Ак Чәчәкләр - 02

— Менә Алексей Лукич колагыма әйтеп тора: тереләй ашар, ди. Ләкин минем куркасым юк. Яшисем яшәгән. Бигайбә, Шаһгали, мин авыруларны әти-әниләре, уллары-кызлары, туган-тумачаларына карап дәвалый алмыйм. Бөтен авыруы картлык зәгыйфьлеге булган сиксән яшьлек карчыкка берничек тә ярдәм итә алмыйм... Нәрсә? Ышанмагыз сез аның күз яшенә. Әнисенең хастаханәгә керергә исендә дә юк. Кызы аны көчләп кертә, чөнки бер атна эчендә аңардан туеп беткән... Бигайбә, Шаһгали, бигайбә.
Алексей Лукич һаман башын ике кулы белән тотып утыра иде. Профессор трубканы куйгач, авыр гына көрсенеп алды.
— Сезне ашамасалар да, мине ашаячаклар, — диде ул, урыныннан торып. — Сүзен санламаган өчен. Тютеев Солтанморатовадан да битәррәк котырачак. Болай да кер эзләп кенә йөри иде.
Алексей Лукич урыныннан торды, башын чайкады һәм, тешемне суыртырга барам, дип, бөкрәеп чыгып китте. Профессор аны туктатмады, тәрәзә янына килде дә каерып ачып җибәрде. Карасана, алмагач төпләре ап-ак булган: алмалар тәгәрәшеп ята. Ишегалдында йод белән тапланын беткән җәймәләр, мендәр тышлары җилферди. Койма башыннан чуар песи шыпырт кына үрмәли, күгәрчен эләктермәкче, ахрысы — хастаханә ишегалдында күгәрченнәрнең исәбе-хисабы юк. Утын әрдәнәләре арасында, ышыкта, хастаханә эте Байгыш корсагын кояшта җылытып ята... Профессорның күз карашы, боларның һәммәсеннән йөгереп үтеп, гөлҗимеш куагында туктады. Алмалар коелганда да чәчәк атып утырган бу гөлҗимеш куагы аңа нәрсәнедер тонык кына хәтерләтә иде кебек.
Ишек шакыдылар. Терапия бүлегендәге дәвалаучы табибларның берсе — Сәлах Саматов. Кечкенә йомры баш, тар йөз, очлы борын, кыска кара мыек. Яше утызлар тирәсендә.
— Гафу итегез, Әбүзәр Гиреевич, — диде ул, башын иеп. — Сезнең янга бик зур үтенеч белән кергән идем.
— Рәхим итегез, Сәлахетдин. Тыңлыйм.
— Кеше өчен үтенүләре уңайсыз да... Шулай да... Кире какмассыз дип уйлыйм. Алексей Лукич белән сөйләшкән идем, кулын гына селти. Тәмам администратор булып беткән. Кеше кайгысын аңламый башлады безнең баш табиб.
— Зарланырга килдегезмени? — дип сорады профессор, кашын җыера төшеп.
— Юк, Аллам сакласын, — дип елмайды Саматов. — Сүз җаеннан гына.
— Хуш, тыңлыйм алайса.
— Бер бик якын кешем үтенгән иде, Әбүзәр Гиреевич. Әнисен хастаханәгә урнаштыруны сорый.
— Авыруны карадыгызмы?
— Юк, карамадым әле, Әбүзәр Гиреевич.
– Ә мин аны карадым инде, Сәлахетдин, — диде профессор һәм башын чайкады. — Шулай җиңел холыкланырсыз дип уйламаган идем... Сез инде аңа вәгъдә дә биреп куйгансыз.
— Шулай шул, күңелем нечкәреп китеп биреп ташладым шул, Әбүзәр Гиреевич. Сез инде, зинһар, мине уңайсыз хәлдән коткара күрегез. Бүтән саграк булырмын.
Профессор яңадан кабинет буйлап узды, яңадан гөлҗимеш куагына күз салды.
— Сез, Сәлахетдин, медицинаның атасы Гиппократның иң беренче васыятен оныткансыз. Ул, авыруны башта карарга кирәк, дигән. — Профессор Сәлах алдына килеп бармагы белән аның күкрәгенә төртеп күрсәтте. — Моны оныту дәвалаучы табибка гафу ителми. Мин сезгә берничек тә булыша алмыйм. Ярдәмгә мохтаҗ авыруның урынын сәламәт кешегә бирергә минем хакым юк.
Тагын ишек шакыдылар. Сестра.
— Ни йомыш, Диләфрүз? — дип, йомшак кына сорады профессор.
— Сезне баядан бирле бер карчык көтеп утыра.
— Кем, Солтанморатованың әнисеме?
— Юк, бер рус карчыгы.
— Йомышы?
— Йомышын ачык кына әйтми. Ерактан килдем, профессорны бик күрәсем килә, ди.
