Ак Чәчәкләр - 30

Гөлшәһидә секретарь итеп сайланганнан соң, бу чынлап торып зур мәсьәлә каралган беренче бюро утырышы иде. Алексей Лукич һәм Клавдия Сергеевна белән әзрәк чәкәләшүләрне искә алмаганда, Гөлшәһидә бюро әгъзаларының берсенең дә диярлек чын йөзләрен белми иде. Нинди мәсьәләдә кайсына таяну парторг өчен аерата мөһим нәрсә бит. Бигрәк тә Гөлшәһидә кебек яшь һәм коллектив эчендә кайнап өлгермәгән яңа кешегә. Ләкин кайчак кешеләр зур мәсьәләләрне хәл иткәндә түгел, бәлки, икенче, өченче дәрәҗәдәге вак мәсьәләләрдә үзләрен тизрәк ачып салалар. Бу юлы да шуңа охшашлы хәл булып алды. Капиталь ремонт турында сүз барганда, барысы да акыллы, принципиаль һәм эшлекле чыгышлар ясадылар, бик күп тәкъдимнәр нигезендә партбюроның һәм партоешманың эш планын төзү кыен түгел иде. Ул бүген, иртәгә нәрсә эшләргә тиешлеген ачыграк күрә башлады.
Бу зур мәсьәлә каралып беткәннән соң, Гөлшәһидә бюро әгъзалары белән бер күңелсез эш буенча киңәшеп аласы барлыгын әйтте.
Сез инде, иптәшләр, палата сестрасы Лена Скворцованың аяныч хәлен беләсез. Ул чыннан да поезд астына ташланырга теләгән. Бары тик очраклык аркасында гына исән калган. Мин аның белән сөйләштем. Саматов аны әйләнәм дип алдаган. Хәзер Саматов бала миннән түгел дип баш тарта, кызны куркыта, яный... Үзегез беләсез, Саматов партия әгъзасы түгел. Мин бу мәсьәләне местком карасын дигән идем. Менә Клавдия Сергеевна каршы килә.
Киләм шул, — дип бүлдерде местком председателе. — Чөнки бу мәсьәләдә мин синнән күбрәк беләм. Ирләр алар ни кыланмас, хатын-кыз үзе итәген җыя белергә тиеш.
Клавдия Сергеевна, Лена бөтенләй яшь бит. Ул Саратовка ышанган, — диде Гөлшәһидә.
Башта, гафу итегез, хихи-михи, аннары жалоба, — дип ирләрчә калын тавыш белән гөрли бирде Клавдия Сергеевна. — Аларны якларга түгел, кычыткан себеркесе белән кыздырырга кирәк.
Сания Сәйфетханова да шул ук фикерне кабатлады:
Без табибның авторитетын төшерә алмыйбыз. Монда төптән карасак, сүз бер Саматов турында гына бармый. Барыбызның да өстенә тап төшәр: әнә табиблар нинди, менә табиблар нинди дип гайбәт китәр.
Гөлшәһидә баш табибка карады. Алексей Лукич Михальчук сүзен урабрак башлады, бик күңелсез хәл булган, янәсе, киләчәктә мондый нәрсәләргә юл куймаска кирәк, диде. Әмма ахыр сүзен ул да хастаханәнең яман атын чыгармыйк дип бетерде. Аннары бераз уйлап торгач, өстәде:
Бу юлы административ чаралар да җитеп торыр, шелтә бирермен, — диде. — Без бит инде аны болай да эшендә түбәнәйттек. Кешене гел тукмаклап торып та булмый.
