Ак Чәчәкләр - 12

Гөлшәһидәнең дә күңелен авыр уйлар басты. Эчке дөньясының асты өскә килгән бервакытта Сәлах Саматовның, Клавдия Сергеевналарның мәгънәсез бәйләнүләре, һич булмаган нәрсәләрне бар дип гаеп тагарга маташулары газап өстенә газап иде. Хәзер инде Гөлшәһидә Саматовның планеркада сөйләгән сүзләрен дә белә иде. Ул, үзенә хас турылык белән, Саматовтан бу сүзләре өчен җавап бирүен таләп итте. Ләкин Саматов аңа тагын да әшәкерәк сүзләр генә әйтеп китте. Гөлшәһидә төннәр буе йокламады. Ябыгып бетте. Ни өчен аңа бәйләнәләр? Яратмаган өчен генәме? Ул үзе дә аларны яратмый бит. Ләкин ул аларга пычрак атмый ич...
Гөлшәһидә тиз генә урыныннан торды да ут кабызды, әлеге кайгылы авыр төсне күрмәс өчен, пәрдәне төшерде. Инде нишләргә? Борчылган күңеле китапка тартылмады. Арылган да.
Шунда Зиннуровтан алган дәфтәр исенә төште һәм ул, эш табылуга шатланып, дәфтәрнең беренче битен ачты. Беразга уйга калды. Нишләп бу Зиннуров болай юмарт булды әле? Әгәр Гөлшәһидәнең шундый дәфтәре булса, ул аны бүтәннәргә бирер идеме? һич юк!
Язуы танырлык, һәрхәлдә, табибларның үзләренә дә аңлашылмый торган таракан эзе түгел инде.
Гөлшәһидә бер кулы белән яңагына таянып, укырга кереште. Беренче битләрендә иснәп тә алды. Аннары әкренләп мавыга башлады, тизрәк, кызыксыныбрак укырга тотынды.
«... Чирләп яту, бигрәк тә хастаханәдә яту, һәр кеше өчен бәла. Миңа да бик читен. Ләкин хастаханәдә мин гаҗәеп бер кешегә тап булдым. Аның белән танышу бәхетенә ирешү өчен мин, һич арттырып әйтүем түгел, сау булсам да хастаханәгә кереп ятар идем. Хәзер язмышыма бары тик рәхмәт кенә укыйм...»
«Кем ул?» Бу сорау шунда ук Гөлшәһидәнең башына кереп утырды.
«... Без табибларны бары тик ак халат киеп авыруларны дәвалаучы итеп кенә күрергә күнеккәнбез, һәм бервакытта да табиб үзе дә кеше бит, аның үзенең дә авыруы мөмкин бит дип уйламыйбыз. Табибларның, янәсе, үзләренә генә тота торган бик шәп дарулары бар, шуны бер йотсалар, аларга бер чир дә йокмый, имеш.
Әлеге мин танышкан кеше дә табиб, хәтта профессор иде. Һәм үзе авырый да иде. Аны Әбүзәр абзый Таһиров диләр иде. Без аның белән ике кешелек палатада ай ярым бергә яттык. Минем йөрәк авырый, стенокардия, ул башта ике яклы пневмония белән авырган, шушы пневмония вакытында кискен аппендицит башланган һәм аңа шушы авыру хәлендә операция ясарга мәҗбүр булганнар. Мондый очракта яшь кешенең дә операцияне уңышлы үткәрүе бик чамалы, ә инде алтмышның өстенә чыккан кешенең хәле кыл өстендә дисәң дә артык булмас. Аңа әллә Мәскәүгә җибәрикме дип әйткәннәр. Ул ризалык бирмәгән. Безнең Казан хирурглары нигә Мәскәүнекеннән ким булырга тиеш. Үзебездә ясагыз дигән, һәм ул кылдан нечкә, кылычтан үткен сыйрат күперен үткән. Операциясенә дә түзгән, пневмониясен дә җиңгән. Ләкин озакламый өзлеккән, яңадан пневмония башланган, шуннан катлаулану булган... Мине аның янына кертеп салганда, ул инде тоташтан алтынчы ай ята иде: ябыккан, аякларының җегәре беткән. Көч-хәл белән генә торып утыра, карават башларына, өстәлгә, стенага тотына-тотына гына йомышына чыга торган иде.
Ул, әлбәттә, мине белми, ә мин аны таный идем, күренгәнем дә бар иде аңа.
Миңа кадәр бу палатада бер карт инженер яткан, алар Әбүзәр абзый белән бик нык дуслашканнар. Икесе дә Уфаныкы булганга, уртак танышлары да табылган. Яшь аермалары да зур булмаган. Кыскасы, яңа кеше кергәнгә Әбүзәр абзый бер дә шат түгел иде. Аннары үземнең дә холкым авыррак, аз сөйләшәм, кешеләр белән әкрен танышам, зур кешеләр алдында югалып кала торган әшәке сыйфатым да бар. Әбүзәр абзыйны мин гомумән буй җитмәс бер зат итеп саный идем. Мин аның белән һич дуслаша алмам, аның күңелен бервакытта да аңлый алмам дип уйладым. Ул үзе дә минем кебек бер билгесез кешене тиң күрмәс күк тоелды. Гөнаһны яшереп торасы юк: милли интеллигенциянең бер өлеше арасында уз ана телләрен, үз тугай әдәбиятларын түбәнсетеп, үзләрен дөнья культурасының иң югарысына күтәрелгән адәмнәр дип санап, борын чөеп йөрүчеләр очрый әле.