— Туладан дип әйт инде, бүләккә самовар вәгъдә итә диген, — дип чәнчеп алды Сәлах. Ул ачуыннан кара көеп почмакка барып баскан иде. Диләфрүз аңа рәнҗеп карап алды:
— Йә инде, Сәлах абый, шаяртмагыз, — диде һәм профессорга борылды. — Аксюша түти, дип әйтергә кушты, үзе белер, диде.
— Кем, кем? — дип, тиз генә кайтарып сорады профессор. — Аксюша түти дидегезме? Кайда ул? Барыгыз, тиз генә алып килегез. Хәзер үк, хәзер үк! — дип кычкырды Әбүзәр абзый йөгереп чыгып киткән сестра артыннан.
Саматов мәгънәле генә көлемсерәп чыгып китте. Профессор ашыгып тәрәзә янына килде, гөлҗимеш куагына янә карап алды. Шулай ук... шулай ук бу Әбүзәр белгән Аксюша түтиме икән? Ничек ул монда?
Аяк тавышын ишетеп, профессор артына борылды һәм бер карауда карчыкны танып алды. Әйе, ул! Ә Аксюша түти исә, Таһиров яктыга арты белән басып торганга, аны танып җиткермичә, кулын каш өстенә күтәрде. Аның алдында ак халатлы, ак бүрекле озын һәм чандыр кеше басып тора иде. Охшаган да, охшамаган да.
— Аксинья Алексеевна! — дип кычкырып җибәрде профессор, колачын киң җәеп, аңа омтылды.
Бер-берсен бик сагынган ана белән улы ничек күрешсәләр, алар да шулай күрештеләр. Икесенең дә күңелләре нечкәреп китеп, күзләреннән яшь бәреп чыкты. Кайдадыр йөрәкнең иң тирән җирләрендә генә ята торган и җылы, иң кадерле сүзләр белән бер-берсен иркәләшә башладылар.
...Бу вакыйганың Әбүзәр абзый белән Аксюша түти генә белгән ерак һәм газаплы тарихы бар иде... 1941 ел. Әллә кайда еракта башланган сугыш октябрь азакларына таба үзенең канлы ут давыллары, янгыннары һәм дәһшәтләре белән Тула тирәсендәге авылларга да килеп җитте. Безнең таркалган частьлар һәр авыл, һәр үр, һәр юл, һәр куаклык, һәр күпер өчен сугыша-сугыша һаман чигенәләр дә чигенәләр. Кайда беренче эшелон, кайда икенчесе, кайда тыл, кайда медсанбат — һич белер хәл юк. Дошман самолетлары баш өстеннән бер генә сәгатькә дә китмиләр, бомба яудыралар, түбәнтен генә очып, пулеметлардан сиптерәләр. Юл буйларында җимерелгән, яндырылган автомашиналар, танклар, туплар, үлекләр тулган. Солдатлар ачулы, бер-берсенә карамыйлар, сугыша башласалар, тешләрен кысып, соңгы граната, соңгы патроннары беткәнче сугышалар.
Полковник Әбүзәр Таһиров хезмәт итә торган армия госпитале вакытында тулысынча эвакуацияләнеп өлгермәде. Соңгы налет вакытында госпиталь бинасы да, актык санитар машиналары да янды. Кич иде, офык буе җете кызыл иде. Кинәт шушы җете кызыл офыктан ут елгасы шаулап ишелеп төшә башлады. Юл буенда каты яраланган сугышчыга беренче ярдәм күрсәтеп торган Әбүзәр абзый шушы елга шавына башын күтәрүе булды, нәрсәдер аны һавага чөйде дә көч белән кире җиргә атып бәрде.
Күпме яткандыр ул шунда, бер сәгатьме, бер тәүлекме — белми. Аңына килеп күзен ачкач, күктә чекрәешеп карап торган йолдызларны күрде. Тирә-як тып-тын, тик колаклары гына гөжләп шаулый һәм бөтен тәне ничектер үтә хәлсез, мәлҗегән; зиһене дә калмаган кебек, аңа нәрсә булган, ник монда ята ул — белми, күзенә керердәй булып чекрәешеп карап торган йолдызларны да йолдыз дип белеп бетерми әле. Әллә шулай куе булып чык төшкәнме, әллә яңгыр явып киткәнме — бөтен киеме, йөзе, чәче юп-юеш. Ә иреннәре кипкән, тамагы көйгән, үтереп эчәсе килә. Ул кулын сузып капшана башлады. Кулы юеш тимергә тиде. Кемнеңдер аунап яткан каскасы. Әбүзәр абзый аны көч-хәл белән якынрак тартты да теле белән дымын яларга кереште. Шуннан соң, таң беленер алдыннан бугай, шуыша башлады. Караңгылы-яктылы бер вакытта коры елгага тәгәрәп төшкәне хәтерендә. Аннары бик озак шуышкач, авыл читендәге бер өйнең бусагасына башын куйганы исендә. Битен сары күзле эт ялаганы исендә, ә яңадан аңына килгәндә, ул инде мич артындагы сәкедә ята иде. Башын мендәрдән күтәрмичә генә тирә-ягына каранды. Аралыкта тагын биш-алты кеше рәттән ята. Тышта кояшлы көн. Кайдандыр алма исе килә. Тәрәзә төбендә генә гөлҗимеш куагы, кайбер ботакларында чәчәкләр дә бар...