Бу ничек була инде, иптәшләр? — диде Гөлшәһидә, бөтенләй аптырап. — Без көн саен коммунизм төзүченең мораль йөзе турында сөйлибез. Шул турыда плакатлар эләбез, лозунглар язабыз, түгәрәкләрдә өйрәнәбез, ә конкрет фактка килгәндә, кеше өчен көрәшүдән баш тартабыз. Яңа, яхшы, чиста кешеләр күктән төшмәячәк ич. Фаҗигага очраган япь-яшь кызны авыр хәлендә берүзен калдырабызмы? Аның туачак баласының язмышы безне борчырга тиеш түгелме? Ниһаять, Саматов үзе дә бөтенләй бозылып бетмәгәндер дип уйлыйм. Аны колагыннан тартып булса да сазлыктан чыгарырга кирәк. Колагы авыртыр дип кызганып тормыйк. Никадәр катырак авыртса, шулкадәр файдалырак булыр. Табиблар арасындагы иптәшлек хисен дә, миңа калса, хата аңлаучылар бар. Без табибның авторитетын төшерә алмыйбыз дип кырт кисү бу, минемчә, дус-иш арасындагы мөнәсәбәтне бозарга теләмәү генә, чын партиячел принцип түгел. Моннан әшнәлек исе килә.
Моңарчы эндәшми утырган Юрий Львович көтмәгәндә Гөлшәһидәне яклап чыкты:
Бик дөрес, — диде ул. — Ихтимал, Сәлах Саматов мәсьәләсен моннан берничә ел элек, Гөлшәһидә Бәдриевна әйткәнчә, каты итеп куярга кирәк булгандыр. Ул чакта да хастаханәнең яман атын чыгармыйк дип, табиб авторитетын төшермик дип мәсьәләне йомып калдырдык, һәм... күрәсез, Саматовка аю хезмәте күрсәткәнбез. Сез, Клавдия Сергеевна, ул чакта да Саматовны аеруча тырышып якладыгыз. Минем хәтеремдә, сез әле: «Мин аның өчен җавап бирәм», — дип тә әйткән идегез. Без коммунисттан җавап сорарга хаклы!
Дөрес түгел! — дип кычкырды Клавдия Сергеевна. — Мин алай дип әйтмәдем. Мин аңа ышанам дидем. Без кешегә ышанырга тиешбез.
Коммунистлар теләсә кемгә ышанырга тиеш түгел, Клавдия Сергеевна, — диде Юрий Львович.
Саматовның бозыклыгына инде без гаепле булып чыктыкмыни? — дип эләктереп алды Сания Сәйфетханова. — Юрий Львович, сез һәрвакыт ни дә булса уйлап чыгарасыз.
Ул тумыштан местком юлына каршы, — дип ялгады Клавдия Сергеевна.
Кадерле Клавдия Сергеевна, месткомның махсус юлы юк. Без барыбыз да бер юлдан — партия юлыннан барабыз, — диде Юрий Львович, тыныч кына.
«Менә кемне секретарь итеп сайлыйсы калган», — дип уйлады Гөлшәһидә.
Яңадан баш табиб сөйли башлады:
Мин Саматовны иртәгә үк чакырып, аңа үз теләге белән бездән китәргә кушармын, — диде ул, кинәт сәер карар тәкъдим итеп. — Ә хастаханәнең даны белән без шаяра алмыйбыз. Горком бюросында зур сөйләшү булыр алдыннан бигрәк тә. Мин үзем бик үк ышанып бетмәсәм дә, ихтимал, икенче канатны салу мәсьәләсе дә торгын ноктадан кузгалыр. Аннары безнең күп кенә табибларга исем бирү мәсьәләсе дә күздә тотыла. Бер юньсез аркасында шуларны барысын да куркыныч астына куюдан мәгънә бармы? Мин үз тәҗрибәмнән беләм: әгәр берәр ЧП булса, безгә берьюлы аркан борылачаклар.
Димәк, бүрене көтүгә җибәрәбез дә шуның белән тынычланабыз? — диде Юрий Львович, ачы көлемсерәп.
Аңа каршы тагын өчәүләшеп әйтә башлаганнар иде, Гөлшәһидә туктатты.
Бу инде, иптәшләр, талашка әйләнә башлады. Горкомда да, Министрлар Советында да, шәһәр советында да акыллы кешеләр утыра. Ремонт мәсьәләсенә моның зыяны тимәс. Ә кайбер кешеләр исем алмый кала икән, анысы әллә ни түгел.