Йөрәгем бик авырткан көннәрдә дә, аңа комачауламас өчен, ыңгырашмаска тырыша идем. Соңыннан, күбрәк, палатадан чыгып китеп, кайда булса коридорда утыра торган идем. Табиблар мине ятып тормаган өчен әрләделәр. «Әбүзәр Гиреевичтан тартынасыз икән, башка палатага күчерик», — диделәр. Монысына мин үзем риза булмадым. Мин нәрсәдер өмет итә идем әле.
Иң элек мин аның ничек дәвалануына игътибар иттем. Миндә дә обывательләргә хас бер караш бар иде: янәсе, профессорга даруларның иң шәпләрен генә бирәләр инде. Бирмәсәләр, ул үзе сорап алыр. Ул үзе белә ич! Ләкин аңа шул бүтән авыруларга бирелә торган порошокларны гына китерәләр иде, үзенә аерым бер нәрсә дә сорап алмады. Аның каравы, массажистканың килүен ул һәрвакыт түземсезлек белән көтә һәм еш кына, кафедрадан әйткән кебек тантана белән:
— Массаж — бөек нәрсә ул! — дип әйтеп куя торган иде.
Кайчак дәвалаучы табиблар теге-бу даруны туктатыйкмы, дәвам иттерикме яки яңа дару белән алмаштырыйкмы дип аның үзе белән киңәшеп карыйлар иде. Мондый чакларда Әбүзәр абзыйның җавабы бер: «Мин биредә профессор түгел, мин биредә сезнең авыруыгыз, ничек кирәк табасыз, шулай дәвалагыз, мин сезгә үземә ышанган кебек ышанам».
Мине гаҗәпләндергән һәм уйландырган икенче нәрсә профессорның тормышны яратуы, эшчәнлеге булды. Кайчак мин хәтта бу кеше авырып ятамы соң дип үз-үземә сорау да бирә торган идем. Бер көнне ул аспирантларыннан берәрсенә үзенең чираттагы фәнни хезмәтен әйтеп яздырса, икенче көнне тегеләрнең диссертацияләрен тыңлый, аларга әллә нихәтле киңәшләр бирә, хәтта җөмлә төзелешләренә кадәр игътибар итә иде. Шушы ай ярым вакыт эчендә, ялгышмасам, ул берничә фәнни хезмәт язарга, ике-өч диссертация карап чыгарга өлгерде. Бу бит сәламәт кеше өчен дә бик зур эш!
Ул эшен, әлбәттә, кичләрен генә, табиблар кайтып киткәч кенә эшли. (Әбүзәр абзыйга килгән кешеләрне хастаханәгә көн саен кертә торганнар иде.) Әбүзәр абзыйның шәкертләреннән берәрсе килүгә, хәлем әйбәт булса, домино сугарга яки китап укырга чыгып китә идем һәм алар кайтып киткәч кенә палатага керә идем. Әбүзәр абзый, гадәттә, ике кулын баш астына куен, күзләрен ярым йомып яткан була. Арыгандыр, йончыгандыр дип, мин аңа комачауламас өчен әкрен генә басып керәм. Ләкин ул шунда ук күзләрен ача.
Киттеләр газаплаучыларым, — ди һәм моны шундый итеп әйтә, аннары шундый мавыгып көлеп җибәрә, яңадан борылып керсәләр дә, ул аларны кабул итәчәк. Ул алар өчен сөенә, алар белән горурлана иде.
Без бер-беребезгә әкренләп ияләшә башладык. Әбүзәр абзый минем белән теләбрәк, иркенләбрәк сөйләшә башлады. Мин аның медицина өлкәсендә генә түгел, әдәбият, сәнгать, тарих өлкәләрендә дә киң карашлы бер кеше икәнен белеп алдым. Хәзер арттырмыйча әйтә алам: минем алдымда татар интеллигенциясенең ярты гасырлык җанлы тарихы ята иде. Соң шулай булмыйча! Әбүзәр абзый татарлардан беренче табибларның берсе. Беренче табиб! Хәзер, татар яшьләреннән генә дә ел саен йөзәрләп-йөзәрләп табиблар чыккан көннәрдә, бу ничектер гайри табигый бер нәрсәсыман яңгырый. Әбүзәр абзый Казан университетының медицина факультетын 1911 елда тәмамлаган. Тарих аршынына үлчәсәң, әллә ни күп вакыт та үтмәгән. Ә безгә бу — чал тарих булып, хан заманнары булып тоела. Ул халык шагыйре Габдулла Тукайны дәвалаган, Фатих Әмирханны белә, өй театрларында катнашкан, подпольеда эшләүче беренче татар большевиклары Хөсәен Ямашев белән Гафур Коләхметовларны якыннан белгән! Алар белән мәҗлесләрдә утырдаш булган.
Башта аз сүзлесыман тоелса да, Әбүзәр абзый чынында сүзгә бик юмарт кеше икән. Ул, ике кулын баш астына салып, каядыр еракка карагандай итеп сөйли, кыска ак мыегы астыннан көлемсерәп куя, кайчак, кулларын баш астына тыкмаган булса, имән бармагы белән кискен-кискен ишарәләр ясап ала. Чәче ап-ак. йөзе, озак вакытлар хастаханәдә ятуына да карамастан, саргаймаган да, агармаган да. Билгеле, бераз таушалган, әмма бер генә җыерчык та юк. Шул уңай белән, ул миңа кызык кына бер эпизод сөйләде. Олы гына бер кеше урамда очраган саен Әбүзәр абзыйдан: «Син ничә яшьтә?» — дип сорый икән. Бер очраганда Әбүзәр абзый аңа илле дип әйткән, икенчесендә туксан дигән, өченчесендә җитмеш. Янә бер очрашкач, ачуланып:
— Минем яшем ни пычагыма кирәк сезгә? — дип үзе сорау биргән. Әлеге кеше аңа каршы болай дигән:
— Сезгә иллене дә, җитмешне дә, туксанны да бирергә мөмкин, ләкин берсе дә дөрес булмаячак. Ә мин, беләсегез килсә, хакыйкать кешесе!
— Әйе, әйе, нәкъ шулай диде: хакыйкать кешесе!
Әбүзәр абзый рәхәтләнеп көлә башлады, мин дә ихтыярсыздан көлеп җибәрдем.
Юк, сез көлә белмисез, — диде ул, мине шаккатырып. — Дәрт юк көлүегездә, хисләрегезне тышка чыгарудан куркасыз. Чыга бирсеннәр! Чын көлү организмны иркенәйтеп, җиңеләйтеп җибәрә ул, аңа бик шәп ял бирә. Дәрткә дәрман бирә, халыкча әйтсәк. Французлар «Boutonne» дип атый торган караңгы чырайлы кешеләрне мин яратмыйм. Сез французча беләсезме?
Мин французча бик аз белүемне әйттем. Boutonne дип кешенең холкына карата әйтелә бугай. Үз эченә бикләнеп йөри торган кеше.
Дөрес. Сүзгә сүз тәрҗемә иткәндә: барлык төймәләрен дә каптырып йөри торган кеше. Андый каптырмалы кешеләр үзләрен бик җитди халык дип, уен-көлкедән өстен торалар дип саныйлар. Чынында алар үз-үзләрен генә алдыйлар. Ял итә белмәүләрен яшерәләр. Ә ял итү — ул үзе бер фән! Кешегә тормыш ритмы кирәк. Киеренкелек артыннан йомшару, эш артыннан ял булырга тиеш. Йөрәктән генә үрнәк алыгыз. Ул мускулларын әле йомшарта, әле кыса һәм күпме эшләсә дә армый!
Мин инде моңарчы да Әбүзәр абзыйның балаларча мавыгып көлә белүенә игътибар иткән идем. Элек мин моны бары тик Әбүзәр абзыйның шат күңеллелеге итеп кенә карый идем, баксаң, аның мәгънәсе тирәнрәк икән. Миңа үземнең рәхәтләнеп көлә белмәвем өчен авыр булып китте. Чөнки мине кечкенәдән үк — өйдә дә, мәктәптә дә — җитди булырга, шыр тиле шикелле авыз ерып көлмәскә өйрәттеләр, янәсе, көлү — ул балачакта гына килешә. Ә ялның фән икәнен кайсыбызның уйлаганы бар?!
Бүген иске елның актыккы көне. Уникенче яртыда мин палатадан палатага йөреп үз исемемнән дә, Әбүзәр абзый исеменнән дә дусларны, танышларны Яңа ел белән тәбрик итеп чыктым. Аннары үз палатабызга кайтып иптәшләрнең тәбрикләрен профессорга тапшырдым. Ул, ике кулын баш астына куеп, каядыр еракка караган килеш уйланып ята иде. Йөзе сагышлы һәм моңлы. Ул миннән, телефонга барып, үз исеменнән Мәдинә ханым белән Фатихәттәйне тәбрикләүне үтенде. Мин шунда ук аның йомышын үтәп кайттым. Мәдинә апаның, Фатихәттәйнең котлауларын тапшыргач, Әбүзәр абзыйның йөзе балкып китте.
Мин радионы тоташтырдым. Инде курантлар уйный башлаган иде. Әбүзәр абзый торып утырды. Мин стаканнарга Ижевск суы тутырдым. Икебез дә тып-тын утырабыз. Левитан Үзәк Комитетның һәм Министрлар Советының Яңа ел мөрәҗәгатен укый. Аннары тирән тынлык эчендә Кремль сәгате тантана белән суга башлый. Мин йодрыгым белән тез башыма бәрә-бәрә санап барам: бер, ике, өч... унике! Без, стаканнарыбызны чәкешеп, бер-беребезне Яңа ел белән тәбрикләп эчеп җибәрәбез, бер-беребезгә сәламәтлек, бәхет, эштә уңышлар телибез... Аннары мин утны сүндермәдем.
Бераз яткач та, Әбүзәр абзый миннән:
Йокламыйсызмы? — дип сорады.
Мондый төндә күзгә йокы керәме соң!
Әбүзәр абзый... Тукай турында сөйләргә теләвен әйтте! Мин сикереп тора яздым. Чөнки элек аның Тукайны дәвалавы турында ишетеп кенә белә идем.
Габдулла Тукайны исемә төшерсәм, — диде ул, — иң элек минем күз алдыма аның күзләре килә. Кап-кара, кайнар, акыллы зур күзләр. Тукайны күрүемә ярты гасыр үтте инде, ә мин аның күзләрен әле дә булса ап-ачык хәтерлим. Еллар тирәнлегеннән алар миңа якты йолдызлар сыман карыйлар. Сез бер нәрсәне ачык төшенегез: мин Тукай янына бөек шагыйрь янына барам дип бармадым, ул чакта мин аның шигырьләрен аз белә идем, гади бер авыру янына барган кебек кенә бардым. Болгар номерларының берсендә, икенче катта, мин аның белән күп булса унбиш-егерме минут сөйләшеп утырганмындыр. Шуннан соң мин аның белән тагын бер генә тапкыр очраштым. Менә шуңа да карамастан, мин, поэзиядән ерак торган бер кеше, илле елдан соң шагыйрь күзләренең ничек ялтыравын онытмаганмын икән, ул күзләрдә никадәр көч булганлыгы сезгә аңлашылырдыр. Ә ябык йөзе кайгылы иде, — һәм бераз уйлап торгач, — юк, кайгылы дип дәрес әйтмәдем, моңлы иде аның йөзе, — дип төзәтте. — Акыл нуры балкып тора иде тагы. Безнең художниклар Тукайның чын рәсемен ясаганнары юк әле. Күзләреннән тыш, Тукайның борын канатлары бик үзенчәлекле иде. Алар Тукайның бетмәс-төкәнмәс дәртен, янып торуын күрсәтә иде. Рәсемнәрдә, скульптураларда мин менә шушы чалымнарны җитәрлек күрмим. Безнең художниклар Тукайны, ни өчендер, малайсымак итеп, җитмәсә, беркатлы, иләс-миләс шәкерт итеп күрсәтергә тырышалар. Ә Тукай ул зур, укымышлы, гаҗәп акыллы кеше иде. Фикер иясе иде ул, туганкай, русча итеп әйткәндә, властелин дум народных. Шигырьләреннән дә без Тукайны шулай итеп күрәбез, халык күңеленә дә Тукай шундый булып кереп калган.
Тукайга бәйләп Әбүзәр абзый беренче татар большевигы Хөсәен Ямашев турында да сөйләп китте.
Ямашев бик акыллы, бик чибәр кеше иде, — диде ул, уйчан гына. — Мин аны Тукайга караганда күбрәк белә идем. Ул безгә әллә әткәй, әллә әнкәй ягыннан кардәш тия. Безнең гаиләләр элек-электән аралашкан. Хөсәеннең хәзер бөтен җиргә игълан ителә торган әйбәт рәсеме дә безнең гаилә архивында сакланган иде. Без аны Академиягә бүләк иттек. Хөсәеннең көлүе бик матур иде. Сокланырлык!.. Гафур Коләхметовны да беләдер идем. Алар Хөсәен белән дуслар иде. Безгә еш киләләр иде. Берничә тапкыр Подгорный урамымдагы кайсыдыр йортта бергә кунакта да булдык. Мәдинә кемнәрдә икәнен хәтерли, мин онытканмын. Миңа калса, ул йорт аларның подпольный квартиралары иде шикелле. Хөсәен дә, Гафур да, алар белән бергә йөри торган бүтән егетләр дә бар иде анда. Хөсәен бик әйбәт әңгәмәче, сүзгә оста, кыю кеше иде. Гафур басынкы, оялчан. Бик аз сөйли. Аны революционер булыр дип башыбызга да китермәдек. Октябрьдан соң гына бу турыда белдек. Хәер, аларның икесенә дә хас уртак бер сыйфат бар иде: алар тел бистәләре түгел иде. Үзләренең яшерен эшләре турында иң якын кешеләре алдында да сөйләмиләр иде. Искитәрлек тотнаклы иде алар.
Әбүзәр абзый сөйли-сөйли арыды ахрысы, тынды. Ә мин йоклый алмыйча һаман караңгы түшәмгә карап ятам. Вакыт-вакыт палата әче узып баручы машина утларыннан кинәт яктырып китә. Кайчак трамвай дугасыннан кабынган яшькелт чаткының яктысы палатага кереп шәрә стеналарда тибрәнеп ала. Кемнәрдер каядыр ашыгалармы, кайтып киләләрме. Бүген бит һәр өйдә диярлек мәҗлес, шатлык, җыр, көлү, бию. Әмма мин бүген палатада ятуыма аз гына да үкенмим, югыйсә кайчан мин Тукай турында, Хөсәен Ямашев, Гафур Коләхметов турында аларны үзе күреп белгән кешенең сөйләвен ишетер идем...
Беркөнне Әбүзәр абзый миңа медицина эшчеләре турында бер роман укыганлыгын әйтте. Анда бер табибның гаҗәеп уңышлары һәм аяныч уңышсызлыклары турында язылган булган.
Әйтерсең, табиб тормышы шушы мәгърип-мәшрикътан гына тора, — диде ул, әсәрне тәнкыйтьләп. — Әйтерсең, шушы ике котып арасында бер нәрсә дә юк. Хәлбуки, анда үзенең көндәлек борчулары, каршылыклары, шатлыгы һәм кайгысы белән тулы, беренче карашта гына бик күңелсез сыман күренгән, әмма чынында бик гүзәл зур тормыш дәвам итә.
Көннәр үтә торды, Мин Әбүзәр абзыйны култыклап коридорга алып чыга башладым. Башта ишек төбенә генә барып, аннары коридор буйлап биш-ун адым китеп әйләнеп керә торган булдык.
Бу — массаж файдасы, массаж — бөек нәрсә ул. Көнчыгышта юкка гына борын-борыннан массаж белән шөгыльләнмәгәннәр. Безнең, татар карчыклары да элек— электән арка сылатырга яратканнар. Медицина ул — тормыш тәҗрибәсе, аны халык практикасы тудырган, — ди иде Әбүзәр абзый.
Ике атнадан соң, без Әбүзәр абзый белән ял бүлмәсенә кадәр үк барып җитә башладык. Дөрес, култыкламыйча үзе генә йөри алмый иде әле ул. Шулай да аяк җегәре көннән-көн ныгый барды аның. Бүген санитаркалар аны резина көпчәкле арбага утыртып ваннага алып киттеләр. Аның инде алты ай ванна күргәне юк икән. Еш кына ул миңа Тукайның шигырен искә төшереп:
Миндә Тукайның нәкъ киресе, җанга мунча бар, тәнгә — юк, — ди торган иде.
Ваннадан кайткач, Әбүзәр абзыйны чиста урынга яткырдылар. Берничә минут ләззәтләнеп сузылып ятып торганнан соң, ул:
Беләсезме, миңа хәзер шундый рәхәт, мондый татлы рәхәтне хәтта сөйгәне белән кавышып кайтканнан соң Толстойның Наташасы да татымагандыр, — диде ул, мине үзенең көтелмәгән чагыштыруы белән гаҗәпкә калдырып.
Тән рәхәте, күрәсең, аның күңелен дә нечкәрткән иде. Ул минем алда беренче тапкыр балачак истәлекләренә чумды. Агыйдел болыннарын, Дим буйларын, җиләк җыйганда җырлап йөргән җырларына кадәр исенә төшерде:
Йөгерә-йөгерә җиләк җыя
Зәңгәр күлмәк кигәне,
Зәңгәр күлмәк кимәс иде,
Бардыр аның сөйгәне.
Шушы гади халык җыры профессорны минем күңелемә ничектер аеруча якын итте, мин аны шул минуттан аңлый башладым дип әйтә алам. Белем баскычыннан ул бик биеккә күтәрелгән, әмма күңеле шушы җырны җырлаган безнең агай-эне кебек саф булып калган. Аны инде халкыннан аерылган йортсыз-җирсез бер галим дип һич атый алмыйсың. Ул безнең туфракта туган, безнең җирдә тәрбияләнгән, безнең зәңгәр күлмәкле кызларны сөйгән, гомерен дә шул халыкка бирә.
Башта Әбүзәр абзый бер-ике ел авыл мәдрәсәсендә укыган. Аннары әти-әниләре Уфага күчкәннәр. Әтисе заманы өчен алдынгы фикерле кеше булган ахрысы, улын русча укырга биргән. Әбүзәр башта бер хосусый пансионда укыган, аннары гимназиядә. Андагы чиктән тыш каты тәртипләрдән, һәр адымны күзәтеп торучы рәхимсез тәрбиячеләрдән туеп, бигрәк тә рус малайларының «татарчонок» дип үртәвеннән кимсенеп ул Агыйделнең, аның тугайларын, иреген сагынган. Бу турыда ул шундый шагыйранә, шундый тылсымлы итеп сөйләде, мин, матур хикәя тыңлаган кебек, тын алмыйча утырдым.
Нәкъ бүгенгедәй хәтеремдә, — дип дәвам итте Әбүзәр абзый, сагынулардан нечкәргән бер тавыш белән, — моннан нәкъ илле ел элек мин университетны тәмамлап чыктым. Барлык имтиханнарны да биреп бетергәч, безне актовый залга җыйдылар. Тып-тын утырабыз. Күңелебездән саубуллашабыз. Сезнең күңелегездән саубуллашканыгыз бармы? О, бу онытылмый торган илаһи бер минут. Аннары профессор Николай Александрович Засецкий залга чыкты. Чандыр, кырыс карт. Аның артыннан башка профессорлар да чыктылар. Алар утырышкач, профессор Засецкий безгә карап сүз сөйли башлады: «Беркайчан да урта гасыр табибларына охшарга тырышмагыз, — диде ул безгә. — Костыра торган дарулар кулланмагыз, кан алу белән мавыкмагыз». Озак сөйләде ул, табиб намусы турында әйтте, аннары уң кулын күтәрде, — Әбүзәр абзый үзе дә иреннәрен кысып, йодрыклаган кулын күтәрде, шул хәлдә бер минут пауза ясады да дулкынланган тавыш белән: «Ант итәбез!» — дип кычкырды. Без, яшь табиблар, шулай ук кулларыбызны күтәрдек һәм бертавыштан: «Ант итәбез!» — дидек.
Шуннан соң Әбүзәр абзый дулкынланып озак кына эндәшми ятты. Мин аның шушы кечкенә генә бер эпизодны яткан килеш уйнап күрсәтүен исем китеп карап утырдым. Ул профессор Засецкийның шул минутлардагы йөзе, күз карашы турында берни дә әйтмәде, әмма ул моны мимикасы белән шулхәтле оста күрсәтте, мин профессорның «Ант итәбез!» дигән сүзләрне нинди кичереш, нинди тантана белән әйткәнлеген бик ачык төшендем.
Институтны тәмамлагач та, терапия корифее — атаклы профессор Алексей Николаевич Казембек үзе аңа Казанда ординатурада калырга тәкъдим ясаган, ә Әбүзәр абзый авылга җибәрүләрен үтенгән.
Мин халык акчасына укыдым, укып бетергәч, халыкны алдарга вөҗданым кушмый. Халыкка хезмәт итәсем килә, — дигән ул.
Акыллы, прогрессив карашлы профессор Казембек яшь табибның бу изге теләгенә каршы килми, ләкин бер шарт куя: нәкъ ел ярымнан соң, шушы числода шул сәгатьтә аның клиникасына кайтып эшкә керешергә яшь табибтан вәгъдә ала.
Сезгә урын әзер булыр, — ди һәм уңыш теләп яшь табибның кулын кыса да аңа баш ия.
Укыган чакта Әбүзәр абзыйга Уфа земствосы акчалата ярдәм итеп торганга, ул эшкә дә туган якларына — Чишмәгә китә. Чишмә турында Әбүзәр абзый чиксез ярату белән, Тукай үзенең Кырлае турында сөйләгән кебек, ниндидер аеруча нечкә хисләр белән сөйләде. Аныңча, Чишмәдән дә матур урын Россиядә генә түгел, бөтен җир йөзендә дә булмаган. Мин хәтта шундый бер нәтиҗәгә килдем, әгәр Чишмә булмаса, Әбүзәр абзый үзе дә Әбүзәр булмас иде. Ул Чишмәгә барып яхшылап урнашырга да өлгерми, аны утыз чакрымнар ераклыктагы бер авылга ашыгыч чакыралар. Хәзерге транспорт өчен утыз чакрым ярты сәгатьлек юл, ул чакта утыз чакрым бик ерак ара саналган. Менә ул тройкага утырып оча. Атлар — давыл, тояклары астыннан утлар гына чәчри. Авыллардан үткәндә бала-чагалар, хатын-кызлар, каз-үрдәкләр, куркып, читкә тайпылып калалар. Чакырылган авылга барып керсәләр, аларны Уфа өязе земствосының санитария бүлеге мөдире Станкевич үзе көтеп тора. Әбүзәр абзый моңа бик нык гаҗәпләнә, беренче вызовка ук кичеккәнмен дип уңайсызлана. Бу авылда тиф эпидемиясе башланган икән. Станкевич хәбәр алу белән үк үзе дә юлга чыккан, яшь табибны да чакырткан. Ул бер уңайдан аның да эшен тикшерергә булган.
Әбүзәр файэтоннан сикереп төшкәч, Станкевич нәзакәтле, әмма кырыс итеп кисәтә:
Чакырган җиргә болай тиз килеп җитүегез яхшы, коллега, моның өчен сезне мактарга мөмкин. Әмма тройка өчен, гафу итегез, мин сезне шелтәләргә тиешмен. Гомерегез буена исегездә тотыгыз: крестьяннар барчукларны яратмыйлар!
Крестьяннар барчукларны яратмыйлар! — дип кабатлады Әбүзәр абзый һәм, бармагын күтәреп, авызын йомып, бер минут тын торды.
Кучер, әлбәттә, ике коллега арасындагы бу сүзләрне ишетми. Кайтканда, яшь табибның канын уйнатыйм дип, атларны тагын да шәбрәк куа. Юл бирергә өлгермәгән авыл агайлары атлары белән чокырга очалар. Әмма Әбүзәр абзый шуннан соң бүтән беркайчан да тройкага утырмый. Ул кеше таптамый торган юаш атлар сорап ала. Кучерын да алмаштыра. Аңа кучер итеп Вәлиулла исемле аз сүзле, юаш кына бер кешене билгелиләр. Ул Әбүзәр докторны пар ат белән авылдан авылга җай гына йөртә. Бер җиргә дә алдан барып кермиләр, әмма соңга да калмыйлар. Алар бер-берсенә бик нык ияләшәләр. Вәлиулла йодрыгы белән бәреп ат ега ала торган киң җилкәле таза ир була, әмма үзе хатын-кыз кебек нечкә күңелле була. Юл йөргәндә ул. Әбүзәр абзый үтенгәч, гел «Ашказар» ны җырлый торган булган.
Аның җыры әле дә колак төбемдә, — дип, Әбүзәр абзый әкрен генә сузып җибәрде:
Ай, уймаккай кебек сызылып ага
Ашказаркай суның агышы,
Әй-й... Ашказаркай суның агышы...
Яшь табибның даны тирә-якка бик тиз тарала. Татары, башкорты, русы, керәшене, марие, удмурты, чувашы — һәммәсе аңа киләләр. Иртән торуга, хастаханә тирәсе, нәкъ базардагы шикелле, арба-ат белән тулган була. Бер башкорт хатынын күрсәтергә алып килгән. Доктор русча гына сөйләшә дип уйлап булса кирәк, үзе дә русча маташтыра:
Старухы стар стал, глухой стал, толком губчим нет.
Беркөнне прием вакытында аның янына башына киез эшләпә кигән, кулына камчы тоткан, янып-пешеп беткән бер башкорт егете атылып килеп керә.
Атай үлә, монау язуы, — ди һәм докторга кәгазь суза. Әбүзәр абзый кәгазьне алып караса, анда бер язу да юк, чип-чиста кәгазь. Ләкин Әбүзәр абзый шунда ук Вәлиуллага ат җигәргә куша да юлга чыга.
Чип-чиста кәгазь, кулына камчы тоткан, ярсыган башкорт егете... Болар тиз генә онытыламы соң, —дип кабатлый Әбүзәр абзый һәм тынып кала.
Үткән гомер төнге караңгы күккә охшый. Анда исәпсез-хисапсыз булып, нәкъ йолдызлар төсле, истәлекләр тулган. Миңа калса, Әбүзәр абзый үткән гомеренең шул йолдызлы серле күгеннән йолдызларның әле берсен, әле икенчесен сузылып алып миңа хикәя кыла.
Ул чакларда әле бер, әле икенче авылда ваба үләте чыккан. Табиблар җитешми. Надан халык булган кадәресенә дә ышанып бетми. Вабаны ниндидер гөнаһ шомлыклары өчен алла тарафыннан җибәрелгән гадел җәза дип карыйлар. Дөресрәге, мулла-мунтагае, побы-архәрәе шулай дип өйрәтә, алла каһәренә карышмаска өнди, карышсак, аның кодрәтенә буйсынмасак, ходай безгә тагын да куркынычрак афәтләр җибәрер дип, болай да курыккан халыкның котын алалар.
Көннәрдән беркөнне Әбүзәр абзый ваба чыккан бер авылга фельдшерның дезинфекция үткәрүен тикшерергә бара. Вабалы бер рус агае өенә керә. Керүе була, нидер сизенеп, артына борыла. Караса, ишек артында орырга дип балтасын күтәргән көрәк сакаллы бер карт басып тора, күзләре акайган, йөзе кыйшайган.
Нишләмәкче буласыз?! — дип кычкырырга өлгерә Әбүзәр абзый. Картның кулыннан балтасы төшеп китә.
Бер генә секундка кичексәм дә, балта минем башымны ярган була иде! — ди Әбүзәр абзый тирән көрсенеп һәм яңадан кабатлый: — Балта күтәргән җирән сакаллы карт... Бер секунд... — Әбүзәр абзый түшәмгә озак кына карап тора, мин аны бүлдермим, мондый чакта кешенең күңеленә кереп аның уй агышын, кичерешләрен болгатырга ярамый. — Бар иде заманнар, — дип дәвам итә яңадан Әбүзәр абзый, — син кешеләргә ярдәмгә дип барасың, үз гомерең белән, исәпләшмичә үләт эченә керәсең, ә алар сине балта, сәнәк белән каршы алалар... Ул елларда вабадан үлгән, балтадан, сәнәктән киткән табибларның исәбен кемнәр генә санар икән! Үз-үзенә тәҗрибә ясап, кешелекне коточкыч чирләрдән азат иткән бөек табиблардан алып дифтерия, кызылча һәм башка шуның ише йогышлы чирләр белән авыручылар янына курыкмыйча баручы иң гади практик табибка кадәр һәммәсе батырлык күрсәттеләр, алар үзләренең, якыннарының сәламәтлеге белән дә исәпләшмәделәр, бары тик иң югары кешелек кануны — үз вөҗданнары тавышына буйсынып кына эш иттеләр. Үзләре шәм кебек янып, яктыларын халыкка бирделәр. Аларның барысына, рәхмәт йөзеннән, халык һәйкәл салыр әле.
Әбүзәр абзый бер истәлеген сөйләп бетерә дә тынып кала. Икенче истәлегенә кайчак ул шунда ук күчә, кайчак бүленеп кала: аш вакыты, дәвалану вакыты килеп җиткән була, берәрсе кереп утыра, табиб килә, сестра, шәкертләре килә. Кайчак бер көн, ике көн сөйләми, я аның, я минем кәефем начарланып киткән була. Алары әһәмиятле булмаганга, язып тормыйм.
Ул елларда, — ди Әбүзәр абзый, нидидер бер җылы тойгы белән, — Чишмәнең даны бик нык шаулый иде. Россиянең төрле почмакларыннан меңнәрчә кешеләр кымыз эчәргә киләләр иде. Бервакытны поезддан бер авыру офицерны төшерделәр. Ул бик ерактан, Әфган чигеннән килгән иде. «Хәлем бик авыр, доктор, тизрәк бер стакан кымыз бирегез», — диде ул миңа. Аңа кымыз бирдек. Ул ярты стакан да эчеп бетерә алмады, үлде... Ярты стакан кымыз эчеп үләр өчен генә алты мең чакрым юл килү, — ди Әбүзәр абзый, гадәтенчә төп фикеренә басым ясап, — моны онытырга мөмкин түгел!
Ел ярым үтеп тә китә. Әбүзәр абзый остазы Казембекка биргән вәгъдәсен онытмый, Казанга кайтырга әзерләнә. Коллегалары аның бу адымын яратмыйлар. Пирогов тарафдары булган Станкевич сүрән генә әйтеп сала:
Без халык табибы булырсыз дип уйлаган идек. Сез Казан байларын дәваларга барасыз икән. Янчыгыгызны калынайтырга өметләнәсез ахрысы.
Юк, мин анда да хезмәт халкын дәвалаячакмын, — дип җавап бирә Әбүзәр абзый.
Вәлиулла аны станциягә озата бара. Саубуллашкан чагында бу таза ир елап җибәрә.
Нигә безне ташлап китәсең, кадереңне белмәдекме, үзең безне яратмадыңмы? — ди ул Әбүзәр абзыйга.
Вәлиулла, кулына чыбыркысын тотып, пар аты янында ятим бала кебек бик озак моңаеп басып тора, ул Әбүзәр абзыйның миңа тагын укырга кирәк әле, Вәлиулла, дип әйтүләрен төшенеп җитми. Бу кадәр дә белеме булган кешегә тагын нинди белем кирәк? Әбүзәр абзыйның да күзләренә яшь килә. Соң мәртәбә ул аңа вагон тәрәзәсеннән кул болгый.
Казанга кайткач, Әбүзәр абзый әйткән числосында, сәгатендә клиникага Казембек янына бара. Әмма күңеленнән ул әле ышанып та бетми. Профессор үз вәгъдәсен күптән оныткандыр күк тоела аңа. Ул ашыкмый гына атлый. Казембек аны кулына сәгатен тоткан килеш каршы ала һәм Әбүзәр абзый белән күрешүдән элек:
Кадерле коллега, сез унбиш минутка кичегеп килдегез, — дип кисәтү ясый. — Аннары өстегездәге киемегез... — Әбүзәр абзый ул көнне бик фырт киенеп килгән булган. — Сез пижон түгел, сез табиб. Халатыгызны тизрәк киегез. Авырулар сезне бу киемдә күрергә тиеш түгел, югыйсә сезнең турыда җиңел холыклы кеше дип уйлаулары мөмкин. — һәм шушы кисәтүдән соң кистереп әйтә: — Барыгыз, авырулар сезне күптән көтәләр. Икенче кичекмәвегезне, пөхтә булуыгызны үтенәм.
Ел ярымнан соң унбиш минутка кичеккән өчен шундый шелтә һәм «Барыгыз, авырулар сезне күптән көтәләр!» дип әйтү, — Әбүзәр абзый бармагын югары күтәрә, авызын йомып, «һем. м!» дип мәгънәгә басым ясап, бер мәл тын тора да, — бу, туганкаем, шулай ук онытылырлык түгел! — ди.
Еш кына Әбүзәр абзый Казан байлары, аларның кәпрәюләре турында да сөйли иде.
Эш белән барамы ул, кунаккамы, мунчагамы — барыбер, дугасыз җигелгән әйбәт атка утырыр, башын күккә күтәреп, дөньяга борын тишекләре белән карап барыр. Бер адым җәяү атламас. Башта энҗеле кәләпүш, өстә бишмәт, бишмәт өстеннән, елның фасылына карап, я җиңел җилән, я төлке толып. Аякта читек тә кәвеш... Кәҗә сакал, кырма мыек...
Бервакыт аны шундый тәкәббер байларның берсен карарга чакырганнар.