Latin

Ак Чәчәкләр - 18

Süzlärneñ gomumi sanı 3955
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2016
38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
54.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Утырыгыз, Фазылҗан Җангирович, — диде ул, аяк өсте торып күрешкәннән соң. — Сүз озын булмас, сәгатегезгә карап тормаска мөмкин. Шикаятегезне тикшерү нәтиҗәсен әйтергә дип чакырткан идем. Онытмагансыздыр бит? Теге кем... Сәлимова вакыйгасыннан соң...
Яңгура эчтән сискәнеп куйды. Ул теге вакытта, кабинеттан дулап чыгып киткәннән соң, Мансур Таһиров һәм ана килеп кушылган Юматша Әхмәтшин, Татьяна Степановлар өстеннән язган зур шикаятен, Самуил Абрамович киңәш иткәнчә, үз кулы белән ертып ташламады, бәлки Тютеевка китереп бирде.
Хаклык сездә, Фазылҗан Җангирович. Минемчә, ул Мансур дигәнегез бер молокосос. Аны эшеннән алганда да ярар иде. Андыйларга юл куйсаң, түбәңә менеп утырырлар... Михальчук белән Бариевага ничек сыптырганыбызны ишеткәнсездер.
Әйе, Яңгура сәламәтлек саклау министрының махсус приказы булуын, Алексей Лукич белән Маһирә ханымга ниндидер бер авыруның хастаханәдә им-томчылар «даруын» эчеп агуланып үлүе өчен шелтә бирелүен ишеткән иде. Солтанморатова, профессор Таһировка да эләгәчәк әле, дип мактанып сөйләнгән иде. Әмма хәзер Яңгураның үз хәле хәл, башында алар кайгысы түгел иде.
Сузмагыз, мин керешсез дә аңлыйм.
Аңласагыз ярый, — диде Тютеев, гүя Яңгураның мыскыллы тонын бөтенләй сизмәгән төсле итеп. — Замана, замана, Фазылҗан Җангирович. Министр сезнең шикаятегезне...
Кем бирде аңа? — дип тиз генә сорады Яңгура.
Ничек кем? Мин.
Сез... — Яңгура тешләрен кысты. — Үзегез хәл итәсе урында...
Әгәр минем генә көчем җитмәсә? Әгәр аңа миннән алда җиткергән булсалар?.. Ул сезгә яхшылап аңлатырга, төшендерергә кушты, Фазылҗан Җангирович.
Яңгура Тютеевның сүзен рәтләп тыңламады. Ләкин үз гаризасының министр кулына эләгеп кире кагылуы... Монысы аның өчен бик җитди һәм булып үткән хәлләрдән соң иң каты удар иде.
Тютеев үзенекен сөйли бирде:
Сезнең ише фән әһеленә... сезнең кебек... болай вакланырга... һы, ни... Ләкин, гафу итегез, әгәр мин хәзергесе көндә сезгә дә аеруча сизгер флюгер кирәк дип әйтсәм, һәм, ни... зинһар авырга алмагыз, Фазылҗан Җангирович. Миңа җитәкче урыннан күбрәк күренә. Дус иткәнгә генә әйтәм: хәзерге көндә иске флюгерлар гына ярамый, локаторлар кирәк хәзер!
«Лыгырдавык сез, Тютеев!» — дип чак әйтеп ташламады Яңгура.
Урамга чыккач, Яңгура уйга калды, Ул гомер буе бөтен көчен, бөтен тырышлыгын җитәкчеләргә ярашың яшәргә биргән, кирәк чакта юмалый да, сыйпый да белгән, иң әшәке мәкердән дә тартынмаган Тютеевны акыллырак дип, бүгенге яңа шартларга ярашу юлларын да тапкандыр дип уйлаган иде. Яңгурага нәкъ әнә шундый утта янмый, суда батмый торган, эшне үзе хәл итә торган булдыклы кешеләр кирәк иде. Ул үзе беркайчан да көрәшнең алгы планына чыкмады, әмма һәр җирдә аның бармагы уйнады. Тютеевның профессор Таһировка күптәннән ачу саклап йөрүен белгәнгә, Мансурны аның улы булганы өчен генә дә акылга утырту чараларын табар дип көткән иде, һәм ул үзенең бу исәбендә ялгышмады да. Тютеев Яңгураның үзеннән дә зуррак күсәк күтәреп, бер селтәнүдә Мансурны да, профессор Таһировны да бәреп төшерергә, һич булмаса сиздертерлек итеп сугарга сикереп торган иде. Моның өчен бик шәп җай да бар иде шикелле. Ләкин Тютеевның флюгеры утыртты. Кыскасы, министрлыкта да, өлкә комитетында да кырт кисеп әйттеләр:
Җитәр, талаш белән шөгыльләнмәгез, эшләгез! — диделәр.
Дөрес, бу кадәресен Тютеев сөйләмәде, бөтен серне ачып салырга ул алай юләр түгел иде. Ләкин Яңгураны Тютеев тузан хәтле дә кызыксындырмады. Аңа күңелсез булып китте, дөнья караңгылангандай булды, башны иеп, бөтен көчкә чабып, кремль стенасына барып бәреләсе килде аның.