Яңадан Гөлшәһидәгә каршы әйтүче кеше булмады, ләкин һәркем үз фикерендә калганлыгы ачык иде. Гөлшәһидә бик нык күңелсезләнде.
Юрий Львович, — диде ул, бюро беткәч, иң актыктан кузгалган табибка. — Ни өчен мондый каршылык килеп чыкты әле? Зур, җаваплы, мөһим мәсьәлә турында сүз барганда, без барыбыз да бердәм идек. Ә биш минутлык мәсьәләдә ике сәгать талашып бер фикергә килә алмадык. Аңламыйм мин моны.
Сез монда яшь кеше әле, Гөлшәһидә Бәдриевна. Шуңа күрә боз астындагы дулкыннарны күреп бетермисез. Мин элек тә бюро составында идем. Мин аларның каннарына күп тоз салдым, мине дә җитәрлек каезладылар. Элекке бюро баш табиб ни әйтсә гел шуны раслый торган иде. Алексей Лукич үзе шуны таләп итә иде. Бүген мин әле исем китеп утырдым. Ул бюрода болай гына сөйләшми торган иде. Сез аңа ничектер тәэсир иткәнсез дип әйтимме... Аннары исемнәр турында... Мин егерме ел эшлим, ләкин минем исемем дә, наградаларым да юк. Ә Алексей Лукичка ләббәйкә дип торучылар күптән исемле булып беттеләр.
Икенче көнне Сәлах Гөлшәһидәгә бүре кебек карап, исәнләшмичә узып китте. Димәк, аңа җиткергәннәр. Ә кичкә таба Гөлшәһидә Сәлахның үз теләге белән хастаханәдән китәргә йөрүен белде. Приказ да бар икән.
Шуннан ул туп-туры баш табиб янына китте. Керүе булды, суынып җитмәгән нәфрәтенең бөтен ярсу көче белән:
Алексей Лукич, Саматовка бөтен коллектив алдында намус суды ясарга кирәк! Аны болай гына чыгарып җибәрергә ярамый! — диде.
Утырыгыз әле башта, — диде Алексей Лукич. — Мин хатын-кызның темпераментлы булуын мәҗлестә генә яратам. Кеше язмышын хәл иткәндә, темперамент — начар киңәшче.
Мин приказ бар дип ишеттем.
Бар шундый боерык. Ләкин хикмәт анда түгел.
Партоешма секретареның беренче эше, минемчә, коллективның гомуми кызыксынуын кайгырту. Саматовлар килерләр дә китәрләр дә. Ә коллективка эшләргә кирәк, ыгы-зыгысыз, шау-шусыз... Өермә эчендә рәтле эш эшләп булмый... Сабыр итегез, миңа әйтеп бетерергә рөхсәт итегез. Мин сездән олырак... Беләм, сез яшь кеше, энергиягезне кая куярга белмисез, һәр начарлыкка каршы сездә табигый рәвештә каты нәфрәт туа, — безнең дә кайчандыр шундый пакь чагыбыз бар иде. Яшьлек сафлыкны, чисталыкны ярата, чөнки үзенең күңеленә кер кунмаган. Ә соңыннан... кешенең күп нәрсәгә исе китми, чөнки ул үзенең дә актан ак, пакьтан пакь түгеллеген аңлый башлый...
Гафу итегез, Алексей Лукич... мин моны аңламыйм. Аңларга теләмим дә.
Шул чакта ишек шакыдылар.
Гөлшәһидә Бәдриевна, яңа авыру китерделәр.
Гөлшәһидә сестра артыннан йөгереп чыгып өскә — бүлеккә күтәрелде. Авыруны караватка салганнар, кислород иснәтәләр иде. Гөлшәһидә аның кулын тотты, тамыр тибеше беленми иде. Йөрәген тыңлап карады, авыру хырылдап сулыш алганлыктан, берни ишетеп булмый. Үпкәләре гыжлый. Сорауларга җавап бирми. Иреннәре күгәргән. Кислород иснәткәннән соң бераз тынып торган иде, яңадан сузып-сузып ыңгыраша башлады, һаваны авызын ачып йотып-йотып сулый. Пневмониянең авыр формасы.