Каралып беткән түшәмгә аңлы-аңсыз карап ятканнан соң, Әбүзәр абзый башын акрын гына кыйшайтып янәшәсендәге иптәшләренә күз салды: йөрәге жу итеп китте. Иптәшләренең хәрәкәтсез күзләрендә гүя дәһшәт катып калган. Әбүзәр абзый мондый дәһшәтне госпитальдә үләселәрен белгән яралы сугышчыларның күзләрендә күп күргән иде. Алар инде кычкырмыйлар, еламыйлар, ярдәм-фәлән сорамыйлар, тиргәмиләр, бары тик актык сулышларын гына көтәләр.
Кемдер, башын табигый булмаганча туры тотып, аякларын лашкылдата-лашкылдата атлап, бер кулын алга сузган килеш тар аралыктан мич артына керде. Сакал-мыек баскан йөзе шундый чытык, әйтерсең хәзер балта алыр да сугып үтерер. Әйе, кайчандыр, күптән-күптән, шундый бер чытык кеше Әбүзәргә чыннан да балта күтәргән иде бит.
Әбүзәр абзый күзен йомды да шунда ук яңадан ачты. Хәзер инде аралыкта бер сукыр түгел, өч-дүрт сукыр күренде. Бу ни хәл бу? Болар чыннан да сукырмы, әллә югыйсә Әбүзәр абзый яман төш күрәме? Сукырларның берсе Әбүзәр абзый яткан сәке кырыена капшанып утырды да, ачулы калын тавыш белән:
— Синең кай җирең? — дип русча сорады.
Әмма Әбүзәр абзый аның бу калын карлыккан тавышын ишетмәде, иреннәре кыймылдавын гына күрде. Ул үзе нидер сорады, ләкин аның сүзен башкалар аңлый алмады. Шулай итеп ул үзенең кайда ятуын, кем кулына калуын бары тик берничә көннән соң гына — сөйләшү һәм ишетү куәте кайта башлагач кына белде.
Авыл кырыендагы бу ялгыз өйдә элек колхозның терлек караучылары торган. Хастаханә поселок уртасында булган. Фашистлар, килгәч, анда комендатураларын урнаштырганнар. Гади рус табибы Галина Петровна Сотникова үзенең бердәнбер турылыклы ярдәмчесе — санитарка Аксюша түти белән, урамга чыгарып ташланган авыруларын ияртеп, менә шушы ялгыз йортка килеп урнашырга мәҗбүр булган. Монда чын сукырлар, чын авырулар белән бергә яралы совет солдатлары һәм офицерлары да булганлыктан, дошман сизмәсен дип, Галина Петровна, аларны мич артындагы караңгы аралыкка яткырып, алгы бүлмәгә авыл кешеләрен — сукыр, гарип-гораба, карт-корыларны урнаштырган. Әлбәттә, иртәме-соңмы сер ачылырга тиеш иде. Гитлерчылар инде моңарчы да бирегә берничә тапкыр килеп киттеләр. Галина Петровна алдап-хәйләләп, ә кайчагында чиксез тәвәккәллеккә барып, ничек кирәк алай гитлерчыларны кайтарып җибәрә торды, монда фәкать авыл халкы һәм поселок кешеләре генә ята, биредә бер генә совет сугышчысы да юк, дип ышандырырга тырышты, йогышлы чирдән курыкмасагыз, әйдәгез, бергәләп тикшереп чыгыйк, диде.
Йогышлы чирдән гитлерчылар уттан курыккан кебек куркалар һәм фәкать шул нәрсә генә яралы совет сугышчыларын үлемнән саклап килә иде. Дөрес, хастаханәне япмау турында комендантның язуы да бар. Ләкин бу — кәгазь генә ич!
Беркөнне тагын кораллы гитлерчылар килделәр. Һәм табибтан спирт даулый башладылар, спирт булмагач, Галина Петровнаның үзен алып киттеләр.
Авырулар Галина Петровнаны исән килеш күрербез дип уйламаганнар иде. Әмма ул кайтты. Күз төпләре күм-күк, бер кулы сынган канат кебек салынып тора.
Гитлерчылардан кала авыруларның янә бер явыз дошманы бар иде: ул — ачлык. Каты-коты икмәк запасы бетте, хәзер көненә берәр-икешәр бәрәңге булса була. Бу бит җан асрарга да җитми. Менә шушы көннәрдә Аксюша түти, муенына капчык асып, ил өстенә чыгып йөри башлады. Ул иртә караңгыдан китә дә көзге ачы җилдә, егерме-утыз километр юл йөреп, кич караңгыда гына әйләнеп кайта. Аннары капчыгы төбендәге сыныкларны һәр авыруга өләшеп чыга...
