Ак Чәчәкләр - 25

Бу сүзләр башка палаталарга да таралды һәм әле күптән түгел генә Гөлшәһидәгә шикләнеп караган күзләр хәзер ул палатага килеп керүгә әкрен-әкрен яктыра, җылына башладылар. Билгеле инде, аның съезд делегаты булуы да, авылдан килүе дә авырулар өчен сер булып калмады. Аннары профессорның беренче обходтан соң ясаган кисәтүе дә Гөлшәһидәгә бик ярап куйды. Эчендә нинди генә газаплы уйлар ташыганда да аларны авыруларга сиздермәде.
Маһирә ханым аңа һәрвакыт булышып, күңелен күтәреп торды. Гөлшәһидә үзе дә аның саф йөрәген сизеп, өлкән апасының канаты астына сыенган кебек, аңа ныграк сыенды. Шуңа күрә, беркөнне кич, Маһирә ханым кунакка алып барам дигәч, ул бигрәк тә шатланды. Хастаханә ни әйтсәң дә хезмәт урыны, Маһирә ханым аның җитәкчесе, Гөлшәһидә аның кул астындагы кеше. Нихәтле ачылып китәргә тырышсаң да ахыргача ачылып булмый, рәсмилек чабудан тарта. Әйдә кеше бөтенләй башка, син аның эштә чакта күренми торган сыйфатларын күрәсең, күңел пәрдәсенең бер чите күтәрелеп китә шикелле...
Маһирә ханым шәһәрнең югары ягында тора икән. Кайчандыр аның квартирасы бик иркен булган. Хәзер бары тик ике бәләкәй бүлмәсе калган. Берсендә үзе тора, икенчесендә малайлары.
Гөлшәһидә Маһирә ханымның шәхси тормышын бик аз белә иде. Бүген бергәләп чәй эчкәндә — малайлары әле эштән кайтмаганнар иде — Маһирә ханым үткән көннәр истәлеге — альбомын күрсәтә-күрсәтә, аңа үзенең гаилә тормышын сөйләп бирде. Сугышка кадәр аның ире сәламәтлек саклау министры булган. Әйбәт яшәгәннәр. Өч ир балалары туган. Бик күп гаиләләргә бәхетсезлек китергән сугыш аларны да читләтеп үтмәгән. Маһирә ханымның ире хәбәрсез югалган. Улларының икесен суворовчылар мәктәбенә урнаштырган, кечесе үзе белән калган. Сугыш елларында тормышлары бик читен булган. Маһирә ханым иртәдән кичкә кадәр госпитальдә эшләгән, квартирасына эвакуированныйларны керткәннәр.
Әгәр бер янып, бер көеп кенә калсам, ил белән килгән, бер без генә ятим түгел, язмышка күнеккән дә булыр идем, бәлки, — диде Маһирә ханым көрсенеп. — Ләкин язмыш безгә мең тапкыр кыенрак өлеш әзерләгән булып чыкты...
Сугыш бетәр алдыннан гына ул иреннән хат алган. Үлгән дип санаган якын кешең исән! Моннан да зуррак шатлык бармы соң намуслы хатын кешегә! Маһирә ханым шунда ук үз исәбенә ял алып ире янына — төньякка киткән. Ире аның пленда булган икән. Маһирә ханым моңа башта әллә ни игътибар да бирмәгән. Сугыш булгач, әсирләре дә була инде аның. Ләкин ире яныннан кайтуга, ул чакта госпиталь начальнигы булып эшләгән Тютеев аңа:
Мин сезне эшегездән чыгарырга мәҗбүрмен, — дип, башына күсәк белән суккандай каршы алган. Маһирә ханым ирен яклап авыз ача башлагач, Тютеев өстәл сугып: — Ул — предатель! — дип кычкырган.
Ни сөйлисез, Шаһгали Галиевич?! Андый кешемени ул?! Үзегезгә нихәтле яхшылыгы тиде, исегезгә төшерегез. Үлгән хәбәре килгәч, сез аның турында нинди яхшы сүзләр сөйләдегез... Оныттыгызмыни?.. — Шулай дия әйттем үзенә. Ә ул күземә карап үз сүзләреннән ваз кичте, минем ирем аңа гел начарлык кына эшләгән кеше булып чыкты... Шуннан соң мин аңа үземнең сугыш буе госпитальдә эшләвемне, орден-медальләр алуымны, донор булуымны әйтеп карадым. Тютеев бары тик иремнән аерылган тәкъдирдә генә эшемдә калдырырга риза булды. Мин эшемне яратсам да, бу тәкъдимне нәфрәтләнеп кире кактым. Бик кыенлык белән генә хәзер эшләгән хастаханәгә эшкә урнаша алдым. Әбүзәр Гиреевич булмаса, ихтимал, урнаша да алмас идем, ул әллә кайларга барып, минем өчен поручаться иткән. Моны мин гомер онытасым юк. Ләкин миңа бу хастаханәдә да тынычлык бирмәделәр. Атна саен диярлек органнарга чакырып тордылар. Бигрәк тә Тютеев азынды. Искә төшерәсе дә килми ул елларны. Өлкән улымны суворовчылар мәктәбеннән кудылар. Әллә акыл керә башлаганга, әллә холкы шундый булганга, бу фаҗигане ул артык авыр кичермәде. Әмма уртанчы малаем мәктәптән һич тә китәргә теләмәде. Китмим дип күз яше белән елады... Тютеевларның сүзен тыңлап түгел, шул сабый балам хакына... үз бәхетемне корбан иттем, — диде Маһирә ханым, өстәлгә капланып. — Мин иремнән аерылдым... Мин аны тереләй күмдем... Кем булса бу фаҗигане яхшылап аңлармы икән? Балаларыма күрсәтми күпме күз яше түктем мин. Саргаеп, кибеп беттем.