Башын бераз күтәрә төшегез, — диде Гөлшәһидә сестраларга. — Аякларына, кулларына грелкалар. Диләфрүз, кордиамин... Хәзер үк лейкоцитлар алсыннар.
Язып куяр өчен авыруның тарихын кулына алгач, Гөлшәһидә аның фамилиясенә күз төшерде: Солтанморатова Бану, кырык биш яшь...

4
Диләфрүз бүген хастаханәгә үзенең иң яхшы киемнәрен киенеп килде. Дөрес, ак халат астыннан күлмәге күренмәсә дә, эчке куанычтан балкыган йөзе аның бүген аерата бәхетле көне икәнен кычкырып тора иде. Ул бүген йөрми, оча, нур чәчә иде. Соң шулай булмыйча! Инде үлә, инде актык сулышын ала дип торган Юматшасы бүген терелеп хастаханәдән чыга! Сәгать өчләрдә Диләфрүз аны алырга барырга тиеш. Ә вакыт бик әкрен үтә.
Диләфрүз, бер генә минутка уйга калып, башын тәрәзәгә таба борды. Урамда якты. Зәп-зәңгәр күк фонында шәрә агачлар башындагы былтырдан калган карга оялары ап-ачык күренәләр. Тиздән, тиздән Диләфрүзнең дә үз оясы булыр. Шушы татлыдан-татлы уйлардан аның йөрәге сулкылдап тибә башлады. Уйлары Юматша янына очты. Нишли икән ул хәзер? Әллә ул да тәрәзәдән карап, чыгар минутларын санап утырамы икән? Диләфрүзне сагынамы икән? Кичә алар ял бүлмәсендә бик озак утырдылар. Китмә, тагын берничә минут кына утыр ди-ди, Юматша аны ике сәгать янында тотты...
Төштән соң Диләфрүз Гөлшәһидә янына кереп бүген алданрак кайтып китәргә рөхсәт сорады. Гөлшәһидә аңа күзен тутырып карап алды. Бу инде элекке беркатлы кыз түгел. Күзләре шул ук, иреннәре шул ук, әмма йөзенең кай җирләрендәдер кырыс сызыклар барлыкка килгән. Авыр һәм җитди сынауларны үткән кешенең йөзе генә шундый була.
Чыгамы әллә? — дип сорады Гөлшәһидә.
Диләфрүз, сөенечен күзләреннән түкмәс өчен дигәндәй керфекләрен түбән төшереп, башын каккалап алды.
Бар, җаным! — диде Гөлшәһидә.
Диләфрүз баскычтан йөгерә-йөгерә төште дә, пальтосын киеп, вестибюльгә чыкты, ялт итеп көзгегә карап алды. Шунда аңа Сәлах дәште. Ул бик борчулы, күзләре уйный иде.
Дилә, монда кер әле, — диде ул, приемный покой ишеген күрсәтеп.
Вакытым юк, Сәлах абый. Ашыгам.
Мин үтенәм. Бер генә минутка.
Приемный покой бүлмәсендә беркем дә юк иде. Диләфрүз ишек төбендә туктады. Сәлах аңа утырырга кушты, үзе, кулларын халат кесәсенә тыккан килеш, идән уртасында басып калды. Кинәт аның күз карашы кырысланды, иреннәре кыйшаеп китте.
Син дә минем өстән партбюрога яздыңмы? — дип сорады ул, маңгай астыннан батырып карап.
Диләфрүз аның яхшылыкка чакырмаганын берьюлы төшенеп алды, ләкин ул әле кискен җавап бирергә әзер түгел иде.
Мин бернәрсә дә язмадым, — диде ул.
Алдама! Барыгыз да шул мадоннага сатылган, барыгыз да аңа тәлинкә тота. Өлкән сестра иткәч, бигрәк тә тырыша башлагансың.