(роман)
6
Хастаханәдә Әбүзәр абзый Чалдаевны күрә алмады, икесенең дә бик мәшәкатьле көннәре булды, каты авырулар күбәеп киткән иде. Кич белән эштән кайтышлый Габделкәрим үзе Таһировларга кереп чыкты. Бүрегенә, иңнәренә сыкы коелган, керфекләрендә дә боз эреп бетмәгән иде.
Әйдәгез, әйдәгез, тизрәк кайнар чәй эчегез, тәмам туңгансыз бит, — диде профессор, аны каршы алып.
Чәйнең, — белмим, мәйнең бәлки файдасы тияр иде, — дип көлде Чалдаев күшеккән иреннәре белән, — Менә сездән алган әйберне сезгә кайтарыйм дип кенә кергән идем.
Рәхмәт, — диде профессор, Габделкәримнең кулыннан Яңгураның сәхтиян тышлы кызыл папкасын алып.
Мәдинә апа белән Фатихәттәй дә чыгып кыстый башлагач, Чалдаев чишенеп олы якка узды.
Гел яхшылык кына теләп йөрисен ахрысы, Габделкәрим, — диде Фатихәттәй, — самоварым да кайнаган. Рәхим ит, Әбүзәр белән янәшә утыр.
Чәйләр эчеп беткәннән соң, Әбүзәр абзый Яңгураның хезмәте турында белеште. Чалдаев көрсенеп алды.
Яза алмадым бит, Әбүзәр Гиреевич, — диде ул, урындык култыксасын озын бармаклары белән сыпыра-сыпыра.
Шаяртмыйча гына сөйләгез әле, Габделкәрим.
Ходай мине андый сәләттән тумас борын ук мәхрүм иткән, Әбүзәр абзый, — дип, ничектер хәсрәтле генә елмайды хирург. — Язарга дип ун утырганмындыр... күңел тартмады.
Ничек инде... Кеше хезмәтен шулхәтле тотып та...
Ни хәл итим. Фазылҗанның үзенә дә илһам килми дип берничә әйттем. Ул, илһам шагыйрьләрдә дә алай еш кунак булмый дип, үзе дә сузарга булышты. Мин дә, бәлки, бер талпына алмаммы дип көттем. Коллегага ярдәм итәсе килгән иде.
Шулай да вакыт табарга кирәк иде, Габделкәрим.
Хикмәт вакытта гына түгел, Әбүзәр абзый, — диде Чалдаев, уйланып кына. — Биш-ун бит язу язарлык кына вакыт табар идем. Минем вакыт, кайберәүләрнеке кебек, алай секундлап үлчәнми. — Шунда ул Әбүзәр абзый өстәл кырыена куйган папканы сузылып кулына алды. — Рецензиясе хәтта язылган... машинкада да суктырылган. Тик кул куясы гына...
Соң, — диде профессор, — язарга йөрәгегез җиткәч, кул куярга җитмәдемени?
Алай ук түгел, Әбүзәр абзый. Рецензияне Яңгура абзаң үзе әзерләгән. Машинкада да үзе суктырган Ул яктан бер мәшәкать тә калдырмаган.
Бу нинди шаяру?
Мин Фазылҗанга рецензияне үзе язып куйган өчен үпкәләмәдем, Әбүзәр абзый. Мин андый четерекле кеше түгел. Фикерләребез туры килсә, тотар идем дә кул куяр идем.
Шуннан? — дип сорады профессор коры гына.
Шуннан аптыраган инде. Фазылҗанның бу хезмәте бигүк җитди фәнни хезмәт түгел, минемчә. Күбрәк сенсациягә корылган. Безнең көннәрдә үз-үзен хөрмәт итүче нинди табиб ансат кына итеп, әйтик... рак проблемасын яки бүтән яман шешләр проблемасын хәл иттем дип әйтә ала икән? Китергән мисаллары мине дә, башкаларны да ышандырмый, онкологларны бигрәк тә, — мин алар белән махсус киңәштем. Фәнни дөреслек өчен генә булса да дип әйтик, Яңгура китергән мисаллар компетентлы учреждениеләрдә эксперименталь тикшерүгә мохтаҗ. Ә Яңгура тәкъдим итә торган аппарат, исеме яңа булса да, медицинада күптән билгеле нәрсә.
Мин Фазылҗанны җитди фәнни эшче итеп саныйм. Сез сөйләгән нәрсәләр минем башыма сыймый, Габделкәрим.
Минем үземне дә нәкъ шул нәрсә аптыратты. Дәрес, аның игътибарга лаеклы фикерләре аз түгел. Әмма күп очракта нәрсә әйтергә теләгәнен тиз генә аңлап, төшенеп булмый. Төзәтмәләр, өземтәләр... Нык чуалткан, җеп очын нык яшергән. Кыскасы, тыштан бик фәнни... — Чалдаев башын чайкады. — Мин аңламыйм, ни дип Яңгурага новатор булып кыланырга кирәктер? Булган дәрәҗәсе, авторитеты җитмәгәнмени? Ярар, әйтик, мин ялгышам, ул хаклы ди. Ул чагында аңа хезмәтен нигә башта берәр фәнни журналда бастырмаска? Анда аның белгечләре утыра. Ә нәшрият мөхәррире ни белә? Мин анда диссертациямне чыгарган идем. Әдәби мөхәррир миңа шундый «эшкәртү» ясады, мин үз язганымны үзем аңламый башладым... Миңа калса, Фазылҗанның исәбе гади шахмат ходы: ул хезмәтен сезгә бирә, сез — миңа, мин сезнең авторитетка таянып укымыйча гына кул куям, китап басылып чыга. Рак проблемасы халыкны бик нык кызыксындырганга, берьюлы сенсация...