Хәзер малайларым өчесе дә җиткән егетләр инде. Өлкәне һәм кечесе инженер, уртанчысы кадровый офицер.
Балаларымны кеше иттем, әмма үземнең шәхси тормышым булмады. Иремнән аерылганда миңа утыз яңа тулган иде. Сугышның бик күп фаҗигаләре турында сөйлиләр, әмма бу ягын искә дә алмыйлар. Ирең исән килеш тол булу — коточкыч авыр, Гөлшәһидә. Күрмәгәнгә күрсәтмәсен, күргәннәргә сабыр, түземлек бирсен.
Хәзер ирегез кайда? — дип сорады Гөлшәһидә.
Урта Азиядә. Семьясы бар. Мин аны гаепләмим. Ул бик тырышты... Ләкин мин хатын гына түгел, мин ана да идем. Безнең буын аналары күргән кайгы-хәсрәтне сөйләп бетерергә дә, язып бетерергә дә мөмкин түгелдер.
Нинди генә кешеләрең юк синең, дөнья! Карап торырга син дә бер, мин дә бер төсле, ә пәрдәләрне күтәрә башласаң...
Гөлшәһидә XXII съездның утызынчы октябрьдә булган утырышын исенә төшерде. Трибунада чал чәчле большевичка Лазуркина. Ул 1902 елдан бирле партия әгъзасы, Владимир Ильич Ленин белән бергә эшләгән. Бу хатынның шәхес культы чорында күргән кимсетелүләре, 17 ел сөргендә газап чигүләре турында әрнеп сөйләгән сүзләре Гөлшәһидәнең йөрәген парә-парә китергән иде... Маһирә ханым төрмәдә утырмаган, сөргендә булмаган. Ләкин Гөлшәһидәнең аны да шушы чал чәчле большевичка белән ничектер янәшә куясы килде. Фәкать шул чакта гына бу хатыннарның бер-берсенә охшамаган, әмма бер үк золымның явызлыгы тудырган тетрәткеч фаҗигаләрен аңларга мөмкин шикелле.
«Менә кемнәрдән түземлеккә өйрәнергә кирәк икән», — дип уйлады Гөлшәһидә кайткан чагында.
Икенче көнне Әбүзәр абзый Гөлшәһидәгә Фатихәттәй чакырды дип әйтте һәм Гөлшәһидә эштән туп-туры аларга китте.
Җир җимереп эзләсәм эзләдем, әмма табып кайттым бит, — дип каршы алды аны Фатихәттәй. — Менә дигән затлы кешеләр, Бер карчык та бер студентка кызы гына. Квартиралары җылы, коры, үзе кояшлы якка карый. Трамвае дисәң дә, троллейбусы дисәң дә каршыда гына. Тик мичләре утын белән ягыла. Акчасын күп сорамабыз, утынын тапса, шуңа риза диделәр.
Гөлшәһидә Мәдинә ханым белән әзрәк сөйләшеп утырды да Фатихәттәй белән квартира карарга китте.
Менә алар ишек алды түренә салынган ике катлы агач йортның өске катына тар гына баскычтан менәләр. Кайчандыр зиннәтләп, сырлап эшләнгән, хәзер инде шактый какшаган, чалышайган баскыч аяк астында шыгырдап тора.
Ахирәт, бу без әле, — диде Фатихәттәй, киндер белән тышланган ишекне дөбердәтеп.
Ишек ачылуга, борынга авыл өендәгечә җылы һава, коймак һәм итле бәлеш исе килеп бәрелде.
Менә кунагымны алып килдем, — дип гөрләде Фатихәттәй, кысан гына коридорга кергәч. Бер якта кухня ишеге, икенче якта зур гына сандык, сандык өстенә мендәрләр өелгән. Турыда олы як булса кирәк. Идән чиста итеп юылган, аяк астына арзанлы гына булса да палас җәелгән.
Әйдәгез, әйдә, — дип, аларны башына татарча ак яулык бәйләгән, өстенә бизәкле ситсы күлмәк кигән кызыл битле олы гына хатын каршы алды. — Исән-сау килдегезме, кызым? — дип, ике кулын сузды.