Сәлах һәрвакыт курка-ояла гына сөйләшүче, кешегә керфек күтәреп карарга да кыюлыгы җитмәүче бу кызга шушы җикеренү җиткәндер дип уйлады. Ләкин ул бик каты ялгышты. Бу инде ул белгән Диләфрүз түгел иде. Кыз кинәт башын күтәрде дә Сәлахка туры карап:
Үзләре пычрак кешеләр генә минем хакта болай уйлый алалар, — диде.
Сәлах елмайды. Ул Диләфрүзнең сүзләренә ышана иде. Ләкин ул аны башка ният белән чакырды. Болай тупас сүз башлавы да аны куркытыр өчен генә иде. Баш табибтан Сәлах Сафинаны берничек тә күндерергә мөмкин түгеллеген, аның бары тик үзенчә генә эшләячәген белде. Хәзер Алексей Лукич үзе дә икеле-микеле сөйләшә, Сәлахка кирәкле язуларны да бирми тора. Сәлах Диләфрүз аркылы Гөлшәһидәне йомшартып булмасмы дигән фикергә килде. Кайчагында көчле ирләр эшли алмаганны зәгыйфь кенә хатын-кыз менә дигән иттереп башкарып чыга бит. Ә Диләфрүзне, кирәк икән, тагын да ныграк куркытырга мөмкин. Сәлах аның хәзер нинди чагы икәнен бик яхшы белә иде. Бәхетен җимермәс өчен, аныңча, Диләфрүз бөтен нәрсәгә риза булырга тиеш.
Дилә, — дип, Сәлах кызгандыра торган тавыш белән ялына башлады, — мин синең намуслы икәнеңне беләм. Юри кыланып әйткән сүзләремне чынга алмассың дип уйлыйм. Аптыраганнан гына инде. Мине монда барысы да батырырга телиләр.
Минемчә, сезне баздан чыгарырга телиләр.
Кыланалар гына, Дилә. Миңа булганын да, булмаганын да өяләр. Егылганны кем дөмбәсләми... Син андый вак җан түгел. Синең күңелең яхшы, син кешеләрнең ялгышларын да кичерә беләсең... Минем бөтен өметем синдә генә, Диләфрүз. Син генә мине коткара аласың... Син генә мине аңлый аласың... Сиңа карата минем хисләрем һәрвакыт саф иде. Синең күңелең башкада булган... көчләп яр булып булмый. Мин синнән элекке саф хисләрем хакына үтенәм. Зинһар, син мине өстемә ажгырып килгән аждаһа Сафинадан арала. Үтен син аңардан.... Ул сине тыңлар. Ул сине ярата диләр... Диләфрүз, әгәр теләсәң, син бу эшне эшли аласың... Лена белән без үзара...
Диләфрүз башта Сәлахның тел төбен аңламыйчарак торды. Аңлагач, йөзенә кан йөгерде. Әмма бу юлы да ул әдәп белән генә җавап кайтарды:
Мин сезнең эшләрне белмим. Зинһар, мине бутамагыз, — диде.
Белергә кирәкми дә, Диләфрүз. Барысы да гайбәт, ялган, әләк. Син Сафинаны гына күндер. Ул миңа тимәсен. Хастаханәдән мин үзем дә китәм. Лена башка бер кеше белән йөргән. Мин аны күргәнем дә юк... Диләфрүз, мин үтенәм... Зинһар... Гомерем буе онытмам... Алдыңа тезләнермен...
Диләфрүз кинәт ишеккә борылды.
Диләфрүз, таш бәгырьле булма.
Мин ашыгам. Минем вакытым юк, Сәлах абый.
Димәк, баш тартасың! — диде Сәлах, ачулы янап. — Ну, кара, Дилә! Эшләр зурга китсә, мин дә авыз йомып тормам бит!
Янамагыз әле, Сәлах абый, — диде Диләфрүз, әкрен һәм нык тавыш белән. — Мин хәзер бернәрсәдән дә курыкмыйм. Мин Лена түгел. Минем яклаучым бар.