Бу хәер-сәдака сыныклары Әбүзәрнең тамак төбенә таш булып тыгыла, ул аларны суга манчып та йота алмый иде. Аксюша түти, аның күзләреннән аккан яшьне күреп:
— Хурланма, улым, аша. Халык икмәге ул, — дип, аның башыннан сыйпап ала иде.
Күрәсең, бу сынаулар да аз булган әле. Ниндидер бер усал җан Галина Петровна өстеннән яңадан гитлерчыларга барып әләкләгән. Комендант хастаханәне ут белән «дезинфекцияләргә», табибны төрмәгә утыртырга кушкан, ди. Моны ишеткәч, авырулар да, яралылар да Галина Петровнага качарга киңәш итә башладылар. Без алай да, болай да беткән халык, ичмасам, син исән кал, диделәр.
Галина Петровна риза булмады.
— Табиб актык минуткача авырулары янында булырга тиеш, — диде дә беркая да китмәде. Ул көнне Галина Петровна төнлә җөенә кайтмады. Аның йөзендә кан әсәре калмаган иде. Йөргән чакта үлән сабагыдай чайкала. Ишегалдында чак кына кыштырдау ишетелсә дә, сагаеп кала, эт өрсә, капыл борылып ишеккә карый, эчкә баткан һәм шуңа күрә бик зур булып күренгән күзләре ялтырап китәләр.
Кичтән җил әллә ни көчле түгел иде, төн урталарына таба чын-чынлап зилзилә купкандай булды. Морҗа улый, тәрәзә пыялалары зыңгылдый, ишегалдында кемнәрдер дөбер-шатыр йөриләр кебек, кемдер ишек кага төсле. Бердәнбер сукыр лампа сүнәм-сүнәм дип яна, стеналарда иләмсез күләгәләр чайкала. Берәү дә йокламый. Галина Петровна, иңбашына шәл салып, салкыннан бөрешеп, мич буенда утыра. Аксюша түти иртән үк чыгып киткән иде, һаман кайтып кергәне юк. Мондый җиде төн уртасында, бер телем икмәк сорап, кайларда йөри икән?
Бу төн гомергә онытылмаслык булып Әбүзәр Таһировның хәтерендә сеңеп калды, һәм менә егерме елдан соң искә төшкәч тә, ул калтырап китте... Бервакыт ишек ачылды һәм кулына озын таяк тоткан Аксюша түти кайтып керде. Галина Петровна, урыныннан сикереп торып, аңа каршы атлады. Аксюша түти салкыннан күшеккән иреннәре белән:
— Киләләр... — дип, бер генә сүз әйтте дә идәнгә ауды.
Авырулар барысы да яткан җирләреннән күтәрелделәр. Алар үлемне каршы алырга әзер иде. Ишектә муенына немец автоматы аскан кара сакаллы бер кеше күренгәч, барысы да сулыш алудан туктадылар.
— Егетләр, саумы! — диде әлеге кеше һәм Галина Петровнаның кулын кысты. — Беренче чиратта кайсыларын алырга?
Авырулар, берни аңламыйча, аптырашып калдылар. Галина Петровна мич артына таба күрсәтте. Ә аннары ялларын тузгытып чапкан партизан атлары, базлы-чокырлы юллар, кара урман...
Сугыштан соң Әбүзәр Таһиров, Галина Петровна һәм Аксюша түти белән беркадәр вакыт хат алышып торды. Ул инде иртәгесен гитлерчыларның хастаханәгә килүләрен, анда беркемне дә тапмагач, буш өйгә ут төртүләрен, Галина Петровнаны бик каты эзләүләрен, аны тотып биргән яки кайдалыгын күрсәткән кешегә зур акча вәгъдә итүләрен хат аша белә иде. Аннары ике арадагы хатлар ничектер сирәгәйде, бүтән мәшәкатьләр күмеп китте...
Әбүзәр абзый Галина Петровнаның исәнлеге-саулыгы турында сораштыра башлагач, Аксюша түти бик авыр итеп көрсенеп куйды.
— Юлга чыгуымның сәбәбе дә шул иде, — диде ул. — Авырып китте бит, күгәрченем. Бер дә көтмәгәндә кибә башлады. Безнең табиблар ни дип әйтергә дә белмиләр. Үзе нидер сизенә бугай. — Карчык халат җиңе белән күз яшьләрен сөртеп алды. — Тәрәзә төбенә килеп утыра да, канаты сынган кош кебек моңаеп, тик карап тора, гел сугыш елларындагы авыруларын сораштыра: тегесе кайда да монысы кайда, янәсе. Элек ул бер дә алай хискә бирелүчән түгел иде, зарлануның ни икәнен дә белми иде...
Аксюша түти яңадан җиң очы белән күз яшьләрен сөртеп алды.