Чалдаев сөйләгән чагында да, аннан соң да Әбүзәр абзый озак кына эндәшми утырды. Ул рак белән тилмерүчеләрнең терелер өчен әллә ниләр эшләргә әзер торуларын, бернәрсәләрен дә кызганмауларын яхшы белә иде. Табиб була торып кешеләрнең шушы иң тирән фаҗигасе белән уйнарга мөмкинме соң!
Кайбер телләрдә, — диде Чалдаев, — табиб дигән сүз калдун, сихерче дигән төшенчәне дә аңлата икән. Әмма егерменче гасырның алтмышынчы елларында, космос заманында, табибның калдун булып кылануы...
Ахмаклык! Бу турыда, тулы ышанычыгыз булса, шулай дип язарга кирәк иде!
Чалдаев башын чайкады.
Ни дип мин авырткан башыма тимер тарак алыйм, Әбүзәр абзый? Минем Мансур хәленә каласым килми. Мансур яшь әле, аның чәкәшергә көче бар, ә минем... комым коела инде.
Юк нәрсә сөйлисез, Габделкәрим.
Нишләп юк нәрсә булсын, Әбүзәр абзый. Ялганчы булырга, халык алдарга теләмим. Үз эшемне намус белән башкарам, буй җитмәс җирләргә үрелмим. Чөнки тәвәдән биек фил бар икәнен беләм. Барлы-юклы ун ел гомерем калган, шуны карчыгым белән тыныч кына үткәрәсем килә.
Ә медицинаны кемнәр кулына бирәбез? — дип сорады Әбүзәр абзый, кырыс кына. — Без мәңге яшәмәбез бит.
Ул турыда спорлашмыйм. Ләкин мин үз-үземә бик еш бер сорауны бирәм: ни өчен мин кандидатскиемны илле яшькә җиткәндә генә, анда да мең азап белән генә яклый алдым? Аппаруга дурак булгангамы? Диссертациямне яклаган көнне мин ун меңенче операциямне ясадым. Ә сикереп атка менгән төсле докторлык дәрәҗәсенә сикереп менгән докторларның күбесе шулхәтле операция ясаганмы? Заманында «актиф» булам дип тимер таракка мин бик еш үрелдем, һәм... башым пеләш була язып калды.
Чалдаевны озаткач, Әбүзәр абзый кабинетында байтак уйланып йөренде. Ул Габделкәрим Чалдаевны күптән, утыз еллап белә, хөрмәт итә, аны намуслы, эчкерсез кеше, үз-үзен аямый, бары тик авырулар өчен генә яшәүче табиб дип саный иде. Аның тормыш көйсезлекләре дә профессорга билгеле иде, аңа заманында кулыннан килгән кадәр ярдәм дә итте. Әйе, Габделкәрим Чалдаев, ерак авылдан килгән мишәр малае, бик кыйнала-кыйнала укыды. Казан медицина институтын тәмамлагач, башта авыл хастаханәләрында, аннары Казанда эшләде. Ул үзен бик тиз өметле табиб итеп күрсәтте. Финляндия кампаниясе вакытында кыр госпиталендә эшләп, нейрохирургия буенча бик күп материаллар җыеп алып кайтты. Аның бу материаллары кандидатлык диссертациясе өчен генә түгел, докторлыкка да җитәрлек иде. Ул баш сөяге һәм ми яраларын дәвалау буенча бик мөһим гыйльми хезмәтләр язды, медицинада беренче булып баш сөягенең ватык урынына кую өчен плексиглас кулланды. Ватан сугышы башлангач, аның давыллары Габделкәрим Чалдаевны да бөтереп алды. Ул фронтка китте, чолганышта калды, әсирлеккә эләкте, качты, партизаннар отрядында булды. Сугыштан соң ул яңадан Казанга кайтты, ләкин әсир булганы өчен аңа Казанда торырга рөхсәт итмәделәр, элек эшләгән урынына алмадылар. Ул бөтен семьясы белән Татарстанның иң ерак бер тимер юл станциясендәге тимер юл хастаханәсенә эшкә китәргә мәҗбүр булды. Еракта, фәнни җитәкчесе булмаган хәлдә диярлек, бөтен расходларын үзе күтәреп, мең бәла белән диссертациясен төгәлләде. Ләкин шуннан соң да аны еллар буенча тинтерәтеп йөрттеләр — әле бер оппоненты, әле икенчесе иске исәп-хисапларны казып чыгара-чыгара тәгәрмәчкә таяк тыкты. Моны эшләү аларга ансат та иде, әсирлектә йөргән кеше, янәсе, ышанып бетеп булмый аңа. Бары тик заманалар үзгәреп, яңадан Казанга кайткач кына, Чалдаев диссертациясен яклады. Әмма әле бүген дә частный квартирада яши. Ә аңа инде илле биш яшь!