Ахирәтемнең исеме Хатирә булыр. Кунагымның исеме Гөлшәһидә, —дип таныштырды Фатихәттәй. — Асия өйдә юкмы әллә? Мичләрегезне бигрәк эссе яккансыз икән.
Тыштан кергәнгә генә шулай җылысыман тоела инде, ахирәт.
Эчтән гармун тавышы ишетелә башлады.
Асия, ташла инде шул гармуныңны, кунаклар килде, — дип кычкырды Хатирә апа, ишектән башын сузып. — Чишенегез, кызым, чишенегез. Өйдә чит кеше юк.
Ишектән өстенә кыска җиңле ал кофта, зәңгәр чалбар кигән, озын чәчен үрмичә таратып җибәргән унтугыз-егерме яшьлек кыз күренде. Ул Гөлшәһидәгә бер мәл карап торды да, йөгереп килеп, аның муенына сарылды һәм Фатихәттәйгә борылып:
Нигә башта ук Гөлшәһидә апа икәнен әйтмәдегез. — диде.
Таныш кешеләргә туры килүенә Гөлшәһидә үзе дә бик шатланды. Хатирә апа кай ягы беләндер Сәхипҗамал җиңгәсен хәтерләтә, тик олырак һәм гәүдәгә юанрак.
Менә бәхет! — дип, Асия Гөлшәһидәне кулыннан тотып олы якка алып керде.
Тәрәзә төпләре авылдагыча төрле гөлләр белән тулган. Чәчәк атканнары да бар. Уң кул почмакта борынгы татар өйләрендә генә очрый торган кара буяулы савыт— саба шкафы. Шкаф эчендә зиннәтле савыт-саба. Ике тәрәзә уртасында өстенә челтәр япкан комод. Комод өстендә вак-төяк әйберләр, озынча көзге, бер кырыйдарак сырлы ак самовар, ян стенада арзанлы гына келәм һәм шәмаил кадакланган. Мич кырыенда, идәндә, тыгыз итеп тутырылган спортчылар рюкзагы.
Самовар куям, — дип, Хатирә апа ак яулыгын җилфердәтеп кече якка чыгып китте. Асия тәрәзәдән кемнәргәдер йодрык яный башлады. Гөлшәһидә дә тәрәзәгә күз салды. Ишек алдында бүрәнәләр өстендә алты-җиде малай чыпчыклар кебек тезелешеп утырганнар. Бүрекләре кыйшайган, якалары ычкындырылган, кулларында кәкре таяклар. Күрәсең, яңа гына шайба уйнап туктаганнар.
Туп уйнарга көтәләр, — диде Хатирә апа ишектән кереп һәм кызын аркасыннан сөйде. — Барлык малай-шалай — аның әшнәсе... Бүлмәгезне карыйсызмы, Гөлшәһидә кызым? — Ул мич кырыендагы ишекне ачты.
Бер тәрәзәле, сыерчык оясы хәтле кечкенә генә буп-буш бүлмә. Хәтта карават та юк. Тик почмакта язу өстәле генә. Обойлары каралып, искереп беткән, урыны-урыны белән ертылган да.
Студентка кызлар торган иде, — диде Хатирә апа, — Ремонт ясарга үземнең генә көчем җитми, Асиянең кулда гармун, авызда җыр...
Әни, бик мактама, — дип, залдан кычкырды Асия. — Гөлшәһидә апа минем кемлекне синнән яхшырак белә.
Ахирәт, кандала юкмы? — дип сорады Фатихәттәй. Аңа Гөлшәһидә бүлмәне яратып бетермәде күк тоелды.
Юк, юк, андый шакшыны өйгә кертергә, — дип, тиз генә җавап бирде Хатирә апа.
Кайчан күченим икән? — дип сорады Гөлшәһидә.
Үз җаеңа кара инде, кызым. Безгә дисәң, бүген үк күчен. Асиям иртәгә поход китә. Тизрәк күченсәң, миңа да күңеллерәк булыр.
Асия, кая барасың? — дип сорады Гөлшәһидә, олы якка чыккач.
Мари урманнарына гына.
Йөрәгең ни хәлдә?
Асия, чак кына кызарып:
Мин аның кайда икәнен оныттым инде. Зинһар исемә төшерә күрмәгез, — диде.
Күңелле генә итеп чәй эчкәч, Гөлшәһидә белән Фатихәттәй кайтырга җыена башладылар. Шул чакта кемдер килде.
Тагын шул Сәлахтыр инде, — диде Хатирә апа, өстәл яныннан торып. Бу вакытта Асия үз бүлмәсенә киенергә дип кереп киткән иде.
Таныш табиб Сәлахны күргәч, Гөлшәһидә бераз аптырап калды. Сәлах тагы да ныграк аптырады.
Сез... ничек биредә?
Ул хәзер бездә тора, — диде ишектән чыгып килгән Асия,

6
Гөлшәһидә чишенгән арада, Хатирә апа Асияләрнең походларын кичектергәнлекләрен, Асиянең шул турыда кайтып әйткәннән соң тагын каядыр чабып чыгып киткәнлеген сөйләде.