— Беркөнне шулай кичкә таба тәрәзә янына утырган да журнал карап тора. Мин әйтәм: эңгер-меңгердә укыма, күзеңнең нурын бетерерсең. Монда, ди, безнең Әбүзәр Гиреевичның мәкаләсе басылган... Иртәгесен төенчегемне алдым да юлга чыктым. Хәзер мин пенсиядә, үземә үзем хуҗа. Ул, гөлкәем, сезгә бер күреним дип әйтмәде әйтүен, әмма мин бит аның күз карашыннан да аңлыйм, улым, утыз ел бергә эшләдем үзе белән. Мәскәүдә Федя янына кереп чыктым. Хәтерлисезме икән сезнең белән янәшә яткан чулак егетне? Хәзер зур инженер. Ул билет алып Казанга озатты. Адрессыз табарсызмы, ди. Мин әйтәм, табиб — ил кешесе, Казанга барып җитсәм, ничек тә табармын әле.
Аксинья Алексеевна яулыгына төргән кәгазьләрне чишеп профессорга бирде. Әбүзәр абзый күзлеген киеп карады да чак кына сискәнеп куйды:
— «Уң үпкәсендә необластома?» — дип укыды ул диагнозны.
Бу бит гади телдә рак дигән сүз. Дөрес, табиблар сорау куйганнар. Ләкин моны алар Галина Петровнаны тынычландырыр өчен генә дә куюлары мөмкин.
Профессорның башына балта түтәсе белән суккандай булды. Лекция укыган чагында уенда гел шул «необластома» утлы энә кебек айкалды.
(роман)
3
Лекциядән соң профессор, Гөлшәһидәгә берни әйтмичә, өенә кайтып китте. Әбүзәр абзыйның әйткән сүзен оныта торган игътибарсыз кеше түгеллеген яхшы белгәнгә, Гөлшәһидә аңа үпкәләмәде, борчылып, профессорның ассистенты Вера Павловна Иванова янына килде һәм аңардан ни булганын сорады. Вера Гөлшәһидә Верочка чагыннан ук белә иде. Бергә укыдылар. Вера ике курс алдан барса да, икесе дә комсомол комитеты әгъзасы булганлыктан, бик еш очрашалар, бюро утырышларында һәм шау-шулы комсомол җыелышларында һәрвакыт бергә булалар иде. Хәзер инде Верочка — Вера Павловна — медицина фәннәре кандидаты һәм профессорның ассистенты, Гөлшәһидәнең бүгенге җитәкчесе. Ләкин алар һаман әүвәлгечә якын дуслар иде. Бәләкәй буйлы, сары чәчле Вера Павловна үтә биек үкчәле туфли киеп йөргәнгә генә бераз үсә төшкән булып күренә. Әмма балаларныкы кебек почмаклары чокырланып торган кабарынкы иреннәре, уң битендәге энә очы хәтле генә миңе, нәфис буе-сыны бер дә үзгәрмәгән. Тик сөйләшүендә генә аерма зур. Элек ул хисләреннән янып, ашыгып сөйли торган иде, хәзер тавышы тигез, ачык, салмак.
– Үзем дә аптырадым. Берни белмим, — дип җавап бирде Вера Павловна Гөлшәһидәнең соравына каршы.
— Мин Мансур кайткан дип ишеткән идем...
Гөлшәһидә тавышында аз гына да дулкынлану әсәре сиздермәскә тырышты. Чөнки Вера Павловна аның яшьлек мәхәббәте турында белә, Гөлшәһидә Казанга килгәч тә алар шәхси тормышлары турында сөйләшкәннәр иде.
— Монысын да минем ишеткәнем юк бит, Гөлшәһидә, —диде Вера Павловна, гаҗәпләнеп. — Бөтенләй тормыштан артта калып барам. Күптән кайтканмы соң? Үзе генәме, семьясы беләнме?
— Белмим...
Вера Павловна дустына никадәр авыр икәнен аның калтыранып киткән керфекләреннән ачык сизде, — хатын-кыз мондый чакта бер-беренә аеруча сизгер була бит. Ләкин нәрсә әйтә ала иде ул аңа? Юатып та, киңәш биреп тә, хәтта яклап та булмый торган авыр бер очрак, кызганыч бер фаҗига. Мондый мәхәббәтне бары тик Ходай күрсәтмәсен дип кенә әйтергә мөмкин.
— Гулечка, терапия бүлегенә төшә тор, мин дә озакламам, биремнәремне генә биреп бетерим, — диде Вера Павловна, көрсенеп, һәм үзен көтеп торган табиблар янына китте.
Терапия бүлегендәге дәвалаучы табиблардан Гөлшәһидә Маһирә ханымны яхшы белә иде, эшләве дә аның бүлекчәсендә иде. Ләкин Маһирә ханымны бүлекчәдә тапмагач, Гөлшәһидә, ике кулын халат кесәсенә тыккан килеш, гөлләр һәм караватлар куелган озын коридорның ян тәрәзәсе янына килеп басты. Күңелендәге иртәнге күтәренке хис инде тоныклана башлаган иде. Ул үзенең иртәнге юләрлеге өчен үкенә дә иде. Кирәкмәс иде күңелне ул кадәр очындырырга. Дөньяның агы белән карасын аера алмый торган унҗиде яшьлек тиле кыз чагы түгел бит инде. Чыдарга кирәк иде. Моңарчы чыдады бит. Акылдан язардай көннәрдә дә бирешмәде. Ни дип ул кайтыр вакытлары якынлашкач кына юләрләнеп Федосеев дамбасына барды? Нинди өмете бар иде аның? Очрашсалар да, йөрәкләре генә әрнер иде бит. Чөнки гаилә җимерергә, кемнедер бәхетсез итеп, үзенең бәхетен төзергә Гөлшәһидә беркайчан да риза булмаячак. Иң яхшысы — Мансур белән очрашмау, әлбәттә.