Әйе, Әбүзәр абзый боларның барысын да белә иде, ләкин шулай булса да Чалдаевның бүгенге сүзләрен ул ошатып бетермәде. Әйе, ул аны аңлый, әмма аның белән килешеп бетә алмый иде.
«Иртәрәк, иртәрәк читкә китәсез түгелме, Габделкәрим дус? Тимер тарактан курка башлагансыз... Аңа калса, заманында безгә балта белән дә кизәнделәр...»
Ишек ачылган тавыш ишетелде. Мансур кайтты. Әбүзәр абзый аңа каршы чыкты. Ул Мансурның һаман күңелсез йөрүен күрә, ләкин адым саен аны борчып торудан саклана иде.
Теге консилиум үткәрелгән инженерга операция ясадыгызмы инде? — дип сорады профессор, Мансур табын янына утыргач.
Юк әле.
Ник шулкадәр сузасыз?
Фазылҗан Җангировичның терелүен көтәләр.
Авырыймыни?
Грипп.
Әгәр аның чире тагын атна-ун көнгә сузылса?
Ни хәл итәсең. Мондый чакта әйтелә торган бер сүз бар, дәү әти: җитәкчеләр үзе белә.
Профессор тирән шелтә белән башын селекте.
Бу ахмак сүзләрне ахмакларның гына уйлап чыгаруы мөмкин. Медицинада андый нәрсә һич тә ярамый, һич тә!
Моны белмиләрмени, дәү әти!
Белә торып кул кушырып яту — бигрәк тә начар! Ни дип авыз ачып утырасыз соң сез анда? — дип, профессор кыза башлады. — Кеше үлгәнне көтәсезме? Кайдан бу кадәр гамьсезлек!
Мансур дәү әтисе болай каты бәрелер дип көтмәгән иде. Аның клиникасы түгел ләбаса.
Кайдан медицинага шулхәтле ваемсыз, пошмас кешеләр килеп тулган! — диде карт профессор ачынып. Аннары тиз генә коридорга чыкты, телефон трубкасын алды.
Министрның үзен тоташтырыгыз әле. Рабига ханым, исәнмесез. Профессор Таһиров. Вакытлы-вакытсыз борчуым өчен гафу итегез. Менә эшләр болай тора, — дип, әрни-әрни хәлне аңлатып бирде. — Фазылҗан Җангировичның авыруы озакка сузылуы мөмкин, ләкин клиникада башка хирурглар да бар лабаса! Читтән дә чакырырга мөмкин... Әйе. Үтенәм, Рабига ханым.
Төнне Мансур йокысыз диярлек үткәрде. Дәү әтисе аны гүя бертуктаусыз орыша, гамьсезлектә, пошмаслыкта гаепли иде. Иртән эшкә баргач, Юматшаны бер читкә чакырды да:
Әйдә, Самуил Абрамович янына керәбез, — диде. — Югыйсә күрәләтә җинаять ясыйбыз. Я безгә рөхсәт итсеннәр, я читтән кеше чакыртсыннар.
Дөрес! — диде Юматша. — Мин үзем дә нәкъ шул фикер белән килгән идем.
Алар туп-туры бүлек мөдире янына юнәлделәр.
Самуил Абрамович, без артык эндәшми тора алмыйбыз, — диде Мансур. — Ивановның хәле көннән-көн начарлана бара. Операцияне кичектерү — аны һәлакәткә илтә.
Самуил Абрамович берсе озын һәм тез, икенчесе кыска һәм юантык бу ике егеткә бер минут карап торды. Министр шалтыраткач, ул алар турында үзе дә уйлаган иде инде. Ул Яңгураның өенә шалтыратты. Фазылҗан урынында ята, температурасы утыз сигездән төшми диделәр.
Самуил Абрамович трубканы куйды, йодрыгы белән маңгаен ышкырга тотынды.
Башымның чатнавына түзәр хәл юк, — диде ул, беркемгә дә карамыйча.
Самуил Абрамович, безгә Юматша белән икебезгә рөхсәт итегез.
Яки Татьяна Степановнага, — дип өстәде Юматша.
Самуил Абрамович аларга пеләш башын кыйшайта төшеп карап торды. Көрсенде.
Әгәр сүз минем үзем турында барса, бер минут икеләнеп тормас идем. Кызганычка каршы, сүз икенче бер кеше турында бара. Булып узган хәлләрдән соң... бигрәк тә югары оешмалар әйтеп, кисәтеп торганда... — Ул яңадан трубканы алып номер җыйды.
Павел Данилович, атакай, исәнмесез. Әйе, тагын мин. Зинһар коткарыгыз... Юк шул, һаман урында ята.
Мансур белән Юматша бер-берсенә карашып алдылар. Павел Данилович аларның элекке укытучылары, Казанның атаклы хирургларыннан берсе. Күрәсең, ул риза булды, Самуил Абрамовичның йөзе яктырып китте, рәхмәт укыды.
Әйе... бу шартка мин риза... Менә алар үзләре дә каршымда солдатлар кебек үрә басып торалар... Рәхмәт, рәхмәт.
