Ак Чәчәкләр - 04

— Менә шулай, — диде. Бүтәннәрнең дә йөзләре яктырып китте. Ә артист, ике кулын кушырып яткан җиреннән селкә-селкә:
— Андрюша, җир! Тәбрик итәм! — дип кычкырды.
Балашов табибларга рәхмәт укый башлагач, Әбүзәр абзый аны бүлдерде:
— Монысы соңыннан, соңыннан, — диде һәм урындыгы белән Зиннуровка таба борылды: — Хәлең ничек, Хәйдәр?
Профессорның Зиннуров янына өченчеме, дүртенчеме килүе иде инде бу. Хәйдәр янына утыргач, аның тавышында, йөзендә, кул хәрәкәтләрендә сүз белән әйтеп биреп булмый торган үзенә бертөрле җылылык, йомшаклык хасил була иде.
Зиннуровның хәле беренче көннәрдәгегә караганда беркадәр яхшыра төшкән иде. Йөрәк авыртуы кимегән, тыны да элекке кебек минут саен кысылмый. Әмма йокысының һаман рәте юк: әле төш күрә, әле саташа, әле бастырыла. Бүген төнлә күкрәге бик каты кыскан. Йөзе, куллары хәзер дә ап-ак, бармаклары калтырап тора. Пульсы зәгыйфь, йокы артерияләрен бөтенләй капшап булмый. Йөрәк тибү тавышы тонык, үпкәләрендәге хырылдау да бетмәгән әле. Ләкин профессор моннан башка да нәрсәдер сизә иде, ахрысы, нык итеп әйтә куйды:
— Сират күперен кичтек дияргә ярый, туганкай. — Һәм авыруның ябык кулына җиңелчә генә кагылып алды: — Тереләсез, бүтән бернәрсә турында да уйламагыз. Мәдинә ханым сезгә күп итеп сәлам әйтте. Кунакка көтә, Фатихәттәй карлыган вареньесы әзерли.
Дүртенче караваттагы яңа авыруны Әбүзәр абзыйның беренче күрүе иде. Авыруның киң маңгае аркылы бер колагыннан икенчесенә кадәр кыршау сыман кызыл эз сузылган. Чырае сүрән, күз карашы авыр. Маһирә ханым аны йөрәк пристубыннан соң «ашыгыч ярдәм» машинасы белән китереп салганлыкларын әйтте. Нитроглицериннан һәм морфий, атропин, камфара уколларыннан соң йөрәк авыртулары басылган. Электрокардиограмма үзенчәлекле түгел.
«Кайда күргән идем мин бу «кызыл чалмалы» кешене?» — дип уйлады профессор, һәм кинәт барысы да кылт итеп исенә төште. 1937 ел. Төн уртасы. Профессорны, йокысыннан уятып, кара машинага утырттылар да алып киттеләр. Аннары менә шушы «кызыл чалмалы» кеше аңардан сорау алды. Ул чагында бу кеше болай ябык, чал түгел иде. Әмма авыр карашы, ачы көлемсерәве һич тә үзгәрмәгән. Өч айдан соң профессорны, шәһәрдән беркая да китмәскә дип кулыннан язу алып, төрмәдән чыгардылар. Ике ай үтәр-үтмәс яңадан килеп алдылар, һәм ул кабат шул «кызыл чалма» алдына килеп басты. Инде дөнья белән бәхилләшергә туры килә дип торганда, профессорны кабат өенә кайтардылар. Шуннан соң инде аны бервакытта да борчучы булмады. «Кызыл чалмалы» кешене дә ул артык күрмәде. Менә бүген күпме еллардан соң беренче очрашулары иде.
Профессор, бер кулына сәгатен тотып, авыруның тамыр тибешен тикшерде. 120! Димәк, ул да таныган, борчыла.
— Тыныч булыгыз, — диде профессор, карап чыкканнан соң. — Йөрәгегез таушала төшкән. Ләкин режим саклаганда, бу йөрәк белән торып була әле.
Авыру, бер сүз әйтмичә, ачы итеп көлемсерәп куйды.
— Сезнең нервларыгыз какшаган. Шул нәрсә йөрәккә китереп суккан. Дәвалаганнан соң, спазмалар үтәр. Бавырыгызны да дәваларга кирәк булыр.
Профессор урыныннан торды. Авыру, үзенең авыр карашын түшәмгә төбәгән килеш, миңа барыбер дигән шикелле, хәрәкәтсез һәм сүзсез ятып калды.
Бу «кызыл чалмалы» кеше белән көтмәгәндә очрашу профессорның кәефен китәрде. Дөрес, бүтәннәрнеке белән чагыштырганда, Әбүзәр абзыйның язмышы бик җиңел булды. Элек ул башкаларның гаебе бардыр, ә минем халык каршында, ил каршында бернинди гаебем юк дип уйлый иде. Күрәсең, шик төшкән дә, тикшергәч, аны артык бимазаламаганнар. Соңыннан, социалистик канунлыкны тупас бозу фактлары фаш ителгәч, ул үз язмышын үзе аңламый башлады. Меңләгән гаепсезләр башына яуган бәла ничек итеп аны читләтеп үтеп китте икән?