Кинәт аның башына яңа уй килде: ник Әбүзәр абзый аны нәкъ менә бүген чакырды? Ник кичә, аннан элек чакырмады? Мәдинә ханым белән Фатихәттәй кушканга гынамы? Әллә Мансур кайткангамы?
Вера Павловна озаклады, ә Гөлшәһидә, уйга чумып, һаман тәрәзә янында басып тора. Бервакыт аяк тавышына борылып караса, физиотерапевт Клавдия Сергеевна узып бара. Башы казныкы кебек кечкенә, гәүдәсе юан, карлыга төшкән калын тавыш. Ул ни өчендер Гөлшәһидәне килгән көненнән үк яратып бетерми. Бүген дә чәнечмичә уза алмады.
— Кадерлем, — диде ул, туктап, — синең бер генә дә эшең юкмыни? Кайчан карама, буй күрсәтеп басып торасың. Хастаханә — әдәп йорты, монда тәти-мәтиләр килешми.
Бу мәгънәсез кисәтүдән Гөлшәһидәнең хәтере калды. Бик ачы сүз белән җавап кайтарырга җыенган иде, күңеле кинәт ташыды да берни әйтә алмады. Аулакка китеп, туйганчы бер елап алгач кына бераз тынычланды. Вера Павловна, килү белән үк, аның кәефсезләнгәнен сизде һәм, ни булды, дип сорады. Гөлшәһидә сөйләп биргәч:
— Исең китмәсен, җаным, ул тәти-мәтигә, — диде. — Иргә чыга алмый утырып калган карт кыз ул. Шуңа күрә барлык яшь матур хатыннарга бозыклык ияләре дип күзен алартып карый.
— Икенче бәйләнсә, — диде Гөлшәһидә, — авыз йомып тормам!
Вера Павловна аңа көлемсери төшеп карады һәм, «шулай эшли күр» дигән шикелле, керфекләрен сирпеп алды.
— Гулечка, — дип, ул Гөлшәһидәгә кыз чактагыча дәште. — Менә дүртенче палата авыруларының тарихларын Маһирә Хәбировнадан алып тордым. Анда тагын йөрәк авырулы бер кешене китереп салганнар. Ниндидер бер татар язучысы, ди. Миокард инфаркты.
Гөлшәһидә тиз-тиз генә авыруларның тарихларын актарып чыкты. Ул дүртенче палатада йөрәк белән ятучы артист Николай Максимович Любимовны һәм конструктор Андрей Андреевич Балашовны яхшы белә иде. Болар «аның» авырулары иде.
— Язучы да «безнеке» булачак, — диде Вера Павловна һәм көлемсери төшеп өстәде: — Бөтен сәнгать бездә. Театрларына йөрергә, китапларын укырга вакытыбыз булмаса да, үзләрен күреп калыйк. Әйдә.
Курска килгән табиблар аерым авыруларга ассистент җитәкчелегендә күзәтү алып баралар һәм үзләренең күзәтүләре турында конференциядә фәнни доклад ясыйлар иде. Гөлшәһидәгә бирелгән докладның темасы йөрәк авырулары белән бәйле булганлыктан, авыруларның да шундыйракларын аңа беркеттеләр.
Гөлшәһидә эшли башлаганнан бирле дүртенче палатадан инде өч кеше терелеп өйләренә кайтып китте. Любимов белән Балашовның да кыен чаклары үтеп бара.
Палатага кергәч, авырулар белән исәнләшеп, туп-туры Зиннуров караваты янына уздылар.
Зиннуровны хастаханәгә бик авыр хәлдә носилка белән китереп салганнар. Ул бик каты ыңгырашкан, башын кая куярга белмәгән, тыны кысылганга, авызын зур итеп ача-ача сулыш алган, сорауларга җавап бирмәгән, иреннәре күгәргән, кул-аяклары салкынайган, тамыр тибешен капшап сизеп булмаган.
Хатынының әйтүенә караганда, Зиннуров кичә кич кинәт авырып киткән. Авырту күкрәк сөяге астында башланган һәм нитроглицерин каптыргач та басылмаган. Хастаханәдә аңа ашыгыч медицина ярдәме күрсәткәннәр: кабат морфин, атропин, кардиамин уколлары ясаганнар, кислород сулатканнар. Шуннан соң гына авыруның йөзендә аз гына алсулык беленеп, тыны ачыла төшкән, тамыр тибеше әзрәк сизелә башлаган һәм аны өскә, палатага менгереп яткырганнар...