Ул трубканы куйды. Яктырып киткән күзләре белән егетләргә карап алып, чак кына көлемсерәде:
Операция вакытында сезнең икегезнең ассистентлык итүен шарт итеп куйды. Барыгыз, авыруны иртәгә операциягә әзерли башласыннар. Павел Данилович бераз соңрак керәчәк.
Мансур белән Юматша бер-берсенә карашып алдылар. Шушындый хәлләрдән соң Павел Даниловичның аларны үзенә ассистентлыкка алуы гаҗәп зур шатлык иде.

7
Акъярга кайтып төшүе белән үк, Гөлшәһидәнең өстенә мең төрле мәшәкать өелде. Казанда чакта онытылып торган баш табиб эшләре: дебет-кредит, смета һәм түләү ведомосте, утын, аш-су, кер юу, ремонт хәстәрләре кебек нәрсәләр яңадан аның башына тулды. Дарулар алып кайтырга кирәк, хастаханә бакчасын куяннардан, кәҗәләрдән, тычканнардан саклау чараларын күрергә кирәк, авыруларны карарга кирәк. Җитмәсә, грипп эпидемиясе булу сәбәпле, хастаханә авырулар белән тулган, Гөлшәһидә аларны урнаштырырга урын таба алмыйча тәмам алҗып бетте. Элек тә ул Акъяр хастаханәсенең искелегенә, кысанлыгына бик борчыла иде, шәһәрдәге зур хастаханәдән соң мондагы тарлык аны аеруча әрнетте. Шуңа күрә кайткан көнне үк диярлек, район оешмалары каршында яңа хастаханә салу мәсьәләсен кискен рәвештә кабат куйды. Җитәр инде, еллар буе вәгъдә белән генә борып кайтармагыз, диде. Ләкин яңа хастаханә — яңа бина гына түгел: аның янына рентген аппараты, лаборатория, телефон кирәк, электр белән дәвалау җиһазлары кирәк... Әлбәттә, Гөлшәһидә районның чамасын белә иде, шуңа күрә министрга да язды, Акъяр колхозына өлкә комитеты секретаре белән Совмин председателе килгәнен ишеткәч, идарәгә чабып, аларны да хастаханәгә алып килеп күрсәтте, менә карагыз: нинди шартларда эшлибез, диде, төзү материаллары даулады.
— Материалы булса, салу эшен җәмәгать тәртибендә дә оештырыр идек, — диде.
Кайтуы белән аны җәмәгать эшләренә дә ныклап җиктеләр. Клубта, китапханәдә санитария-гигиена турында лекцияләр укыды, авыруларга өйдә ярдәм күрсәтү түгәрәгенең бүленеп торган эшен җайга салды, сыер савучы ферма кызларын үз кулларына массаж һәм ванна ясарга өйрәтте, звено, бригада җитәкчеләре өчен оештырылган политик уку түгәрәген алып баруны да яңадан аңа йөкләделәр, хәтта үзешчән түгәрәгенә дә чакырдылар. Кыскасы, Казандагы кебек күңел кичерешләренә чумарга түгел, тын алырга да вакыты калмады. Соңгы көннәрдә хастаханәдән да чыкмады. Грипп белән авыручы механизатор Исмәтнең хәле бик авыраеп китте. Бик күпләр кебек Исмәт тә гриппны аяк өстән генә уздырмакчы булган, аңа кул селтәп караган. Ә хәзер дүртенче көн инде ут эчендә саташып ята, температурасы кырыктан узган... Уч иткән кебек кофеин да беткән чак иде. Аны районнан алып кайтуларын Гөлшәһидә дүрт күз белән көтте. Әһлетдин абзыйның ат белән капкадан кайтып керүен күргәч, иңенә шәл генә салып, аңа каршы йөгереп чыкты. Биш-ун минуттан ул Исмәткә кофеин белән камфара уколы ясады. Бераздан Исмәт тирән йокыга талды. Гөлшәһидә соңгы дүрт тәүлектә беренче тапкыр урындыкка утырып җиңел сулыш алды.
Өенә Гөлшәһидә караңгы төшкәч кенә, тәмам карга батып, күчән кебек катып кайтты. Аның шәлен чишәрлек тә хәле калмаган иде. Сәхипҗамал җиңгәсе аны баштанаяк карга чумган килеш ишек төбендә күргәч, ике кулын чапты да тиз генә янына килеп шәлен чиште, төймәләрен ычкындырды, киез итекләрен салдырды.
Бичарам, ник ат җиктермәдең, шундый буранда җәяү кайталармыни! — диде ул, Гөлшәһидәне чын күңелдән кызганып.
Гөлшәһидә идәндә эреп барган кар кисәкләренә карап торды да кулларын җылы мичкә терәде һәм, сызлавына түзә алмыйча, шунда ук кире тартып алды. Күзләреннән яшь бәреп чыкты.
Угала, угала кулларыңны, — диде Сәхипҗамал җиңгәсе. — Ничә әйттем — ки авыл бияләен, юк бит, шәһәр пирчәткәсеннән йөргән буласың көязләнеп.
Берничә минуттан бармакларының сызлавы туктады. Гөлшәһидә яңадан аларны җылы мичкә терәде.