Кем, Юматшамы? — дип, йөзенең ярты ягы белән мыскыллы көлде Сәлах. — Ә ул синең... икәнеңне беләме? — Рәхимсез яшел күзләр кызның йөрәгенә ук шикелле кадалдылар. — Әгәр мин аңа минем белән ничек тәти уйнавыңны барып сөйләсәм...
Оятсыз! — дип кычкырды Диләфрүз. Ул ишекне бәреп ачып йөгереп чыгып китте һәм бары тик урамда гына аңына килде. Туктады. Нинди коточкыч яла! Сәлах чыннан да шундый нахак яла яга башласа... Юматша шуңа ышанса...
Диләфрүзнең аяк астындагы җир шуып киткәндәй булды. Ул, чайкалып, ниндидер бер коймага сөялде. Күзләреннән кайнар яшь бәреп чыкты, Диләфрүз Юматшаның шактый көнче икәнен сизеп алган иде инде. Ләкин бүгенгә кадәр ул моны гел яхшыга гына юрап килде. Яхшы көнләшү — яратуның бер билгесе дип кайсыдыр китапта да укыган иде Диләфрүз. Әгәр Юматшаның көнләшүе сукыр көнләшү булса!.. Әйе, кайчандыр ул Сәлахны якын күрә иде, аның белән бакчаларда йөри иде, театрга бара иде. Ләкин ул бит аңа... үбәргә дә рөхсәт итмәде.
Диләфрүз әле көндез үк Юматша янына барганда чәчәк сатып алам дип уйлап куйган иде. Менә чәчәк кибете. Әгәр бу мәкерле Сәлах очрап аңа әллә нәрсәләр әйтмәгән булса, Диләфрүз хәзер бер дә икеләнмичә кибеткә йөгереп керер иде дә чәчәкләрнең иң матурларын сайлап алыр иде. Аннары таксига утырыр иде дә хастаханәгә очар иде. Инде нишләргә? Яшел күзле таксилар аның яныннан выж итеп узып китәләр, кибет тә артта калды. Әллә хастаханәгә кире кайтып, Гөлшәһидә белән киңәшергәме? Ә ояты? Вәгъдә бирешкән кешең белән бергә тора башламас борын ук серләреңне ятларга сөйләргәме? Аннары чын мәхәббәттән нәрсә кала? Әгәр Юматша чыннан да Сәлах сүзенә ышанса? Бу коточкыч бит!
Бичара Диләфрүз япь-яшь башы белән моңарчы да бик күп газаплы уйлар кичергән иде. Әмма бу кадәр каршылыклы, бу кадәр тетрәтә, кешелеген, намусын мыскыл итә торганнары булганы юк иде әле.
... Юматшаның вестибюльгә төшеп көтә башлавына ярты сәгатьтән артык булды инде. Аны озата чыккан табиблар, сестралар, санитаркалар да борчыла башладылар.
Әллә эшендә тоткарланды микән, — диде Юматша, стенадагы түгәрәк сәгатькә карап алып. Больницага шалтыраттылар. Аннан өлкән сестра күптән кайтып китте дип җавап бирделәр.
Машина таба алмый торгандыр, — диде хатын-кызларның кайсыдыр. — Бу вакытта такси тотуы бик кыен.
Нәкъ шул минутта ишек ачылып китте һәм куркынган Диләфрүз йөгереп килеп керде. Бәхеткә каршы, аның борчылуын, дулкынлануын барысы да кичегүгә генә юрадылар. Диләфрүз ишек төбендә туктады, керфекләрен түбән төшерде. Юматша аңа каршы атлады.
Мин кичектем, — диде кыз, бер аңа гына ишетелерлек тавыш белән. Аннары йөгереп килеп бер букетын Татьяна Степановнага, икенчесен Мансурга сузды.
Аңа, аңа, — диде Мансур, Юматшага ымлап.
Юк, сезгә! Терелткән өчен. Юматшага чәчәк бирә башласаң, ул тагын машина астына керер, — диде Диләфрүз.