Гөлшәһидә белән Вера Павловна килеп кергәндә, Зиннуровның хәле тагын начарлана башлаган иде. Вера Павловна, тиз генә кислород мендәре алып, аңа кислород сулата башлады, Гөлшәһидә, шприц алып килеп, кардиамин уколы ясады. Шуннан соң Зиннуровның сулышы тигезләнә төште, күзләрен ачты. Гөлшәһидә, аның өстенә иелеп:
— Кай җирегез авырта, Хәйдәр абый? — дип сорады.
Зиннуров, кулын бугазына якын китереп:
— Буа, — диде. Аның тавышы бик зәгыйфь иде. Гөлшәһидә, кесәсеннән стетоскобын чыгарып, авыруның йөрәген тыңлады. Хырылдап сулыш алуы сәбәпле, йөрәк тибеше бик начар ишетелә иде.
Маһирә ханым ашыгып килеп керде. Ул, Зиннуровның кулын тотып тамыр тибешен тикшерде дә, нишләдең әле син, Хәйдәр, дигән шикелле оялчан гына елмаеп, авыруның күзләренә карады. Аннары берничә тапкыр кулыннан сыйпап алды.
Маһирә ханым уртача буйлы, әзрәк юаная башлаган кырык-кырык биш яшьләр тирәсендәге мөлаем хатын иде. Күзләре зур, калку; йомшак иреннәрендә һәрвакыт диярлек оялчан елмаю чагыла. Кашы, чәче чем-кара. Авырулар белән иркәләп сөйләшә, һәр сүзеннән диярлек шәфкатьлелек бөркелә.
Табиблар бүлмәсендә Маһирә ханым Гөлшәһидәләргә электрокардиограмма тасмасын, кан анализларын күрсәтте. Шик юк, диагноз раслана: миокард инфаркты.
Кич белән Гөлшәһидә, хастаханәдән китмичә, докладын язып утырды һәм берничә тапкыр Зиннуров янына кереп чыкты. Каты авыру юк чакта «Сахалин» га (инфарктниклар ята торган иң кырыйдагы дүртенче палатаны шулай дип атыйлар иде) кереп сөйләшеп утыру бер рәхәт була иде. Николай Максимовичның әңгәмәләрен тыңлау үзе ни тора! Гөлшәһидә еш кына, хастаханә палатасында утыруын да онытып, җаны рәхәтләнгәнче көлә иде. Бүген палатада бары тик Зиннуровның ыңгырашулары гына ишетелә иде. Гөлшәһидә кергән саен, авырулар аңа сораулы карашларын төбиләр. Гөлшәһидә әкрен генә килеп Зиннуровның баш очындагы урындыкка утыра, кулын тотып, тамыр тибешен тикшерә, аның кайнар маңгаена салкынча кулын куя. Ул әллә ни әйтми, юатмый, вәгъдә итми, шулай да авырулар янына килеп утыруы белән генә дә аларга ниндидер җиңеллек китергәнен тоя, ихтимал, алар Гөлшәһидә яннарында утырган чакта вакытлы гына булса да караңгы уйларыннан арынып тора торганнардыр.
Гөлшәһидә кайтырга дип чыкканда, урамда караңгы һәм яхшы ук салкынайткан иде. Аның өстендә исә шул иртән киеп чыккан җиңел пыльник кына. Ләкин ул, суыкка чыдам булганга, ашыкмый гына җәяү кайтты. Урамнар буш, тик кино тирәләрендә генә яшь-җилкенчәкләр төркем-төркем җыелган. Гөлшәһидә аларга беркадәр көнләшеп карап узды. Казанга килгәннән бирле аның бер тапкыр да кинога барганы юк. Акъярда исә ул бер киноны да диярлек калдырмый иде.
Бервакыт Гөлшәһидә туктап башын күтәрде. Күр, кая килеп чыккан! Әнә Әбүзәр абзыйларның якты тәрәзәләре. Әнә Әбүзәр абзыйның шәүләсе дә күренеп китте. Гөлшәһидәнең күзенә яшь килде. Кайчандыр бу бүлмәләрдә йөгереп йөри ала торган иде. Хәзер яшеренеп карарга гына калды... Әллә керергәме?
Кунаклары барын белмәсә, Гөлшәһидә, бәлки, кергән дә булыр иде. Әле көндез үк Диләфрүз аңа Аксюша түти турында сөйләп бирде.
Гөлшәһидә төне буе газаплы уйланулар белән борчылып чыкты. Ләкин күпме уйлансаң да, уйларның очына чыгарга мөмкин түгел. Иртән дә ул җиңеллек сизмәде. Сөякләре авыр, хәрәкәтләре сүлпән иде. Тәрәзәдән шул ук шәһәр манзарасы күренә, ләкин бер яме юк. Йөрәккә тия торган борчу да борчу гына.