— Хәзер бүлмәне рәтләп алам әле, Хатирә апа. Әзрәк җылы су кирәк булыр.
Гөлшәһидә чемоданыннан искерәк халат алып киде дә, башына яулык бәйләп, эшкә кереште. Иске обойларны барысын кубарып ташлады, аннары Асиянең чаңгы таягына пумала бәйләп түшәмне юарга, акларга тотынды. Аклап бетергәч, крахмалдан җилем кайнатып, обойларын ябыштырды. Идәннәрне юды. Бәләкәй бүлмә ак кием кигән кызга охшап китте.
Башта ук Гөлшәһидәгә тегесен-монысын булышып йөргән Хатирә апа, ниһаять, идән уртасындагы урындыкка утырды да ике кулын тез башларына чабып:
— Уңган кыз кар өстендә казан кайнатып, кызыл прәннек пешерә дип әйтәләр иде, синең турыда булган икән, — диде. — Без күпме җыенып булдыра алмаган эшне күз ачып йомганчы ялт иттердең бит..
Кирәк булгач эшлисең инде, Хатирә апа.
Эш астында үскәнлегең күренеп тора шул. Минем Асиям бераз нәзберегрәк. Кулда гармун, авызда җыр. Гомерен ничек үткәрердер — белмим. Мин бит торган хәтле тормам инде, — Хатирә апа яулык почмагы белән күзләрен сөртеп алды.
Үз башына төшкәч, барысын да булдырыр әле, юк өчен кайгырмагыз, — диде Гөлшәһидә. — Хәзер аның шундый чагы.
Үзем дә шулай дип торам да, белмим тагы, Асия яшендә минем ике балам бар иде инде, гомерле генә булмадылар, мескеннәрем.
Гөлшәһидә бер уңайдан олы як идәнне дә юып чыкты. Аннары өс-башын алмаштырып сәгатькә карады.
Хатирә апа, кибетләр ябылмаган икән әле. Мин йөгереп кенә барып карават сатып алып кайтыйм әле.
Икәү барыйк, чана белән алып кайтырбыз.
Юк, мәшәкатьләнмәгез, Хатирә апа. Кибет янында чаналы кешеләр тора.
Гөлшәһидә киенде дә чыгып та китте. Ә ярты сәгатьтән пружиналы ак тимер караватны өйалдына сөяп куйдылар.
Өйгә кертмәдем. Бүген бүлмә яхшылап кипсен әле, — диде Гөлшәһидә, чишенә-чишенә. Салкыннан аның яңаклары алсуланган иде. — Бүген сандык өстендә генә йоклармын.
Асия белән бергә йокларсыз. Раскладушкабыз да бар.
Тамагым кипте әле, Хатирә апа. Самовар куеп җибәримме икән? — диде тик тора белмәгән Гөлшәһидә.
Самоварым өлгергән инде, — диде Хатирә апа, бу тәкъдимгә шатланып. — Чәйләр эчеп җибәрсәм, үземнең дә баш авыртуларым бетә.
Гөлшәһидәнең авылдан китергән күчтәнәчләре бар иде әле. Шулар белән бик тәмләп, сөйләшә-сөйләшә чәй эчтеләр. Хатирә апаның кызыл битенә бөрчек-бөрчек тир чыкты. Ияк астыннан бәйләгән яулыгын чишеп, яшь киленнәрчә, колак артыннан кайтарып бәйләп куйды.
Каклаган каз ашамаганыма бер гомер булган иде, инде нәфесем басылды, — диде ул, каз канатын кимерә-кимерә. — Ул казны үстергән, каклаган кешегә ходай теләгәнен бирсен.
«Хәзер амин тота», — дин уйлады Гөлшәһидә һәм ихтыярсыздан шәмаилгә карап алды. Ул динле гаиләдә үсмәде, шуңа күрә динле кешеләрне күрү аңа сәеррәк иде.
Хатирә апа яулык чите белән маңгай тирләрен сөртеп хәйләле генә елмайды да, Гөлшәһидәне гаҗәпләндереп:
Син инде, кызым, мине бер Казан абыстае дип уйлыйсың, — диде. — Шәмаилгә ничә-ничә карап алдың. Ахрысы иске язуны танымыйсың.
Без үскәндә бу язу түгел, латин да беткән иде инде.
Бу шәмаилдә, кызым, аятелькөрси язылмаган. Анда Тукай-шагыйрь сүзләре:
И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең, теле,
Дөньяда күп нәрсә белдем
Син туган тел аркылы, —
дип укыды Хатирә апа, көйли төшеп.
Шулаймыни! — дип елмайды Гөлшәһидә. — Мин тагы... Каян алдыгыз соң моны? Элек саталар идемени?
Юк, сатмыйлар иде. Әллә Иш-Буби карьясендә, әллә белмим тагы кайда, Касыймхан атлы бер бик укымышлы хәлфә бар дип сөйлиләр иде. Картым шул хәлфәдән махсус алдыртты. Мәрхүм китап ярата торган иде. Муллалар белән дә гел бәхәскә керә торган иде. Муллалар мөселман өендә коръән сүзе генә булырга тиеш дип, бу бозык әйберне чыгарып атарга кушалар иде, картым аларны тыңламады. Ул, мөселман өендә китап сүзе булырга тиеш, ди иде. Тукай-шагыйрьне бик ярата торган иде, мәрхүм. Әнә теге почмакка аягын бөкләп утырыр иде. «Ысулы кадимче» не укып җибәрер иде. Без, хатын— кызлар, теге яктан өелешеп карап торыр идек, исебез китеп. Әртистлек җене бар иде үзендә. Асиям дә әтисенә охшаган. Ирем яшь чакта приказчиклар клубында хатын кеше булып театр да уйнаган дип сөйләделәр. Чын булгандыр. Өйдә дә, әнкәй мәрхүмәнең асыл күлмәген киеп, башына француз яулык ябынып әллә ниләр кыланып бетә торган иде. Беркөнне шулай картым хатын-кыз булып киенеп кәмит күрсәтеп торган чагында, күршебез Бәрбәрия карчык килеп керде үзебезгә. Без, хатыннар, хур булдык дип торабыз, Бәрбәрия әбинең, авыр туфрагы җиңел булсын, кеше яманлый торган гадәте бар иде.
Ә картым бер дә югалып калмады, Бәрбәрия әби белән ипле генә күреште дә, үзен изге хан кызлары каберен зиярәт итәргә килгән бер мосафир карчык дип әйтте. Шундый сөйли бит, әнекәем, күзен дә йоммый, көлми дә. Тәки ышанды Бәрбәрия әбиебез, чәй эчәргә чакырып китте. Алла боерса, насыйп булса, тәңре миңа дигән нигъмәтне сезнең өстәлгә куйган булса, керермен, Бәрбәрия, керермен, ди. Ә без, кече якта, аяктан егылырга җитешеп, шаркылдашып көләбез. Шундый маһир бер кеше иде инде картым. Театр уйнавы өчен Печән базарында тотып кыйнаганнар да иде үзен... Барыбер үзенекен итте, үлгәнче театр уйнавын ташламады. Бу шәмаилне картым белән Тукай-шагыйрь төсе итеп саклап тотам. Мин әле Тукай-шагыйрьне күмәргә алып барганнарын да хәтерлим. Безнең әткәйләр Печән базарына каршы якта торалар иде. Безне, кызларны, урамга чыгармадылар, тәрәзә пәрдәсе ярыгыннан гына карап тордык. Бер галәмәт халык иде. Бөтен Казан купкан дип сөйләделәр. Еламаган кеше калмады.
Стенадагы герле сәгать ыңгыраша-ыңгыраша унны сукты. Гөлшәһидә борчылып:
Асия гел шулай соң кайтамы? — дип сорады.
Гармуны өйдә, озак тормас инде, — дип җавап бирде Хатирә апа, тыныч кына.
Әллә концертларда да катнашамы?
Катнашмаган җире юк. Радиодан да җырлаталар үзен. Бигрәк музыка җанлы бала инде. Яшь чагында шундый таланты барлыгын кем белгән аның. Музыка мәктәбенә йөрткән булыр идем. Дөрес, гөнаһсын өстемә алыр хәлем юк, бер укытучысы өйгә килеп тә әйтте, кызыгыз музыкага бик һәвәс, диде. Ләкин картым үлгән ел иде. Кайгыдан зиһенем таралган, ак белән караны аермыйм. Аннары кыз баланы музыкага өйрәтү татарда кайчан булганы бар. Без кыз чакта кубызны да әтиләрдән яшереп кенә чиертә торган идек. Музыка базар чатында хәер-сәдака соранучы гарип-горабага гына кирәк ул диләр иде. Гармунны Асиям авырып китеп бик ямансулый башлагач кына, бераз күңеле ачылмасмы дип, сатып алып биргән идек.
Асия кайтып керде. Башында сай гына ак бүрек, өстендә тар гына ак якалы, нечкә билле кара пальто. Битләре салкыннан ут кебек яна. Күзләре уйнап тора,
Күңеле булган әнкәйнең, чәй эчәргә иптәш табылган, — диде Асия, чишенә-чишенә.
«Кайда бу кадәр озак йөрдең?» — дип сорарга яхшы түгел иде. Кирәк дисә үзе әйтер. Күрәсең, Асия әнисенә дә сөйләми һәм әнисе үзе дә сорарга ашыкмый.
Юләркәем, — диде Хатирә апа кызына, — башта син Гөлшәһидә апаңның бүлмәсен кереп кара.
Асия ишекне ачты да инде кибә башлаган алсу ак обойлары белән көлеп торган бүлмәгә таң калып:
Ай, матур булган! — дип сокланып кычкырып җибәрде. — Ничек шулкадәр тиз эшләделәр?
Юләркәем, кем эшләсен. Гөлшәһидә апаң үзе мачтр.