Бичаракаем, кулсыз калуың мөмкин бит. Атыгыз була торып...
Әһлетдин бабай яңа гына районнан кайтты, бик арыган иде, кызгандым, — диде Гөлшәһидә.
Син барысын да кызганасың, ә үзеңне кызганучы бармы соң? Әнә Питәнәй Якубның хатынын шундый салкында районга ук алып баргансың. Үзен генә җибәрсәң, район хастаханәсен тапмас идемени?
Гөлшәһидә кулларын мичкә бер терәп, бер алып Питәнәй Якуб хатыны Нурлыгаян апа турында уйлады. Казаннан кайтып төшкән көнне үк, ул хастаханәгә килде, тыным кысыла, йөткерәм, дип зарланды. Андый гына нәрсәләрдән кем зарланмый, Гөлшәһидә аңа салкын тигәннән дарулар биреп кайтарды. Ләкин ул даруларның файдасы булмагач, ул аны хастаханәгә салырга мәҗбүр булды. Үзе тикшереп, үзе сынап белгән барлык дарулар белән дәвалап карады, ләкин алай да файдасы күренмәде. Нурлыгаян һаман йөткерде, һаман күкрәге кысылудан зарланды. Шуннан Гөлшәһидә, борчылып, аны район хастаханәсенә рентгенга алып барды һәм авыруны рентгенолог белән бергә үзе карады. Үпкәләренең тамыр төпләре карала башлаган иде! Бик борчылып, районнан ук Казанга шалтыратты. Бәхеткә, Әбүзәр абзый хастаханәдә туры килде. Ул онколог чакырырга киңәш итте. Шулай ук ракмы икәнни? Хәзер Гөлшәһидә түземсезлек белән белгечне көтә иде.
Гөлшәһидә уйланып торган арада, батист яулыгын колак артына кысып бәйләгән җиңел сөякле Сәхипҗамал җиңги олы як белән кече як арасында җил-җил йөреп табын әзерләргә кереште: әле колагындагы тамчылы алкалары җем-җем итеп китә, әле бала итәкле чуар күлмәге җилфердәп кала, ә ак йон оекбаш кигән аяклары идәнгә тавыш-тынсыз басалар. Тышта баягыдан да яманрак булып буран котыра. Җил тәрәзә капкачларын каерып атарга теләгәндәй шакылдата, морҗада елый-елый сызгыра. Әйдә, хәзер теләгәнчә сызгыра, котырына бирсен. Әй әче җылы, электр уты балкып яна.
Сәхипҗамал җиңги өстәлгә шаулап торган самовар китереп куйды.
Чәй эч тә мич башына менеп ят, — диде ул.
Гөлшәһидә иркәләнеп башын чайкап алды.
Хәзердән үк мич башына менеп ята башласам, картайгач нишләрмен икән, җиңгәм, — дип, Сәхипҗамалны муеныннан кочып алды. — Исмәт йоклап калды, әй шатланганымны белсәң иде, җиңгәм! — диде Гөлшәһидә чәй эчкән чагында. — Бу бит авыруның терелә башлавы инде. — һәм бераз тыңлап торгач: — Әллә җил басыла төште инде? — дип сорады.
Кичкә таба башланган буран алай тиз туктамый, — диде Сәхипҗамал һәм тагын бер чынаяк чәй ясап Гөлшәһидәгә сузды, — эчеп җибәр әле тагын, — һәм Гөлшәһидәнең өстәл яныннан торып каядыр җыена башлавын күреп: — Бәрәч, син тагы кая бармакчы буласың? — дип сорады. — Мондый төндә яхшы кешенең эте дә урамга чыкмый.
Көнбагыш Нигъмәтҗан абзыйның хәле авыр дип әйткәннәр иде.
Кем әйтте? Чакыра килгәннәр идеме?
Чакыруын, чакырмадылар да... Барып хәлен белим.
Иртән барырсың. Ул бит җәһәннәм тишегендә тора.
Иртәнгә хәтле тормавы мөмкин аның... Актык минутында табиб килмәде дип рәнҗеп калмасын инде.
Барыбер әҗәл даруың юк бит, — диде ни әйтергә белмәгән Сәхипҗамал җиңги.
Булмаса да барыйм, җиңгәм. Бәлки, күңеленә аз гына җиңелрәк булып китәр. Кеше бит ул...
Сәхипҗамал җиңги көрсенеп куйды, мич башыннан җылы киез итекләрен алып Гөлшәһидәгә бирде, аннары шәле белән бияләйләрен дә сузды.
Әллә үзем озата барыйммы, җаным. Бик ерак бит, адаша күрмә. — Гөлшәһидә каршы килгәч, — ичмасам, кайтканда берәрсе озата килсен үзеңне. Нефтедәге малайлары кайткан дип ишеттем, — диде.
Тышта чыккач, капка баганасына сөялеп Гөлшәһидә бер мәл аптырап басып торды. Котырынган буранда берни күренми иде. Бая юл әзрәк беленә иде әле, хәзер бөтен җирдә кар көртләре генә.
Күзләре караңгыга ияләшә төшкәч, Гөлшәһидә карга бата-чума юлга чыгып, җилгә ян белән борылып, утлары беленер-беленмәс кенә шәйләнгән урам буйлап китте.
Берничә урында буран урам аркылы шундый биек көртләр өйгән, Гөлшәһидә аларны көч-хәл белән генә ерып чыга алды. Киез итекләре, бияләйләре эченә кар тулды. Ләкин аштан соң ул өшемәде, киресенчә, аңа эссе булып китте. Ниһаять, ул Нигъмәтҗан абзыйларның тәрәзә капкачын шакыды. Тәрәзә ярыгыннан ут күренә иде. Эт өрә башлады. Аннары капка артында ир кеше тавышы ишетелде:
Кем ул?
Мин, доктор, — диде Гөлшәһидә.
Өй алдында Гөлшәһидә өстендәге, аякларындагы карны каккалый-каккалый:
Нигъмәтҗан абзыйнын хәле ничек? — дип сорады.
Әтисе кебек сары чәчле, киң таза җилкәле егет аңа астан гына карап:
Ята, — диде.
Доктор килүгә ул аз гына да шатланмады шикелле. Аның каравы Нигъмәтҗан абзый үзе Гөлшәһидәне күргәч елап ук җибәрде.
Килерсең дип көткән идем шул... Рәхмәт, кызым, — диде әкрен тавыш белән. — Бүгенге төнне үткәрә алсам, шаять терелермен дип өметләнәм әле. Син килгәч, әйе...
Гөлшәһидә аңа дару эчерде, укол кадады, байтак вакыт аның янында утырды. Авыру ишек төбендәге караватта ята. Салкын. Караңгы гына ут яна. Мич кырыенда салам өстендә чуар бозау. Киленнәре белән оныклары барысы да түр якта. Малае да шунда кереп китте. Берсе дә чыгып карамады. «Әтиләреннән туйганнар!» дип әрнеп уйлады Гөлшәһидә. Ә картның, күп булса, берничә сәгатьлек гомере калган.
Хәзер күкрәкләрем тәмам ачылып киткәндәй булды, — диде авыру, докторга рәхмәт укып. — Сулыш алуларым да җиңеләйде. Иртәгә инде, боерган булса, хастаханәңә алырсың мине... Хәзер, сеңелем, кайтсаң да ярый. Тәмам хәл керде үземә. Югыйсә, әҗәлем җитте дип тора идем.
Гөлшәһидә аңа тыныч төн теләде, иртән тагын килермен диде. Авыру аңа мең рәхмәт укып калды, ә җирән егет, Гөлшәһидәнең юри кычкырып саубуллашуына да карамастан, хәтта озата да чыкмады,
Гөлшәһидә карга батып кайтып кергәндә, Сәхипҗамал җиңги йокламыйча ут йотып утыра иде, Гөлшәһидәне исән-сау күргәч и шатланды, и сөенде, нинди генә сүзләр белән иркәләмәде.
Бик арыдым, җиңгәм, йоклыйсым килә, — диде Гөлшәһидә һәм утырган җирендә үк йоклап китте.
Иртә белән Көнбагыш Нигъмәтҗанның үлгәнлеген әйттеләр. Ә ике көннән соң Казаннан онколог килде һәм, Нурлыгаян апаны карагач, башын селкеп куйды:
Шул каһәр суккан... Казанга операциягә озатырга кирәк, Гөлшәһидә ханым. Кичекмәстән.
Авыруның үзенә, әлбәттә, дөресен әйтмәделәр, әмма иренә турысын аңлаттылар. Илле икеләр тирәсендәге Якуб абзый, бу шомлы хәбәрне ишеткәч, телсез калды. Ышанып та бетмәде. Алай сырхаулап та йөрмәде бит. Кем йөткерми дә, кемнең тыны кысылмый. Ниһаять, ул аңлады ахрысы.
Сезнең сүзне, Гөлшәһидә сеңел, тыңламый булдыра алмыйм. Казаннан килгән иптәш тә әйткәч... Кайчан юлга чыгарга?
Иртәгә үк кирәк булыр, Якуб абзый... Берүк Нурлыгаян апаның үзенә, зинһар, әйтә күрмәгез. Операция кирәклеген без дә әйтербез, сез дә җайлап кына әйтерсез, яме... Казанда аны иң яхшы табиблар караячак. Үзем барысына хатлар язармын.
Гөлшәһидә укудан кайткач, Акъяр хастаханәсенә ике кеше бик еш килеп йөри башлады. Аларның, берсе былтыр гына университетны тәмамлап Акъярга эшкә җибәрелгән мәктәп директоры, икенчесе район партия оешмасының икенче секретаре иде. Билгеле инде, бу яшь, таза, чибәр егетләрне хастаханәгә тән чире китерми, бәлки, Гөлшәһидә үзе тарта иде. Хәер, моны алар үзләре дә яшермәделәр, Гөлшәһидә үзе дә кайчак: әллә шушы икенең береме? — дип уйлаштыргалый башлады. Ни әйтсәң дә, гомер уза бит. Күпме көтәргә, кемне көтәргә, кайдан көтәргә мөмкин? Хәзер бит аның инде, уйдырма булса да, Федосеев дамбасы да, кайдадыр караңгы төндә яктырып торган өмет тәрәзәсе дә юк. Җитмәсә, Сәхипҗамал җиңгәсе гел колак ашап тора:
Чәчәк кебек вакытыңны ялгыз үткәреп, ник нурлы йөзеңне болай саргайтасың, җаным? Картайгач кемгә кирәгең бар синең? Яшьлектә пар күгәрчен кебек гөрләшеп тормагач, соңыннан нәрсәсе сагынып сөйләргә кала аның?!