Гөлшәһидә киенде дә хастаханәгә барырга дип тулай торактан чыкты. Урамда, чатта, бераз икеләнеп туктап калды. Турыга китсәң, Фукс бакчасына барып чыгасың. Әллә бүген дә барыргамы югыйсә? Бәлки, нәкъ менә бүген барырга кирәктер, аннары инде беркайчан да кирәк булмавы мөмкин.
Кинәт Гөлшәһидә кырт борылды да хастаханә юлына төшеп китте. Җитте инде, акылга утырырга вакыт!
Баскычтан Диләфрүз йөгереп төшеп килә иде. Ак калфагын бүген аеруча көязләндереп кигән, күзләре көлтә-көлтә нур сибәләр. Гөлшәһидә аны дәшеп алды да Зиннуровның хәлен сорады.
– Үзгәрешсез, Гөлшәһидә апа, — дип җавап бирде сестра һәм күз ачып йомганчы приемный покойга кереп югалды. Аннан Сәлах Саматовның күңелле тавышы ишетелә иде.
Гөлшәһидә плащын салып ак халатын киде, аннары көзге алдына килеп калфагын төзәтте һәм «Сахалин» га менеп китте. Палатаның ишеге ачык. Авырулардан Николай Максимович кына уянган. Ике беләгеннән лямкалар белән караватка бәйләнгән Андрей Балашов чылбырланган баһадир төсле йоклап ята. Дүртенче караваттагы авыру да йоклый. Гөлшәһидә Николай Максимович белән баш кагып исәнләште дә Зиннуров янына узды. Зиннуров, аның сак кына атлап килгән аяк тавышын ишетеп, керфекләрен күтәрде: күзләре әрнүле иде аның. Йөзе дә ап-ак. Гөлшәһидә тамыр тибешен капшады: һаман бик зәгыйфь. Әмма бүген ул Гөлшәһидәнең сорауларына ачыграк җавап бирде. Сулъяк калак сөяге бертуктаусыз авыртып тора һәм күңел болгана дип зарланды. Кичтән тыны кыскан, хәзер йөрәге эчтән сыкрап авырта.
Гөлшәһидә Зиннуров яныннан чыкканда, аның тулай торактагы иптәшләре әле яңа киләләр иде. Аларны, төркем булып килсәләр дә, студентлар белән һич бутап булмый. Алар яшь ягыннан гына түгел, үз-үзләрен тотышлары, җитди басынкылыклары, сөйләшүләре белән дә студентлардан аерылып торалар. Болар инде авыруларны терелтү сөенечен дә, мәет озату ачысын да ничәмә-ничә тапкыр йөрәкләреннән кичергән, дөрес дәвалау юлын табып шатланган, ялгыш диагноз өчен төннәр буе газапланган кешеләр. Аларның күпчелеге авылда, районда эшли — кыен минутларда киңәшер өчен күп вакытта алар янында бер кеше дә булмый. Аларны төненә әллә ничә тапкыр килеп уятып алып китәләр. Кунакка барсалар да, кая икәнен әйтеп калдыралар, кинода, театрда утырганда да, аларны еш кына: «Доктор, к выходу!» — дип дәшеп алалар..
Табиблардан арттарак бакча юлында тагын өч кеше күренде. Берсе — башына ак шәл ураган, өстенә кыршыла төшкән хәтфә пальто, аягына сары читек һәм сай калош кигән олы яшьтәге хатын, икенчесе — яшь кенә диңгез офицеры. Аның кырыеннан, башын аска иеп, җиңел накидкалы ябык кына кыз атлый. Парадныйга җитәрәк, кыз, нидер исенә төшкәндәй, капыл гына туктады. Беркадәр гаҗәпләнгән һәм курыккан кеше сыман, агач башларына карап алды. Җил дә юк кебек, ә яфраклар коелалар да коелалар. Берсе, кызгылт-сары өрәңге яфрагы, кызның кулына ук килеп төште. Ул аны тотып алды һәм, бер әйләндереп карагач, диңгезчегә сузды да үзе кызу-кызу атлап алдан китте.
Түбәнгә, иптәшләре янына төшкәч, ярым түгәрәк итеп салынган биек түшәмле, кафель идәнле вестибюльдә Гөлшәһидә тагын әлеге өч кешене күрде. Кыз, өс киемен салып, ак халат кигән иде инде. Менә ул диңгезче алдына килде дә әкрен генә:
— Син кайт инде, Илдар, — диде һәм, егетнең җавабын да көтмичә, баскычтан менеп китте.
— Асия! — дип кычкырды диңгезче аның артыннан.
Инде берничә басма югары менеп өлгергән кыз башын игән хәлдә туктады. Бер минут шулай басып торды. Аннары ялт итеп артына борылды. Коңгырт күзләре дымланып ялтырап китте. Диңгезче аңа таба бер адым атлауга, ул ябык кулын бите алдында тиз-тиз селкеп алды. «Юк, юк, берни әйтмә!» диюе булды, ахрысы. Ул арада карчык та алар янына килде: