөлҗимеш куагының очы күренә. Башка агачлар яфракларын, алмагачлар алмаларын койган вакытта да гөлҗимешнең бернигә карамый чәчәк атып утыруы күңелгә якты нур өсти, ниндидер яшерен өмет тудыра, яшәүгә ышаныч арттыра иде шикелле.
Кинәт Гөлшәһидәнең карынында нәрсәдер типкәндәй булды. Ул сискәнеп китеп тынып калды. Берничә минуттан тагын типте, тагын... Гөлшәһидәнең йөзенә алсулык йөгерде, күңеле сөенеч белән тулды:
— Бала!

(роман)
Эпилог
Әбүзәр абзый яшьлек юлларын — Чишмәне урап кайту теләгенә ирешә алмады. Ләкин Гөлшәһидә белән Мансур бу турыда онытмадылар. Алар әле булса аның дөньяда юклыгына ышанып бетә алмыйлар иде. Эштән кайтып керәләрме, табын янына җыелалармы, берәр кунак киләме, алар һаман аны көтәләр: менә кабинет ишеге ачылыр да аннан кыска ак мыегы астыннан йомак көлемсерәп дәү әтиләре килеп чыгар төсле. Фатихәттәй, мескен, онытылып-онытылып һаман-һаман аның бизәкле бәләкәй чынаягын өстәлгә китереп куя, аңа дип шикәр ваклый. Китаплары да элеккечә тора, язу өстәлендә дә үзе бар чактагы тәртип, хәтта күзлеге дә ачып куелган китап өстендә, кызыл карандашы да, блокноты да....
Карты үлгәннән соң, Мәдинә ханым аеруча биреште, күзләре тагын да начаррак күрә башлады. Операциягә ул риза булмады, гомерем күп калмагандыр, газапланасым килми, диде.
Ял көннәренең берсендә аларга Юматша белән Диләфрүз килде. Салкыннан икесенең дә битләре ут кебек яна иде. Тышта январь яндыра шул. Вакыт хәсрәт белән дә, шатлык белән дә исәпләшми, уза да уза.
— Баланы туңдырмадыгызмы? — дип, Гөлшәһидә Юматша кулыннан баланы алды да битен ачып карады. Бала имезлеген суыра-суыра әкрен генә мышнап йоклый иде. Гөлшәһидә аны сак кына маңгаеннан үпте. Ул үзе дә бала көтә, шунлыктан кулына нәни бала алса, күңелләре әллә нишләп китә иде.
Чәйләр эчкәннән соң, Гөлшәһидә Әбүзәр абзый бүләк итеп калдырган ак чәчәкләр тартмасын алып килеп дусларына аның тарихын сөйләп бирде. Аннары быел җәй Мансур белән Чишмәгә барып кайтырга ниятләре барлыгын әйтте.
Ник үзегез генә, ник безне дә чакырмыйсыз? — диде Юматша, дәррәү кабынып китеп.
Я инде, Юматша, исәрләнмә, — диде Диләфрүз кызарып һәм иренә күз кысты.
Күз кысма, барабыз дигәч, барабыз, — дип, Юматша кырт кисте. — Димәк, вәгъдәләштек? — диде ул Гөлшәһидә белән Мансурга. — Оештыру якларын үз өстемә алам. Люкс ышандырмыйм, әмма беренче класста аерым каюталар булачак.
Гөлшәһидә белән Мансур моңа чын күңелдән шатландылар. Бергә-бергә күңелле ич.