Гөлшәһидә аның хаклы икәнен аңлый, бик аңлый да... Ул таңнар атканчы пышык-пышык елый. Кайчак елый да алмый, бозга әверелгәндәй катып ята. Мондый минутларда аның җаны өшеп китә: ул бит кыз түгел инде, хатын башы белән кызларча сөйгән була. Бу үзеңне иң мәрхәмәтсез, иң шәфкатьсез рәвештә алдау түгелме соң? Аның бүгенге хисләре үткән, беткән беренче мәхәббәтнең күләгәсе генә бит, ә ул шул күләгә белән тилерә...
Әмма табигате белән елак булмаганга, ул еш кына җырларга керешә. Башта үз-үзен юаткандай «сызлама», «әрнемә» дигән сүзләрне генә кабатлый, аннары шушы сүзләр янына, мәрҗәннәр кебек, икенчеләре килеп кушыла, көйнең аерым кисәкләре күңелдә чыңлый башлый. Берничә көннән соң инде ул авыз эченнән аерым юлларны кабатлап йөрергә тотына, юл янына юл килеп өстәлә... Әлбәттә, көй-җыр чыгарам дип Гөлшәһидәнең исенә дә килми. Ләкин беркөнне кичкырын җылы кар яуган чагында Акъяр урамы буйлап өенә кайтып килгәндә, мәйдан уртасындагы багана башына беркетелгән радио, бөтен авылга яңгыратып, «Гөлшәһидә җырын» тапшырабыз дип әйткәч, ул шып туктады. Котлары очты. Әллә минем турыда бәет чыгарганнармы?» дип уйлап алды. Ләкин бу бәет түгел иде. Аның үзе чыгарган моңлы җырын бөтен Акъярга яңгыратып җырлап җибәрделәр (кем башкаруын да әйттеләр бугай, каушавыннан Гөлшәһидә ишетми калды:
Сызлама, әрнемә, юксынып, йөрәгем!
Сагынып, саргаеп өзелмә, үзәгем!
Мәхәббәт бер генә, килми ул генә,
Карлыгач шикелле кичекми һәр язда.
Ак күңел, пакь күңел, бу кадәр ярсыма,
Тилереп, шашынып дөньяны тарсынма.
Таң әле атмаган, кыш әле узмаган,
Кар ява Акъярда, кар ява Акъярда.
Син чыда барсына, сөюең хакына,
Ул килер, баш ияр бер заман каршыңда.
Хәзергә белми ул, хәзергә күрми ул.
Янганың, көйгәнең гел аның утында.
Җил исә тын гына, ай йөзә моң гына,
Күңелдә ул гына, йөрәктә ул гына.
Күр әнә: төн үтә; күр әнә: яз җитә,
Шау килеп боз ага Акъярым суында.
Үз күңелендәге уй-кичерешләрнең җыр булып әйләнеп кайтуы бер гаҗәп икән! Җыр Гөлшәһидәгә шулхәтле көчле тәэсир итте, ике күзеннән кайнар яшь атылып чыкты. Өенә ничек кайтып керүен дә белмәде.
Җиңнәрен сызганып, табагач белән табаларын алмаш-тилмәш уйнатып, кызу янган мич каршында коймак пешерүче Сәхипҗамал Гөлшәһидәнең кайтып керүенә сөенеп:
— Әй, яхшы кешесең дә икән, Гөлшәһидә җаным, — диде. — Кайнар коймакка гына кайтып җиттең. — һәм Гөлшәһидәгә бер карап алгач:
— Бәрәч! Ни булды әле сиңа? — дип кычкырып җибәрде.
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ак Чәчәкләр - 19
  • Büleklär
  • Ак Чәчәкләр - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4006
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2056
    39.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3972
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1985
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1903
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3943
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2048
    37.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3734
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1874
    38.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    60.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3621
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1902
    39.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    51.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    59.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3928
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1960
    37.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3862
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1951
    40.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3975
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1968
    40.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    65.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3874
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1850
    41.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    58.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    66.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3831
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1901
    40.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 4099
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2012
    39.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1981
    39.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 4089
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2055
    38.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3987
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2099
    38.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3867
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1861
    38.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3966
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1920
    38.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3955
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2016
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 4035
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2013
    38.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3983
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2009
    39.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3992
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2084
    38.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3971
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1889
    41.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    66.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3962
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2013
    38.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3936
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2002
    39.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3993
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1999
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3885
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1886
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3893
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2008
    37.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3966
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2025
    40.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3860
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1845
    40.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3979
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1871
    41.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3799
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1932
    39.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    65.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 4013
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1934
    40.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    64.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3807
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1921
    38.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3946
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1950
    39.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 4030
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2036
    39.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    63.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ак Чәчәкләр - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 1577
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1015
    47.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    61.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    68.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.