Асия, билгеле, ышанмады. Ул үз бүлмәсенә кереп киемен алмаштырып чыкты. Гаҗәп икән. Бер кием кешене шат күңелле итеп күрсәтсә, икенчесе аның моңсулыгың ярып сала. Әйе, сиздермәскә тырышса да, Асия моңсу иде. Бер чынаяк чәй эчәр-эчмәс, кулына гармун алды. Башын кыңгыр салып, сагыну көен уйнап җибәрде. Күзләре ярым йомык, тик борын яфраклары гына дерелди. Коңгырт чәчен ак каптырма белән генә җыеп артка төеп куйган. Муены белән ияге болай да нәфис, инде чәчен дә җыйгач, тагын да чибәрләнгән кебек.
Гөлшәһидә онытылып тыңлап утырды. Күз алдына авылы, аннары Мәскәү, «Яшьлек» гостиницасы; аның тәрәзәсеннән хыялый сарай булып күренгән университет бинасы килде. Менә ул гаҗәеп Съездлар сараенда утыра кебек, Кремльдә йөри кебек, юк, ул инде халык белән шыгрым тулы клубларда, чая ферма кызлары янында, толыпка төренеп кошевой чанада бара кебек, ә Әһлетдин абзый юртак атын әйдәп, тавышын дугадагы кыңгырауча чыңлатып: «Әй, глядика-а!» — дип, озын юлдагыча моңлы итеп кычкыра кебек.
Ул Асия янына барып утырды, иңбашыннан кочып алды. Ә Асия бер көйгә икенчесен, өченчесен ялгап һаман уйный бирде. Гүя ул музыка теле белән үзенең эч серләрен, сагынуларын сөйли иде. Кайда икән Илдары? Хатлар алышалармы? Ә Сәлах монда ник чуала? Әллә бүген дә бергә булганнармы? Асиянең аңа чың мөнәсәбәте ничек? Ул Сәлах турында барысын да беләме икән? Хатирә апа ни уйлый? Соң кайткан өчен кызын ачулану түгел, ник озак йөрдең дип сорамады да. Бу аның кызына шулай тирәнтен ышануымы, әллә гамьсезлегеме?
Хатирә апа кухня якка чыккан иде, Гөлшәһидә Асиядән:
Нигә болай моңланасың? — дип сорады.
Җавап урынына Асия аның күкрәгенә капланды.
Авыр миңа, Гөлшәһидә апа, хатлар белән генә юанып яшәве авыр! — диде. — Соңгы вакытта хатлары да килми башлады. Менә өч ай инде. Тагын кайдадыр боз диңгезләре астында йөриләрме икән? Бу бит нәкъ сугыштагы шикелле. Гомер буе шулай булачак... Уйласам, котларым оча... Нигә, Гөлшәһидә апа, берәүләрнең бәхетләре бик ансат килә, икенчеләрнең...
Асия, бәгърем, кирәкми, өзгәләнмә... Күрәсең, ансат килә торган бәхет безнең ишеләр өчен түгел. Килсә дә без аңардан тәм таба алмас идек шикелле.
Әллә чыннан да шулаймы икән? Ачуым килгәндә онытырга да телим үзен. Аннары тагын... Мәхәббәт тормышны ямьләндерә, бизи, рәхәт бирә диләр. Ә мин хәзергә аның гел газабын гына татыйм. Бәлки, беркөн ул бөтенләй дә әйләнеп кайтмас, ә мин аны һаман көтәрмен...
Асия тагын гармунын сызды. Ул ниндидер көй эзли иде кебек. Гөлшәһидә кулы белән аңа җиңелчә генә кагылып алды да әкрен генә җырлый башлады:
Сызлама, әрнемә юксынып йөрәгем,
Сагынып, саргаеп өзелмә, үзәгем!..
Нинди җыр бу, Гөлшәһидә апа? — дип сорады Асия, Гөлшәһидә җырлап бетергәннән соң.
Безнең авыл җыры.
Композиторы кем?
Әллә тагы.
Асия инде яңа җырның көен уйный иде. Сүзләрен дә отарга теләп Гөлшәһидәдән кабат җырлавын үтенде.
Хатирә апа күптән инде ишек яңагына сөялеп тыңлап тора иде. Кызлар үзенә таба борылгач, күз яшьләрен күрсәтмәс өчен, тиз генә ишек артына яшеренде.
Асия, — диде Гөлшәһидә, җырлап туктагач, — бер нәрсә әйтсәм ачуланмассыңмы? Миңа калса, берәүне яратып, икенче берәү белән йөреп булмый.
Мин йөрмим, Гөлшәһидә апа.
Ә Сәлах? — дип, туп-туры сорады Гөлшәһидә.
Ул миңа эчем пошканда гына кирәк.
Асия... Син беләсеңме...
Сөйләмә, Гөлшәһидә апа, бу турыда. Синең эчен пошмый торгандыр, син эч пошуның ни икәнен белми торгансыңдыр. Бу — коточкыч!
Беләм, Асия. Эчем дә поша, бик күңелсез минутларым да була. Ләкин чыдыйм.
Ә чыдарлык булмаганда?
Анда да чыдыйм.
Асия башын иде, керфекләрен түбән төшерде. Гөлшәһидә аның иңбашларыннан кочты. Аның үзенең дә күзенә яшь тыгылган иде. Ул Мансур турында, Диләфрүз турында әрнеп уйлады.

(роман)
7
Заводтагы беренче приемга Гөлшәһидә бик нык дулкынланып барды. Әмма әгәр берәрсе ник дулкынланасың, нигә күңелең борчыла дип сораса, ул тәгаен генә әйтеп тә бирә алмас иде. Борчылырга болай бер сәбәп тә юк шикелле. Әле көндез үк парткомга шалтыратты. Өч табибка өч бүлмә әзер, унбишләп авыру язылган дип әйттеләр. Димәк, барырга да карарга. Ә күңел урынында түгел, нәкъ актыккы имтиханга кергәндәге кебек, сөенә дә, курка да. Бер карыйсың, каядыр гаҗәеп бер матурлык дөньясына очасың кебек, икенче карыйсың, әллә кайдан биектән абынып төшәсең кебек. Ул үзе белән янәшә атлаучы Маһирә ханымга һәм өченче табибка тиз генә карап ала, аларның нәрсә уйлауларын белергә тели. Ләкин алар, каршы искән салкын җилдән йөзләрен бияләй белән каплап, иелә төшеп атлыйлар, сөйләшмиләр. Олы кешеләр бит, Гөлшәһидә кебек ялгыз-ярым да түгелләр, өйләрендә гаиләләре көтә. Бәлки, алар Гөлшәһидә үгетләгәнгә генә риза булганнардыр, ә хәзер эчләреннән аны тиргәп баралардыр.
Аларны завод директоры, партком секретаре һәм завком председателе өчәүләп каршы алдылар. Табибларның туңганын күргәч, директор шунда ук аларны кабинетына алып кереп кайнар чәй тәкъдим итте. Гөлшәһидәнең аз гына да эчәсе килми иде, әмма ул бу тәкъдимгә үлеп эчәсе килгән Маһирә ханымнан да бигрәк шатланды.
Авыруларны кабул итү өчен билгеләнгән бүлмәләр якты, җылы иде. Приемга килүчеләргә утырып торыр өчен урындыклар әзерләгәннәр. Монысы да Гөлшәһидәне сөендерде. Табибларны күргәч, көтеп торучылар барысы да бертавыштан исәнләштеләр.
Башкалар ничектер тагы, Гөлшәһидә, үзе бүген авыруларга аеруча игътибарлы булырга тырышты, җентекләп карады, җентекләп сораштырды. Киңәшләр бирде, дарулар язды, бер хатынга эш урынын алмаштырырга киңәш итте, дирекция белән үзе сөйләшәчәген әйтте. Ике кешене профессорга күрсәтергә дип язып алып калды...
Менә нибары шул. Карап торсаң, бик гади эш, ә Гөлшәһидәнең күңеле шундый канәгать, әйтерсең, ул дөнья күләм әһәмиятле бер эш башкарган, йөрәгендә шундый шатлык-сөенеч, әйтерсең, ул үзенең иң бәхетле көнен кичерә.
Иртән хастаханәдә Әбүзәр абзыйны күреп, шатлыгын яшерә алмыйча, беренче приемный ничек үтүе турында аңа да сөйләп бирде. Профессор бик шатланды.
Минем прием көнем кайчан буласын әйтерсез. Мин һичшиксез барам, — диде ул.
Шул ук көнне Гөлшәһидәне Вера Павловна эзләп тапты. Медицина учреждениеләренең берсендә профессор Яңгураның йөрәк авыруларын хирургия юлы белән дәвалау турында гаҗәп кызыклы лекциясе була икән. Бөтен медиклар тыңлап калырга телиләр.
Сиңа аеруча кирәк, бу синең темаң ич! — диде Вера Павловна, Гөлшәһидәнең икеләнеп калуын күргәч, — һәртөрле гайбәтләрдән өстен юра белергә кирәк, Гулечка җаным.
Гөлшәһидә бераз уйлап торды да барырга риза булды. Һәм менә алар халык белән шыгрым тулы зур залның арткы рәтләренең берсендә утыралар инде. Көчле алкышлар астында профессор Яңгура трибунага чыкты, халыкка әдәп белән баш иде. Яхшы ораторларга хас гаҗәп бер осталык белән лекциясен башлап китте һәм тыңлаучыларның игътибарын ахыргача биләп алды. Гөлшәһидә барысын да онытты. Фатихәттәйнең «шул тычкан бәбәк...» дип кисәткән сүзләрен дә бер генә тапкыр да исенә төшермәде. Яңгура сихерләде кебек. Беренче минутта Гөлшәһидә башын ничек сузган булса, соңга кадәр шул рәвешен үзгәртмәде. Яңгураның фикерләре кыю, мавыктыргыч, мисаллары таң калырлык иде. Гөлшәһидәгә хәтта моннан соң йөрәк авыруларын дәвалау буенча терапевтларга эш тә калмады кебек тоелды.