Бик борчылган кыяфәттә Алексей Лукич Михальчук күренде.
— Артык түзәрлегем калмады, — диде ул. — Тилертер хәлгә җиткерде мине бу Солтанморатова. Төрле яктан талыйлар... Җитмәсә, телефоннан хатынны әрләп елаткан. Коридорга булса да салыйк, Әбүзәр Гиреевич.
Соңгы ике-өч көн эчендә ул чыннан да шактый ябыккан иде. Күзләре тынычсыз, үзе кырынмаган да.
— Сез, Алексей Лукич, эткә сөяк ташлап котылмакчы буласыз. Мин мондый нәрсәгә бара алмыйм, — диде профессор, тыныч кына.
Алексей Лукич, әрнеп:
— Мин дә бит кеше, минем дә нервларым бар, минем дә вакытыннан элек инфаркт аласым килми, — диде. — Иртән-иртүк шалтырата башлый да кичкә кадәр эзәрлекли. Иртәгә китерсен дип әйтәм.
— Ихтыярыгыз, — диде профессор, нык итеп. — Әгәр сез иртәгә чире булмаган бер кешене хастаханәгә саласыз икән, берсекөнгә мин бу хастаханәдән китәм. Чөнки мин авыруларны гына дәвалый алам.
Алексей Лукич ике кулы белән башын тотты.

(роман)
6
Профессорның чираттагы лекциясе тәмам булгач, курска килгән табибларның кайсыдыр сорау бирде:
– Әбүзәр Гиреевич, әйтегез әле, — диде, — сигезенче палатадагы кыз ни белән авырый? Ни өчен сез аны безгә күрсәтмәдегез?
Профессор, кашларын җыерып, берничә минут эндәшми торды. Урынсызга яки гади кызыксыну аркасында гына бирелгән сорауларны яратмый иде ул. Аннары башын күтәрде, тере кара күзләре белән залга бераз карап торды, күзлеген салып кафедра өстенә куйды. Ике кулын кушырды. Бу аның җавап бирергә әзерләнүе иде.
— Медиклар телендә nil nocere[2] дигән бер яхшы сүз бар. Шуны беркайчан да онытмавыгызны үтенәм. Авыру ремонтка китерелгән җансыз машина да, телсез хайван да түгел. Ул үзе бер дөнья. Бик катлаулы, бик нечкә бер дөнья. Ул кызның күзләренә игътибар итүче булдымы? Ут иде бит аның күзләре, ә җаны аучы мылтыгы алдын дагы болан йөрәге кебек тетрәп тора иде. Аны газапларга минем хакым бар идеме? Авыруга урынсызга рухи травма ясау — җинаять ул. Әгәр сез барыгыз да, бигрәк тә ирләр, аның янына килеп тотып карый башласагыз, ул сезгә юл куяр иде дип беләсезме? Юк, ул шунда ук чыгып китәр, аннары көне буе гарьләнеп елар иде. — Профессор, зиһенен туплап, бер минут чамасы эндәшми торды, күзлеген бер урыннан алып икенче урынга куйды. — Догматизм һәр эштә зыянлы, медицинада аеруча. Күп вакытта без кабатланмый, башкаларга охшамый, гомуми кануннарга сыймый торган индивидуумнар белән эш итәбез. Әгәр авыруның табибтан күңеле бизсә, дәвалауның уңышлы нәтиҗә бирүе бик шикле. Авыруның чиреннән тыш күңеле бар әле. Күңеле! — дип, профессор кулын югары күтәрде. — Сократ моннан ике мең ел элек: «Күңелне дәваламыйча, тәнне дәвалап булмый», — дип әйткән. Күңелнең илаһи бернәрсә түгеллеге, бәлки реаль физиологик күренеш булуы — нервларның иң югары эшчәнлеге, кешенең психикасы икәнлеге — хәзер сезнең һәрберегезгә билгеле. Үткән заманның бөек галимнәре — Сергей Петрович Боткин, Григорий Антонович Захарьин, Владимир Михайлович Бехтерев һәм башка атаклы клиницистлар — тән белән күңелне бергә дәвалау бердәнбер дөрес метод икәнен практикада күрсәттеләр, шул юлдан баруны безгә дә васыять итеп калдырдылар. Бөек Иван Петрович Павловның «Шатлык тәнне ныгыта» дигән сүзләрен дә беркайчан да исегездән чыгармагыз. Без кешене дәвалыйбыз! Чирне түгел. Хәзерге көндә медицина фәненең еллап түгел, айлап, көнләп үсә баруы деонтология[3] мәсьәләсен юкка чыгармый, киресенчә, тирәнәйтә, үстерә һәм катлауландыра гына. Авыруларыбыз да Чехов заманындагы авырулар түгел, күпчелеге югары культуралы кешеләр. Аларны дәвалар өчен алардан түбән тормаска кирәк.
Гөлшәһидә профессорны тыңлаган чагында күз алдыннан Акъяры китмәде. Акъяр хастаханәсендәге һәр авыруга нәкъ профессор әйткәнчә карарга тырыша башлагач, кайбер табиблар моны яратып бетермәделәр, әллә нәрсәләргә юрадылар. Табиблар арасында ризасызлык тудырасыз, бу табиб этикасына сыймый дип әйтүчеләр дә булгалады. Бигрәк тә авылга беренче барып төшкән елларда аның күзен ачырмадылар. Бер яктан, хосусый хуҗалыкка баштанаяк баткан, авыруларны карарга вакыты да калмый торган карт табиб, икенче яктан, шул табиб кубызына биюче райздрав мөдире аның һәр эшенә аяк чалды. Элек прокурор ярдәмчесе, аннары райфин, аннары избач булып эшләгән һәм шуннан сәламәтлек өлкәсен «ныгытуга» күчерелгән мөдир агай Гөлшәһидәгә кергән саен әйтә торган иде:
— Табиб гроза булырга тиеш, авырулар, аны күргәч, уттан курыккан кебек качсыннар. Хастаханә кунак йорты кебек чиста да, җылы да булса, бушка әпәй ашаучылар тулып ятачак. — Һәм татарча гына төшендереп бетерә алмам дигәндәй, тагын да ныгытыбрак русча өсти торган иде: — Вы тут мне клинику не разводите! Ближе к жизни! Вот вам координаты: посевная, уборочная — действуйте!
Лекциядән соң профессор Гөлшәһидәне халык арасында күреп янына килде дә, гаепле сыман елмаеп:
— Мин бит сезнең алда алдакчы булдым, — диде һәм нинди көтелмәгән хәл килеп чыгуын аңлатып гафу үтенде.
— Зинһар, борчылмагыз, Әбүзәр Гиреевич, — диде Гөлшәһидә, уңайсызланып.
— Монда Мансур кайткан дигән хәбәр дә таралган икән. — Профессорның йөзенә шунда ук күләгә ятты. — Юк сүз ул, дөрес түгел. Хәтта хәбәре дә юк.
Гөлшәһидә кызарды. Аңа калса, профессор Гөлшәһидәнең Вера Павловнага килеп сөйләвен генә түгел, юләрләнеп Федосеев дамбасына төшкәнлеген дә белә иде кебек. Шулай да, бу хәбәрне ишеткәч, Гөлшәһидәгә ямансу булып китте. Нигәдер ялгыз каласы килде һәм, ашханәдән кайтышлый бакчага кереп, тын почмакка барып утырды.
Соңгы ике-өч көн эчендә җирдәге сары яфраклар тагын да күбәя төшкән. Кая карама, бөтен җирдә күздән яшь чыгара торган моңсулык. «Мансур кайтмаган икән... Алай булгач, аның кайтуы турындагы хәбәр каян чыккан? Ә Акъярда озакламый туйлар башланыр...» — дип уйлады Гөлшәһидә үзалдына. Шунда сап-сары бер яфрак аның итәгенә үк килеп төште. Ул аңа бер минут чамасы карап торды да кинәт Асияне исенә төшерде һәм, тиз генә урыныннан торып, хастаханәгә кереп китте. Ләкин Асия аның белән сөйләшергә аз гына да теләге юклыгын башта ук ап-ачык сиздерде.
— Алай үпкәләмәгез әле, Асия, — диде Гөлшәһидә, йомшак кына. Ул биргән вәгъдәсен тотмаган, тиз килмәгән өчен Асиянең хәтере калган, ахрысы, дип уйлады. — Эш бик тыгыз...
— Ни кирәк сезгә? Авыруым турында беләсегез киләме? Иртәдән кичкә хәтле гел шул турыда гына сөйләп торасым килми минем! — дип кычкырды кыз, тыңлап та тормыйча.
— Юк, мин башка нәрсә турында сөйләшмәкче идем.
— Сез кем соң?
— Курска килгән авыл табибы.
– Ә-ә... шәһәр авыруын карыйсыгыз килдеме? Ә минем теләсә кемгә күренәсем килми. — Асия гасабиланып читкә борылды. — Зинһар, башымны катырмагыз. Минем ялгыз утырасым килә. Япа-ялгыз! Эчем поша, елыйсым килә. Үз-үземне өзгәлисем килә. Кеше киләчәгенә өметләнеп яши, диләр, ә минем нинди киләчәгем бар?
— Болай булгач, Асия, сезгә бигрәк тә ялгыз калырга ярамый. — Гөлшәһидә аңа якынрак елышып утырды. — Үземнән беләм, ялгыз күңел ямансулый. Авылда мин кичкырын, терсәгемә таянып, ачык тәрәзәдән кырга, болынга карап утырырга ярата идем. Безнең тәрәзәдән уңга карасаң — арыш басуы, сулда — киң болын. Аз гына җил кузгалса, басудан авыл өстенә яшел дулкыннар ишелеп килә башлый, менә-менә авылны басып китәр төсле тоела. Ә болында йомры башлы, озын сабаклы сары чәчәкләр үсә. Кичкырын алар авыр башларын кыңгыр салып, оеп, уйга чумып утыралар кебек. Кеше генә түгел, чәчәкләр дә, Асия, уйдан моңлана. Төсләре дә үзгәрә, алар инде сары булып түгел, карасу-кызгылт булып күренәләр, гүя кайгылары йөзләренә чыга... Мин уйлана башласам, Гөлшәһидә әкрен генә көлеп җибәрде, — Сәхипҗамал җиңгәм аркама уклау очы белән китереп төртә: «Өйгә сагыш тутырма әле, дошман саргайсын!» — ди. Аннары мине кешеләр арасына чыгарып җибәрә торган иде, кайгымны таратырга...
Ник бу вөҗдансыз табиб сары чәчәкләр, кояш баешы, күңел моңнары турында сүз кузгатты икән?! Ул үзе дә сизмәстән Асиянең йөрәк ярасына тоз салды бит! Һәм кыз, үз-үзен белештермичә:
— Китегез! — дип кычкырды. — Китегез, мин беркемне дә күрергә теләмим... Үзе бәхетле кеше кеше хәлен беләмени?!
— Асия!.. — Сөйләмәгез! Сезнең дөньягыз түгәрәк, ә минем... Мин унтугыз яшемдә кара кабергә керергә торам... — Кыз хисләренә түзә алмыйча елап җибәрде. — Нинди каты бәгырьле кешеләр бар дөньяда, кеше газаплаудан тәм табалар...
— Гафу итегез, — диде Гөлшәһидә, урыныннан торып. Ул үзен теләсә кем белән ипләп сөйләшә алам дип йөри иде. Бу уй аңарда, ихтимал, үзенең матурлыгын, ягымлылыгын тою, үзендә кешеләрне буйсындыра торган бер көч барлыгын сизү һәм Акъярдагы чагыштырмача җиңел уңышлары нәтиҗәсендә туган булса кирәк. Баксаң, аңарда бернинди көч тә, сәләт тә юк. Бу кыз алдында ул бөтенләй югалып калды.
Соңыннан Гөлшәһидә, җәберсенүен яшерә алмыйча, боларның барысын да Маһирә ханымга сөйләп бирде.
— Тынычланыгыз, — диде Маһирә ханым аңа, сабыр гына. — Табиб бит ул шәм төсле: үзе яна, яктысын авыруларга бирә. Аның януы турында берәү дә уйламый. Аңардан бары яктылык кына көтәләр. Аннары, Гөлшәһидә, сер итеп кенә шуны да әйтим үзеңә, — дип тартынып кына елмайды Маһирә ханым, — табиб буларак сезнең отышлы ягыгыз белән бергә отышсыз ягыгыз да бар. Ачуланмыйсызмы миңа? Әйтимме? Сез яшь һәм артык матур. Сез көнләшү тудырасыз, бигрәк тә хатын-кызларда. Сезне барысы да вакыт уздырырга гына килгән кеше дип уйлыйлар. Ләкин сез авыруларга үпкәләмәгез, яме... Шуның өчен дә алар авыру инде.
Ике-өч көн вакыт үткәч, бүтән табиблар кайтып китеп, көндезге ыгы-зыгы басылган кичке сәгатьләрнең берсендә Гөлшәһидә яңадан Асияләр палатасының ишеген ачты. Асия, тәрәзә яңагына сөялеп, әкрен генә җырлый иде. Тавышы ягымлы һәм моңлы икән. Тәрәзә яктысында аның шәүләсе бик ачык күренә: озын һәм матур муен, чәчен артка төйгән, борыны, бигрәк тә ияге нәфис.
Гөлшәһидә янына шушы тирәдәге авырулар да җыела башлады. Ә Асия, берни сизмичә, тәрәзәдән караган килеш, һаман җырлый да җырлый. Аны оялтмас өчен Гөлшәһидә тыңлаучыларга таралырга кулы белән ишарә ясады. Үзе палатага узды һәм кызның иңбашыннан кочып алды:
– Җитәр, Асиякәй, сагышланырга.
Асия, сискәнеп китеп, күз кырые белән аңа карап куйды: күз карашы ягымлы түгел иде аның. Ләкин бу юлы яныннан кумады, иңбашына салынган кулны этеп төшермәде.
— Нинди моңлы кич, — диде ул, әкрен генә. — Кояш байый. Күләгәләр... шәфәкъ... Барысы да әкрен генә тына, сүнә бара... кеше дә шулай. Буяуларым, мольбертым биредә булса, мин авыру кыз рәсемен ясар идем.
— Бүтәннәрне дә сагышландырыр өченме? — дип сорады Гөлшәһидә. — Сездә талант бар икән, минемчә, кешеләргә шатлык бирә торган әйберләр иҗат итәргә кирәк.
Асия, иңбашларын җиңелчә генә селкетеп, нечкә иреннәрен кыйшайтты:
— Сез әллә беркатлы кеше, әллә бик хәйләкәр. Теге вакытта моңаеп утырган сары чәчәкләр турында сөйләп җаныма тигән идегез, бүген шуның нәкъ киресен сөйлисез. Нигә?
— Чөнки мин кешеләрнең шат күңелле булуларын яратам.
— Теләк белән генә шат күңелле булып булса иде! — дип көрсенде Асия.
— Сез китап укырга яратасызмы? — дип сорады Гөлшәһидә, кызны күңелсез уйлардан аерыр өчен. — Яратсагыз, алып киләм. Сез шигырь укый торгансыздыр.
— Шигырьне авыру кызлар гына укырга тиешмени?
— Шигырьне нечкә күңелле, тирән хисле кешеләр укый.
Асия эндәшмәде. Бу матур табибның нәрсә турында гәп алып баруын, дөресрәге, уклау башы белән ни өчен аркага төртүен ул яхшылап төшенеп тә бетми, төшенергә теләми дә иде. Хәзер инде ул кешеләр белән беркадәр аралаша башлаган, ямансулаулары бераз кими төшкән иде. Ә мондый чакта Асия этеп-төртеп сөйләшә алмый инде. Җитмәсә, әлерәк кенә ул Хәйдәр Зиннуровның яңа повестен укып бетерде. Аннары, дүртенче палата ишеге төбенә барып, ерактан гына булса да, авырып яткан язучыга карап торды. Күңеле нечкәрде һәм, палатага кайткач, тәрәзә төбенә таянды да җырлап җибәрде. Зиннуров ерак җирләргә ашкынучы яшь күңелләр турында язган иде. Ә яшьлек ул — юл дигән сүз, очсыз-кырыйсыз юл. Каты җилгә каршы бару, кеше аягы басмаган салкын чишмәләрнең суларын эчү, елга буйларында туктап, учакта аш пешереп, таңны күксел томанлы урманнарда каршы алу, бер төзелешне тәмамлагач, икенчесенә, өченчесенә китү. Яшь күңелләрнең генә колачы җитә ала торган канатлы романтика... Их, әгәр Асия дә шундый бәхеткә ирешә алса!.. Кинәт ул талпынып китте. Бакчада гармун тавышы ишетелә башлады.
— Бакчага чыгарга рөхсәтме? — дип сорады ул табибтан.
– Әйдәгез, бергә чыгабыз, — диде Гөлшәһидә һәм Асия белән түбән төшеп китте. Ишек төбендә туктадылар. Әзрәк тыңлап тордылар. Гармунчы, ахрысы, өйрәнчек кенә, уенының рәте-чираты юк иде. Асия борынын җыерды. Аннары, баскычтан төшеп, күпереп торган сап-сары яфракларга баса-баса, бакчадагы урындык тирәсенә җыелган авырулар янына китте. Гөлшәһидә дә аңа иярде. Авыруларның олы яшьтәгесе, табибны күрүгә:
— Иптәш доктор, Фәйзи Биккининны чакырып, безнең күңелләрне бер ачтырсагыз иде. Госпитальдә артистлар безнең янга гел киләләр иде, — диде. — Югыйсә әнә Галкәй тарта да, гармуныннан мәче тавышлары гына чыга.
— Миңа уйнап карарга мөмкинме? — диде Асия, эчке сабырсызлык белән дулкынланып, һәм гармунны кулына алу белән сыздырып җибәрде. Ул, башын кыңгыр сала төшеп, түбән карап уйнады һәм тыңлаучыларны гүя барысын да Сарман буйларына, печәннәре җиткән тугайларга алып китте...
Шул көннән башлап күңелсез хастаханә тормышында Асия үзенә бертөрле урын алды. Ул хастаханә шартлары сыйдырган хәтле уйнады да, җырлады да, хәтта биеде дә. Әлбәттә, иске хастаханә халаты, таушалып беткән иске чүәк киеп бию бик сәер иде. Ләкин Асия күбрәк чегәнчә яки һиндча — муеннарын, иңбашларын уйнатып биеде. Аның муен хәрәкәтләре шулхәтле гаҗәп иде, аңа исе китеп карап торган хатыннарның берсе: «Асия, синең муеның камырмы әллә?» — дип сорап куйды.
Асия белән Гөлшәһидә арасында дуслык урнаша башлады. Һәм беркөнне Асия, аны бакчага алып чыгып, үзенең иң яшерен, иң авыр серен дә сөйләп бирде.
— Ничек башларга да белмим, — диде ул, иренен тешләп. — Оят... Бер табиб миңа, бу йөрәк белән... кияүгә чыгарга ярамый, диде. — Асия, ике кулы белән йөзен каплап, шактый озак эндәшми утырды. — Бу бит, Гөлшәһидә апа, кыз кешегә коточкыч... Сездән яшермим, минем сөйгән егетем бар. Мин аңа ни дип әйтергә тиешмен? Ул барыбер ышанмаячак. Ә үземә ни куаныч кала? Ихтыярсыздан монашка булу... Кайчак уйлыйм-уйлыйм да агу эчимме дип тә куям... Мин үз-үземне кызганмыйм, үз-үземә бик аяусыз, шәфкатьсез буласым килә... Мин Горькийның лачыны була алыр идем. Ләкин ул көрәштә яраланган, ә мин... Нигә мин бу кадәр кимсетелгән? Нигә миңа кешеләргә бирелә торган иң гади бәхет тә бирелмәгән? Минем дә яшисем килә бит! Яшисем, яшисем килә кеше төсле!

7
Асиянең яңа борчуы турында Гөлшәһидә икенче көнне үк башта Маһирә ханымга, аннары профессорга сөйләп бирде. Әбүзәр абзый нәфрәтләнеп китте:
— Сүзен уйлап сөйләмәүчеләрне мин гомумән яратмыйм, сүзен уйлап сөйләмәүче табибны мин кызган табага бастырыр идем. Әйе, әйе, ялгыш әйтмәдем, һич! Сүзнең кадерен һәм көчен язучылар белән шагыйрьләр генә түгел, табиблар да белергә тиеш. Чөнки табиблар да кеше белән, аның күңеле белән эш итәләр. Кешене үтерер өчен бер сүз җитә, ә терелтер өчен... — Профессор башын чайкады. — Хәтерлисезме, Гафуров дигән авыру ничек газапланды? Ни өчен? Фәкать Полина Николаевна «сезнең йөрәгегез миңа ошамый» дип әйткән өчен генә! Саксыз сүз — агулы хәнҗәр! Онытмагансыздыр, «сезнең кулыгыз инде төзәлмәс» дип әйткән өчен Хаҗиев Тамара Ивановнага ничек рәнҗеде. Авыру үзенчә уйлый бит: Тихоновның кулы бер елдан соң төзәлгән, Рыжовның аягы ике елдан соң йөри башлаган. Нигә аныкы гына төзәлмәскә тиеш. Игътибар итегез: авыру срок турында сүз алып бармый, чөнки авыруының җитди икәнен ул үзе дә белә. Шуңа күрә дә авыруны теләсә нинди очракта да куркытырга, өметтән аерырга ярамый. Ә Асия... кияүгә дә чыгар, бала да табар. Сез аңа шулай дип әйтегез... — Профессор, ике кулын артына куеп, арлы-бирле йөренә башлады, аннары идән уртасында туктады, башын чайкап алды, елмайды: — Беләсезме, бер уйласаң, Асиянең иң яшерен серен безгә ачуы начар нәрсә түгел бит. Димәк, ул безгә ни дәрәҗәдәдер ышана башлаган инде. Бу сезнең уңыш, Гөлшәһидә. Әйе, әйе. Маһирә ханымның да, әлбәттә. Ләкин алда кыенрагы тора әле. Әгәр без аны дәваларга алынсак, без аның авыру йөрәген генә түгел, бөтен организмын дәваларга тиеш булачакбыз, чөнки аның бөтен организмы авырый. Без аның бөтен нерв системасын һәм, — профессор бармагын күтәрде, — күңелен дәваларга тиеш булачакбыз! Кайсыгыз белә, Асиянең сөйгән егете Казанда яшиме?
— Юк, диңгезче ул, — диде Гөлшәһидә.
— Шулай укмыни?! Димәк, ул хатлар белән генә юанын яши. Ә хатларның юлы кайчак бик озын була... Гел борчу, гел билгесезлек. — Профессор тагын бер тапкыр кабинетны әйләнеп чыкты, сәгатенә карап алды. — Миңа кайтырга рөхсәт итегез инде. Сәгать өчтә Тынычлыкны саклау комитетының утырышы була, дигәннәр иде. Газетага мәкалә язасым да бар.
— Бигрәк күп эшлисез, Әбүзәр Гиреевич. Әзрәк үзегезне саклый төшәргә кирәк. Яшь чагыгыз түгел бит.
— Күңелем яшь әле минем, Маһирә, — дип, каш сикертеп куйды профессор. — Иртәгә Фазылҗан килә. Аңа Исмәгыйльне дә күрсәтик. Тагын кемнәрегез бар? Әзерләгез.
Кулына таяк тотып урам буйлап барганда, Маһирә ханымның кисәтүен исенә төшереп, профессор, көлемсерәп, башын чайкап алды. Бу хатынга ул ачулана алмый иде, әмма үз өе белән хастаханә яки үз өе белән амбулатория арасын гына таптаучы, шуннан башканы белмәгән һәм белергә дә теләмәгән, үз иминлеген генә, үз тынычлыгын гына кайгырткан һәм әкренләп яңа тип мещанга әверелеп баручы табибларны гомере буе җене сөймәде. Табиб профессиясен ул иң тынгысыз, иң халыкчан профессия дип саный иде. Табиб һәрвакыт халык арасында булырга тиеш. Бөек медиклар, табиб профессиясе турында сөйләгәндә, «белем, намус һәм җәмәгатьчелек» дип тикмәгә генә шушы өч нәрсәгә бертигез басым ясамаганнар. Киң җәмәгатьчелек арасында медицина, санитария белемнәрен тарату — табибның иң изге бурычы. Бу эшне безнең көннәрдә аеруча киң җәелдерергә кирәк, чөнки медицина кояшы хәзер профилактикага таба борыла, гигиена беренче урынга күчә.
Соңгы елларда картлыгы сәбәпле Әбүзәр абзый күп кенә җәмәгать эшләреннән читләшергә мәҗбүр булса да, Тынычлыкны саклау комитетында эшләвен туктатмады, моны ул, медицина өлкәсендә эшләү кебек үк, үзе өчен зур мәртәбә итеп санады. Узган сугышның фаҗигасен үз башыннан кичергәнгә генә түгел, сугыш бетеп ничәмә-ничә еллар үткәннең соңында да сугыш корбаннарының биниһая газапларын көн саен күргәнгә генә дә түгел, бәлки яңа атом сугышының кешелеккә китерәчәк зыянын башкалардан тирәнрәк аңлаганга күрә, бөтен көчен биреп сугышка каршы көрәшә иде ул. Бу турыда ул бик күп чыгышлар ясады, мәкаләләр язды. Бүген дә аның чыгышын шыгрым тулы зал гаять зур кызыксыну белән тыңлады. Аксюша түти, Галина Петровна уңае белән сугыш еллары истәлекләре яңаруы аның чыгышына кабатланмас эмоциональ көч бирде.
— Без кешелекнең якты киләчәгенә ышанабыз, шуңа күрә дә тынычлык өчен көрәшәбез, — диде ул. — Сугыш юлы белән якты киләчәккә бару, кешелекнең яртысын корбан итү бәрабәренә калганнарга бәхет яулау — бу акылсызлар, кешелекне сөймәүчеләр эше генә. Мин кешеләрне яратам, мин аларның атом утында көюен теләмим. Канлы акылсызлык бөтен кешелек тарафыннан хөкем ителергә тиеш! — дип, көчле алкышлар астында сүзен тәмамлады ул.
Ә кич белән ул өлкә газетасы өчен «Медицинадагы соңгы яңалыклар һәм им-томчылык» дигән темага мәкалә язарга утырды. Беренче җөмләсен язды да уйга калды. Яратмады, сызды.
Әбүзәр абзый әле революциягә кадәр үк ислам динен фаш итүче мәкаләләр язгалады. Моның өчен мулла-мунтагай аңа нинди генә бәддогалар укымады, аны нинди генә тәмуглар белән куркытмадылар. Хәзер ул чаклар исенә төшкәч, профессор елмая, ләкин шунда ук чырае җитдиләнә дә: аңа бәддога укыган мулла-мунтагайның каберләре әллә кайчан җир белән тигезләнгән булса да, алар чәчеп калдырган агулы орлыклар әле һаман да караңгы почмакларда вакыт-вакыт шытып чыккалыйлар. Динче һәм им-томчыларның мәкерлеге тагын шунда, алар өйдән өйгә кереп йөриләр, кешеләрнең бәхетсезлегеннән, дини хисләреннән, хорафатлардан, медицинада әлегә ачылып җитмәгән яклар булудан бик оста файдаланып, барысын да астыртын рәвештә, битлек киеп эшлиләр. Соңгы елларда дингә каршы көрәшнең йомшаруы, бу эшне үзешчәннәргә генә йөкләп, аларның көлүеннән канәгатьләнү белән Әбүзәр абзый һич тә килешә алмый иде.
Өстәлдә яшел абажурлы лампа гына яна, түшәмдәге утлар сүндерелгән. Урамда караңгы... Әбүзәр абзый урыныннан торды, арлы-бирле йөренеп алды. Күзе шкаф башындагы тонык кына ялтыраган Пушкин бюстына төште. Александр Сергеевичның да йөзе уйчан күренә, әйтерсең ул да төн йокламый нидер яза. Залдагы зур сәгать моңлы итеп кичке сигезне сукты. Өй эче шактый салкынча иде, җитмәсә, тышта яңгыр да явып торганга, бүлмә дым да тарта. Профессор пижама өстеннән мех эчле җиңсез куртка, аягына, чүәкләрен салып, җылы каталар киде. Шуннан соң яңадан өстәл янына килде, яза башлаган мәкаләсенә аяк өсли генә күз ташлады. Аннары, нидер исенә төшкәндәй, тиз генә телефон янына барып, хастаханәгә шалтыратты, авыруларның хәлләрен сораштырды. Бары тик шуннан соң гына, тынычланып, кулына каләм алды.
Һәр иҗат кешесенең ниндидер бер ноктасы була. Бу ноктаның нәрсәдән гыйбарәт икәнен тәгаен генә әйтүе дә читендер: фикер туа башлавымы, җанның үзенә бертөрле тынычланып калып, зиһеннең тышкы тәэсирләрдән вакытлыча котылып, бөтен игътибарның иң кирәкле, шушы минутта бердәнбер мөһим уйга туплануымы яки бүтән бернәрсәме — менә шул нокта табылса, эш җайга китә. Әбүзәр абзый да, азаплана торгач, шул ноктасын тапты, ахрысы, язып китте һәм мәкаләсен тәмамламый — ча урыныннан тормады.
Сәгать унны сукканда, Әбүзәр абзый оеган арка сөякләрен язып рәхәтләнеп киерелде. Күңеле канәгать иде аның. Өй дә җылынган, бүлмә дә яктырган кебек, Александр Сергеевичның да кәефе яхшырган шикелле.
Иртәгесен Фазылҗан Яңгура хастаханәгә әйткән минутында килде. Хирургларның күбесе кебек Фазылҗан да буйга-сынга мәһабәт, йөзгә чибәр, яңакларында сәламәт алсулык уйнап тора. Корсагы калыная башлаган, әмма озын халат астында сизелми диярлек. Аның ничә яшьтә икәнен тәгаен әйтү дә читен. Кырыкны да, иллене дә биреп була торган билгесез яшьтәге ирләр була бит. Яңгура шундыйларның берсе иде. Киң һәм алгарак чыгып торган маңгае өстендәге бер тотам ак чәче дә шул билгесезлекне арттыра төшә шикелле.
Профессор белән күптән очрашканнары булмаганга, медицина әһелләре арасындагы яңалыклар белән уртак — лашып алдылар. Күбрәк Яңгура сөйләде, чөнки аның белмәгән һәм ишетмәгән нәрсәсе юк иде.
Бераз тыңлагач, Әбүзәр абзый жилет кесәсеннән сәгатен чыгарды. Бу аның вакытны әрәм итмик дигән ишарәсе иде. Яңгура аңа матур итеп баш иде:
— Хезмәтегезгә әзермен.
Шәһәр клиникаларының берсендә хирургия кафедрасы җитәкчесе доцент Фазылҗан Яңгура үзеннән түбәнрәк дәрәҗәле кешеләр арасында гына түгел, үзеннән өлкәнрәк дәрәҗәле коллегалары даирәсендә дә исем-абруен югары тота иде. Юк-бар эш белән вакытын әрәм итмәс, һәр чакырган җиргә чабып бармас, әмма кирәк урында баш та тартмас. Аның исеме гыйльми конференцияләрдә — һәм республикада, һәм үзәктә телгә еш алына, матбугат битләрендә еш күренә, җәмәгатьчелек арасында да бик билгеле иде. Җаваплы консилиумнарның берсеннән дә аны калдырмыйлар. Шуларның барысы өстенә аның «кыю хирург» дигән даны да шаулый. Ихтимал, шуңа күрәдер дә аның гыйльми докладлары медицина эшчеләре арасында һәрвакыт зур кызыксыну тудыра, бик күп халыкны тарта. Яшь медикларның күбесе аңа хәтта гашыйк иде. Кыюлыкка яшьләрдән дә күбрәк баш игән кеше юк бит.
Кулына авыруларның тарихлары салынган папка тоткан Маһирә ханым килеп керүгә, Яңгура аңа беренче булып кул бирде. Маһирә ханым үз чиратында аның сәламәтлеген сорады.
— Сезнең хәер-фатихада, — диде Яңгура шаян гына. — Сез әллә гел яшәрә барасыз инде, Маһирә ханым? Күргән саен чибәрләнә генә барасыз. Маһирә ханым чак кына кызарып куйды. Кыз чагында Яңгура аңа күз атып йөргән кешеләрнең берсе иде. Ул, заманның гадәте буенча, мәхәббәт хатлары да язгалады.
Маһирә ханымның кара болыт кебек чәчләре вакыт-вакыт аны акылдан шаштырыр хәлгә җиткерә иде. Маһирә ханым кияүгә чыккач та, Яңгура беркадәр вакыт аны оныта алмый йөрде. Ә хәзер болар барысы да ерак истәлекләр генә иде инде...
— Асиянең тарихын, — диде профессор.
Яшьлеге искә төшүдән бераз уйчанланып киткән Маһирә ханым, аска карап, профессорга саргылт кәгазь сузды.
Әбүзәр абзый авыруның үзенчәлеге һәм диагнозы ту — рында латинча әйтте. Яңгура аңа туры карап һәм ара-тирә «аңлыйм», «төшенәм» дигәндәй ияк очын каккалап тыңлады. Күзләрендә кызыксыну очкыны кабынды.
— Шактый кызыклы очрак икән, — диде. — Нинди степень дип уйлыйсыз?
— Икенче, өченче.
— Анализлар нәрсә күрсәтә?
— Хәзергә актив процесс бара әле... Маһирә ханым, Асияне чакырыгыз әле.
Ишектән керүгә үк, Асия, кабинетта чит кеше барын күреп, Маһирә ханым артына посты.