Ак Чәчәкләр - 36

Әйткән беткән дигәндәй, җәйнең иң матур чагында алар ике машина белән пристаньга төштеләр. Пристань кайнап тора иде. Гел пыяладан гына диярлек салынган гаҗәеп матур яңа вокзал килүчеләрне әллә кайдан үзенә тартты. Причалларда, рейдта исәпсез-хисапсыз эреле-ваклы пароходлар, елга трамвайлары; әнә су астындагы канатларында «Ракета» очып килә, әнә еракта, су тузаны туздырып, «Метеор» китеп бара. Икешәр-өчәр палубалы зур теплоходлар, олы дәрәҗәләрен саклап, әкрен генә кузгалалар. Бөтен тирә-юньгә музыка яңгырый, көлешкән, җырлаган тавышлар ишетелә. Кемнәрдер, әйберләрен күтәреп, соңга калабыз дип кешеләрне бәрә-суга чабалар... Шунда ук бөтен халыкның игътибарын үзенә тартып дикторның тантаналы тавышы яңгырый:
Космоста беренче совет хатын-кызы Валентина Терешкова!..
Пристаньда күпме кеше булса, барысы да шатланышып «ура» кычкыралар. Бөтенләй белмәгән, күрмәгән кешеләр хатын-кызларны тәбрик итәләр, ә аларның түбәләре күккә тигән.
Уфага бара торган пароходка утыртмыйлар иде әле. Мансурлар, әйберләрен бер читкә куеп, әзрәк көтеп тордылар. Бер егет, кызы артыннан, кузгала башлаган «Москвич» ка сикерде һәм, аягы таеп, суга мәтәлеп төште. Халык гөр килеп алды, ләкин егет ярга йөзеп чыккач, аның кызганыч кыяфәтен күреп, көләргә тотындылар.
Очты, очты, әнә космостан эзлә кызыңны, — диделәр шаянраклар.
Йөкле чагында ямьсезләнгән Гөлшәһидә хәзер яңадан гаҗәеп матурланган, буй сыны зифаланган, йөзенә алсу сафлык йөгергән. Гел актан киенеп, кулына бала тоткан бу яшь хатынга бик күпләр ихтыярсыздан борылып-борылып карыйлар иде.
Диләфрүз, киресенчә, бик нык ябыккан, болай да зур күзләре тагын да зурайган, ә алардагы нур бермә-бер арт кан кебек.
Ирләр әллә ни үзгәрмәгәннәр. Гөлчәчәк исә шактый үскән. Аның пристаньга беренче төшүе булганга, аңа бөтенесе яңа. Ул сораштырудан туктамый.
Уфа теплоходына утырта башладылар. Безнең дуслар, әйберләрне каюталарда урнаштырып, палубага чыктылар. Нәниләр йоклый иде, аларны яткырып калдырдылар. Елый башласалар ишетелсен дип, тәрәзәләрне ачтылар.
Казан өстендә, кояш баешы ягында, күгелҗем болыт чаршау төсле асылынып тора. Кояш шул болыт кисәге астында калганга, кой бераз тоныграк. Әмма шәфәкъ буе елга өсте кебек чип-чиста. Артта яшел Ослан тауларының түбәләрен кояш нурлары яктырткан.
Музыка уйнап җибәрде. Теплоход кузгала башлады. Ул арада болыт астыннан кояшның бер кырые да чыкты. Теплоход причалдан ераклашкан саен, кояш та болыт астыннан күбрәк чыга барды. Баярак тоташ күгелҗем булып кына күренгән болыт чаршавы хәзер күз алдында гаҗәеп тиз үзгәрә иде: әнә ул агара, әнә алтынсулана һәм, ниндидер хыялый төсләргә кереп, бер сихри балкышка әверелә. Диңгездәй киң Идел дә чыраен ачты: күз явын алып бөтен киңлегенә җем-җем итеп тора. Шәһәрдәге бөркүлек, тузан, сөрем исләре бетеп, һава искиткеч сафланды, битләрдән, муеннардан, чәчләрдән йомшак кына сыйпап, рәхәт җиләс җил исә.
Идел киңлегенә чыгабыз, дуслар! — диде Юматша, шигырь укыган шикелле күтәренке бер тавыш белән. — Бер җирдә генә бикләнеп ятсаң, дөнья бала күлмәге кебек тар тоела башлый. Чынында әнә нинди киң ул! — Юматша колачын җәйде. — Карагыз, биредә нинди матурлык! Кавказларың, Кара диңгезләрең бер якта торып торсын!
Эчми исердеңме әллә, Юматша? — дип сорады Диләфрүз. Ул үз ирен дә Мансур абыйсы кебек җитди итеп кенә күрергә тели иде.
Әйе, бәгырем, эчми исердем, тормыш матурлыгыннан исердем. Синдә, җаным, бик иртә акыллыланма әле. Кара бу дөньяның яменә. — Һәм ул бер кулы белән хатынын иңбашыннан кочып алып, икенчесе белән Идел киңлегенә, аннары зәңгәр күккә күрсәтте: — Монда без, ә анда, күз күрмәгән биеклектә, лачыныбыз белән акчарлагыбыз оча. Әйдә икәү кул болгап аларга хәерле юл телибез.
Уң якта карасу яшел таулар артка шуа, сулда, кичке эңгер-меңгергә күмелеп, Казан артта кала.
Гөлшәһидә белән Мансур, янәшә басып, барьерга таяналар. Гөлшәһидә бер колагы белән Юматшаларның сүзләрен тыңлый һәм Мансурына карап алып көлемсерәп куйды. Мансур да көлемсери. Бу ике көлемсерәү бер-берсенә шундый охшаган.
Монда әзрәк җил өрә башлады, — диде Мансур, Гөлшәһидәне култыклан алып, әйдә әнә тегендә ышыккарак басыйк, салкын тия күрмәсен үзеңә.
Син миңа гомер буе шулай җил тидермәссеңме? — дип шаян гына көлде Гөлшәһидә, Мансурына сыенып.
Көчем җиткәнчә, — дин пышылдады Мансур, бер аңа гына ишетелерлек итеп.
Кинәт Гөлшәһидә туктады, кулын каш өстенә куйды.
Мансур, кара, моннан безнең хастаханә нинди матур булып күренә икән!
Больницаны гел якыннан һәм агачлар каплаган алгы ягыннан гына күрергә күнеккәнгә, ерактан аның шундый матур һәм мәһабәт булуын алар күз алларына да китермиләр иде. Хәзер икесе дә аңа таң калып карап тордылар. Кояш үзенең соңгы нурларын бары тик шул саргылт бинага гына сипкән шикелле һәм ул аксыл сары бина, искиткеч хыялый корабтай ике канатын җәеп, һавага, шәһәр өстенә күтәрелеп бара сыман. Тәрәзәләрендә көчле ялкыннар балкый.
Әбүзәр абзый аны ике канатлы килеш күрә алмады. Күрсә, бик шатланыр, сөенер иде! Бигрәк тә ул Гөлшәһидәнең уңышлары өчен куаныр иде. Шундый авыр кайгы һәм бала булуга да карамастан Гөлшәһидә кандидатлык минимумын уңышлы тапшырды.
Инде караңгы төшкән. Алар Кама тамагыннан Иделнең иң киң җиренә борылалар. Дулкыннар монда көчлерәк. Дулкыннар тавышы уйларны, хисләрне көчәйтә. Алар Әбүзәр абзыйның яшьлек эзләре буйлап юлга чыксалар да, Чишмәгә фәкать кагылып кына үтәчәкләр. Тормыш шулай инде ул, Гөлшәһидә, Мансур, Юматша, Диләфрүзләрнең үз гомер түгәрәкләре сызыла, алар үз мәрҗәннәрен тезәләр. Аларның кайдадыр үз Чишмәләре, үз Акъярлары бар. Бәлки, алар да кайчан булса ерак киләчәктә гомер түгәрәкләренең ике очып бергә тоташтырырга теләп юлга чыгарлар. Ләкин аңарчы әле хәтсез еллар узар, хәтсез сулар агар, хәтсез җилләр исәр. Яшь чакта кеше үзен бу дөньяга мәңгегә килгән дип исәпли бит.
Таң сызылып килгән чагында, Гөлшәһидә ниндидер гаҗәп матур музыка тавышына кинәт уянып китте. Балага бөркү булмасын дип, алар төнгә дә тәрәзәне ачык калдырып, рәшәткәсен генә төшергәннәр иде.
Уянгач, Гөлшәһидә иң элек галәм киңлегендә очкан Валентина турында уйлап алды: төнне ничек үткәрде икән Валюша? Уяндымы икән инде?
Ә музыка шундый якын, шундый таныш, шулкадәр үзенә тарта, һич түзәрлек түгел. Кинәт Гөлшәһидә калтыранып китте, башын күтәрде. «Акъярым» көен уйныйлар лабаса. Ул урыныннан торды. Баласы, нәни кулларын як-якка ташлап, тыныч кына йоклый. Бит урталары алсуланган. Мансур да йоклый. Гөлшәһидә халатын киеп, иңенә җылы яулыгын салды да, ишекне әкрен генә ачып, палубага чыкты.
Нинди гүзәл урыннардан баралар икән! Кама! Әнә су эчендә калган тугайлар, әрәмәлекләр, агачлар. Су өстендә сыек кына алсу томан йөзә. Сүз белән аңлатып булмый торган сафлык һәм матурлык, рәхәт салкынча. Җил исә дә, исми дә.
Палубага чыккач, гармун тавышы тагын да ачыграк ишетелә башлады.
«Нинди бала бу сәгатьтә моңлана икән», — дип уйлады Гөлшәһидә һәм, кызыксынып, алгаа таба үтте. Юк, өстә түгел, түбәнге катта уйныйлар икән.
Аска төшкәч, Гөлшәһидә шаккатып туктап калды: гармунны Асия уйный иде! Күзләрен йомып, гармун өстенә яңагын куйган, тәмам онытылган. Хәтта аяк тавышын да ишетмәде.
Асия! — диде Гөлшәһидә, аңардан берничә адым кала туктап.
Асия сискәнеп китте, аннары әкрен генә кычкырып җибәрде. Гөлшәһидә тиз генә аның янына килеп, иңнәреннән кочып, янына утырды. Асия шунда ук аның күкрәгенә капланып елый башлады.
Ни булган мескенкәйгә? Ул бит туйга әзерләнә иде. Әллә туй сәяхәтенә чыкканнармы? Татлы газапка түзә алмыйча шулай гармун уйныймы? Йә булмаса гастрольгә барышларымы? Гөлшәһидә Асиянең тормышындагы үзгәрешне белә иде. Кыш көне ул мединститутта укуын ташлап филармониягә эшкә керде. Хатирә апа елан килеп кызын бу акылсызлыктан туктатуны үтенде. Гөлшәһидә шул ук көнне Асияләргә барды. Озак сөйләшеп утырдылар. Асиянең карары нык, аны һич тә үзгәртергә мөмкин түгел иде.
Мин көн үткәрер, җан асрар өчен генә яши алмыйм, Гөлшәһидә апа, — диде ул, эчке бер яну белән янып. — Мин үзем дә тормыштан барысын алыр идем, үземнән дә барысын, актык тамчысына кадәр бирер идем. Мин пыскып яшәргә теләмим, янасым килә. Авыру чагымда мин бик күп нәрсә белән килешергә мәҗбүр идем. Сәламәтләнгәч...
Күрәсең, терелү шатлыгы, табибларга булган хөрмәт һәм аларга табыну Асиядә беренче вакытта шулхәтле көчле булган, ул, үз теләген яхшылап ачыкламыйча, элемтәне ташлап, медицинага омтылган.
Мин үземне тыярга, йөрәгемә богау салырга тырышып карадым. Булмады. Театр минем актыккы ноктам дин өзеп әйтә атмыйм. Бәлки, тагын кая булса ташланырмын. Ләкин кайдадыр мин факел кебек янарга тиешмен. Югыйсә дөньяда яшәүнең ни мәгънәсе кала?
Мондый кешене юлыннан туктатырга мөмкинме? Иң көчле елгаларның агымнарын үзгәртергә мөмкин, чын ихтыярга ия булган, туктаусыз эзләнгән кешенең омтылышына киртә салырга мөмкин түгел, чөнки моның өчен аның канатларын кисәргә кирәк, ә канатсыз кош һәлак була.
Илдар да мондамы? — дип сорады Гөлшәһидә, Асия бераз тынычлана төшкәч.
Асия башын гына чайкады. Аннары читкә борылып, таң сызылган якка карый-карый, күз яшьләрен йотты:
Туйга кайтам дигән иде. Шуннан соң... Өч ай инде, хаты да, хәбәре дә юк. Командованиесе дә җавап бирми. Әллә...
Эх, тормыш, тормыш! Серле дә син, моңлы да, шатлыгың да җитәрлек, кайгың да...
Көндез Гөлшәһидә Асияне гел үз янында гына тотты, бер генә минутка да аңа ялгыз калырга, күңелсезләнергә ирек бирмәде. Халык белән бергә булгач, Асиянең үзенең дә күңеле әзрәк ачылып китте, күңелле көйләр генә уйнады. Ул Уфага, әнисенең сеңлесенә кунакка, дөресрәге, онытылмас кайгысын онытырга бара икән.
Гөлчәчәкнең генә бер кайгысы да юк. Ул һаман, болынга чыккан колын кебек, палуба буйлап чабып йөри, кем дәшсә, шуның белән сөйләшә. Әнә ул тагын чәчләрен тузгытып йөгереп килә, кулында чәчәкләр.
Әнием, бу чәчәкләрне бер дәү апа сиңа бирергә кушты, — диде ул, урындыкка утырган әнисенең итәгенә чәчәкләр бәйләме салып.
Нинди апа? — дип сорады Гөлшәһидә, гаҗәпләнеп.
Матур апа. Ул әйтә: синең әниең — доктор. Ул мине терелтте, ди.
Гөлшәһидә чәчәкләрен кулына тоткан килеш бер Мансурга, бер Диләфрүз белән Юматшага карап алды.
Теплоход үтеп баручы икенче бер теплоходны сәламләп сузып кычкыртты. Яр буйлары бер гайрәтләнеп яңгырап алдылар да тындылар. Алда гаҗәеп якты киңлек. Кояш үзенең бөтен биниһая көченә балкый, су өсләре җем-җем килә. Ә Кама дулкыннары, теплоходка кагыла кагыла, үзләренең һич бетмәс гүзәл җырларын җырлыйлар. Кайчандыр Әбүзәр абзый тыңлаган серле дә, моңлы да җырны җырлыйлар иде алар.

Искәртүләр
[1] Телең белән күңелең ач (лат.).
[2] Зыян китерә күрмә (лат.).
[3] Табиб белән авыру арасындагы мөнәсәбәт (лат.).
[4] Тиз, зыянсыз һәм авырттырмыйча (лат.).
[5] Булмаган авыруны бар дип уйлап авыруга сабышу (лат.).
[6] Авыру кеше барында үзара сөйләшүләр дә, көлүләр дә бетсен, бөтен игътибар авыруга гына.
[7] Әрнүне туктату — илаһи эш (латинча).
[8] Мемфис ташы — Грециядә Мемфис шәһәре янында табыла торган йомшак мәрмәр. Борын заманда аның порошогына серкә кушып операция ясаласы урынга сылаганнар, Янәсе, авыртуны бетергән.
[9] Амбруаз Парә — моннан 400 еллар чамасы элек кан тамырларын бәйләү ысулын тапкан һәм исеме хирургия тарихына мәңгегә кереп калган француз парикмахеры.
[10] 1886 елда профессор Коломнин Петербургта, авыртуны бетерә торган яңа дару кулланып, бер хатынга операция ясый. Хатын үлә. Бу фаҗигане күтәрә алмыйча, профессор үзен үзе ата.