Кайчандыр хирургия өчен тыелган, хирург пычагы кагылырга рөхсәт ителми торган чикләр бүген әллә кайда артта калдылар инде. Бүген хирургия заманының җиңүчән адымы белән бергә бара. Аңа нинди генә юллар белән булса да каршы тору файдасыз. Хәер, хәзер аңа бары тик бер урында катып калган, яңаны төшенә алмаган, дөресрәге, аңардан курыккан кешеләр генә каршы килгән булып маташалар...
Ышаныч, дәрт, ашкыну белән әйтелгән бу гомумирәк сүзләрдә дә Гөлшәһидә ясалмалык сизмәде. Аңа калса, Яңгура нәкъ менә шулай гына сөйләргә, шулай гына әйтергә тиеш иде кебек.
Гөлшәһидә Яңгура аларны трибунадан күрми дип уйлаган иде. Ләкин лекция бетеп, бик күп сорауларга җавап биргәннән соң, Яңгура, ике ягында да басын торган халыкка баш ия-ия, туп-туры Гөлшәһидәләр янына килде һәм тирән хөрмәт күрсәтеп исәнләште. Әсәрләнүе әле басылмаганга, аңардан ялкын, дәрт бөркелеп тора сыман, күзләре ялтырый, йөзе илһам нуры белән балкыган. Искиткеч матур һәм сөйкемле иде бу минутта яшь профессор.
Без менә Гулечка белән хирург булмавыбызга үкенеп утырдык әле, — диде Вера Павловна, шаян гына. — Сез, Фазылҗан Җангирович, нәкъ шигырь укыган төсле...
Гафу итегез, Вера Павловна, хәзерге шагыйрьләрнең шигырьләрендә су күп була диләр, әллә минем лекциям дә шундый «юеш» булып чыктымы?
Ни сөйлисез! — Вера Павловна кечкенә кулын селекте. — Мин мондый тирән фәнни лекцияне күптән тыңлаганым юк иде.
Рәхмәт. Ә менә Гөлшәһидә ханым башкачарак фикердә бугай.
Яңгура Вера Павловна белән сөйләшсә дә, күзләре Гөлшәһидәдә генә иде. Гөлшәһидә моны сизенгәнгә, тизрәк чыгып китү ягын карады.
Ашыкмагыз. Мин сезне машинам белән озатам.
Гөлшәһидәнең күз карашында тыю ишарәсе чагылды.
Сез мине аз гына да хөрмәт итмисез ахрысы, Гөлшәһидә ханым, — дип пышылдады Яңгура, Вера Павловна киемен киеп көзге алдына эшләпәсен төзәтергә китеп баргач.
Мин сезгә бу турыда бер әйткән идем инде, Фазылҗан Җангирович. Комплимент әйттермәгез, зинһар, Әгәр хөрмәт итмәсәм, мин монда килер идемме соң.
Яңгура аңа башын иде.
Ул чагында сезне минем балдызкайның гайбәтләре борчый булса кирәк. Аңа исегез китмәсен, ул мескенкәй кояшны учы белән капламакчы була.
Яңгура Гөлшәһидәгә пальтосын кияргә булышты.
Зинһар, Фазылҗан Җангирович, бу турыда да артык сөйләшмик. Югыйсә, чын, бик каты ачуланачакмын.
Гөлшәһидә никадәр генә каршы килеп маташса да, Яңгура, шундый салкында сезне җәяү кайтараммы соң дип, Вера Павловна белән икесен дә машинага утыртты. «Кая алып барыйм?» — дип сорады. Гөлшәһидә Вера Павловнаның адресын әйтте. Ләкин соңыннан, машинадан төшкәч, Гөлшәһидә Вера Павловналарга керергә теләмәде. Әзрәк тарткалашканнан соң, Вера Павловна аны трамвайга кадәр озата барды.
Ул сине ярата, Гулечка. Үлеп ярата! Мин хатын кеше. Мин чын белән ялган хисне аерам. Лекциясен дә ул сиңа карап кына, синнән илһам алып кына, синең өчен генә сөйләде бит! — диде Вера Павловна, Гөлшәһидәне култыклап алып. Ә Гөлшәһидә, йөзен пальто якасына яшереп, аска карап, эндәшмичә барды. Урамны кар яктысы гына яктырткан. Утлар әллә сүнгән, әллә кабызырга онытканнар. Кешеләр йөгерә-атлый узалар. Кар шыгырдый. Агач ботакларын сыкы сарган.
Әгәр минем урынымда син булсаң, нишләр идең? — дип сорады Гөлшәһидә бераздан.
Минме? Мин уйлап карар идем! — диде Вера Павловна чая гына, Бу назлы хатын-кыз телендә: «Мин риза булыр идем», — дигән сүз иде. Гөлшәһидә эндәшмәде. Дөресен әйткәндә, ул Фазылҗан лекциясенә Мансурны күрергә дип килгән иде. Ләкин Мансур юк иде. Ул, күрәсең, Гөлшәһидә йөргән бөтен юллардан кача.