Барысы да рәхәтләнеп көлеп алдылар. Диләфрүзнең бу сүзләре Юматшага аеруча ошады. Ә Диләфрүз бер дә уйламастан бу сүзләрнең теленә килүенә үзе шаккатты.
Машинада кайткан чагында Юматша Диләфрүзнең кулыннан тотып:
Ни булды? Нигә чыраең качкан? — дип сорады.
Диләфрүз хәйләли дә, алдаша да белми иде. Якты нур чәчә торган сөйкемле күзләре шунда ук мөлдерәмә яшь белән тулды.
— Ни булды? — дип кабат сорады Юматша, борчуга төшеп. — Рәнҗеттеләрме әллә?
Соңыннан сөйләрмен, — диде Диләфрүз шыпырт кына, шоферга ымлап.
Баскычтан алар әкрен генә менделәр. Юматшаның бер кулында таяк, икенчесе белән Диләфрүзне култыклап алган иде. Диләфрүз аны әкренрәк атларга өндәгән саен, ул кызурак атларга тырышты.
Аягыңны авырттырасың ич, — диде Диләфрүз, аны кызганып, һәм шул ук вакытта ул Юматшаның ни өчен болай кызу менүен дә сизенә иде кебек. Билгесезлек һәркемне чыбыркылый бит.
Юматша өченче катта бер бүлмәле аерым квартирада тора иде. Ачкычын кесәсеннән чыгарып аңа бераз карап торды да Диләфрүзгә сузды.
Мә, үзең ач!
Бу сүзләрнең бүтән мәгънәсе дә бар иде. Диләфрүз моны аңлап, ачкычны курка-курка гына алды.
Кыюрак бул, — диде Юматша елмаеп. — Өйдә аю юк.
Озак вакыт кеше яшәмәгән бүлмәләрдә генә була торган тынчу ис борынга килеп бәрелде.
Юматша ут кабызды.
Диләфрүзнең бу бүлмәгә беренче аяк басуы иде. Язылышмыйча бармыйм дип кырт кисеп куйган иде ул, менә ничек килеп чыкты.
Тар гына коридорда Диләфрүз Юматшаның өс киемен салдырды. Үзе чишенмәде.
Әллә ишек төбеннән борылып кайтып китәргә уйлыйсыңмы оялмыйча? — диде Юматша. Ул җиңелчә каршылык күрсәткән Диләфрүзнең өс киеме төймәләрен үз кулы белән ычкындырды.
Көзгедә үз йөзен күргәч, Диләфрүз тагын да зуррак борчуга төште. Аның йөзе ап-ак иде. «Нигә мин болай... Юматшаның мине чыннан да... гаепле дип уйлавы бар ич...»
Әйдә, хәзер апартаментымны күрсәтәм, — дидө Юматша, Диләфрүзне култыклап алып. — Менә минем... юк, ялгыш әйттем, менә бу безнең залыбыз, йокы бүлмәбез һәм кабинетыбыз, — ул пыяла ишекне ике якка ачып җибәрде.
Диләфрүз чак кына аһ дип кычкырмады. Үзенең аркылы тыкрыктагы тавык кетәге хәтле генә почмагыннан соң, бу егерме метрлы бүлмә аңа искиткеч зур булып тоелды. Бүлмәдә әллә нәрсә дә юк кебек, ләкин анда пөхтәлек күзгә бәрелә. Түгәрәк өстәл, ваза, тахта, торшер, радио, китап шкафы, шкаф өстендә Диләфрүзнең үзенә дә билгеле булмаган рәсеме, стенада әйбәт рамда Шишкин картинасы — яшел нарат урманы.
Һаваның тынчу булуына, тузанның күплегенә игътибар итмә, алары хуҗа өйдә булмаганга гына... Хәзер чистартабыз, — дип, Юматша форточканы ачты. Аннары тын гына басып торган Диләфрүзне яңадан култыклап алып кухняга чакырды. — Менә монысы аш бүлмәбез һәм кухнябыз. Су, ванный, санузел менә рәттән тезелеп киткәннәр. Ләкин нәрсә белән сыйлыйм икән мин сине бүген? — диде ул, шкаф тартмаларын ача-ача. Варенье бар, чәй-шикәр бар, икмәк... катып беткән.
Диләфрүз уйга калып башын иеп басып торды. Юматша аны бала кебек сөенер дип көткән иде. Чөнки боларның күбесен ул махсус аны куандырыр өчен эшләгән иде. Ә Диләфрүз гүя бернәрсә дә күрми.
Әйдә утырыйк диванга, — диде Юматша, нык итеп. Ул Диләфрүзнең кайгысын таратмый торып аның бернәрсәгә дә карамавын аңлады, — Сөйлә барысын да. Кем рәнҗетте үзеңне?
Сәлах, — диде Диләфрүз, кинәт яшькә тыгылып. — Миңа нахак яла якмакчы... Сиңа килеп әләкләмәкче...
Шул гынамы? — диде Юматша, аны иңнәреннән кочып алып. — Шуның өчен генә ут йотып утырасыңмы? Бер Сәлах түгел, йөз Сәлах килеп әләкләсә дә, мин аларга ышанмыйм.
Ул әллә ниләр сөйләр, — диде Диләфрүз, башын күтәрмичә генә.
Әллә ниләр сөйләсә, телен кисеп, авызын ямап кайтарырмын, — диде Юматша, кызның кулларын үбә-үбә. — Сине миннән хәзер беркем дә аера алмый, куркагым.
Чынны әйтәсеңме, Юматша? — дип сорады Диләфрүз, ышанып бетмичә.
Кайчан ялганлаганым бар минем?
Көнләшерсең дип котым очты.
Көнләшүен көнләшермен, ләкин нахак сүзләргә карамам.
Чәчәк алып бармаганга үпкәләмисеңме? — дип сорады Диләфрүз. — Муеныма асылынырга маташа дип әйтерсең дип курыктым.
Кит аннан! — дип кычкырып җибәрде Юматша. — Юләркәем, син минем муенымнан кочсаң, мин синең аягыңа егылырга әзер.
И, көлмә инде, Юматша, — диде Диләфрүз оялып, Юматша аны кочаклап иреннәрен үпте. Диләфрүз тиз генә торып аякка басты. Йөзе ут кебек яна, күкрәге тибрәнә, ә күзләре чиксез сөенечле бәхет белән тулы.
Юматша радионы куеп Диләфрүз алдына килде:
Әйдә биибез!
Һәм алар җай гына әйләнә башладылар. Бүлмәнең тузаннары да сөртелмәгән әле, табынга куярга аш-су да юк әле, кухняда сызгыра-сызгыра чәйнек кайный, ә алар бииләр дә бииләр. Алар бәхетле, алар шат, дөньяда бүген аларга бүтән бернәрсә дә кирәкми. Алар икәү, ике йөрәк бергә тибә, ике йөрәк бер-берсенә чиксез ышана, бу ышану — иң-иң зур байлык. Бу аларның туйлары.


(роман)
5
Сәхипҗамал җиңги хастаханәдән терелеп чыккач, бер атна кунак булды да, юллар өзелгәнче дип, Акъярга кайтырга ашыга башлады. Акъяр авыл советы председателе Казанга киңәшмәгә килгән иде. Юлдаш та булгач, Сәхипҗамал җиңгинең күңеле бигрәк очынды. Гөлшәһидә татар театрына алып барам, Казанны күрсәтәм әле, тагын бер-ике атна тор дип үгетләсә дә, Сәхипҗамал апа риза булмады.
Юк, юк, җаным, күрсәткән яхшылыгыңа да мең рәхмәт. Насыйп булса, Казанны да күрербез, театрына да барырбыз әле, — диде, — хәзер кайтыйм инде, тотма инде син мине, җаным. Юлдаш да булгач, бергә-бергә кайтулары да җиңелрәк, — диде.
Шуннан соң Гөлшәһидә җиңгәсен тагын бер тапкыр Әбүзәр абзыйга күрсәтте дә аны юлга җыя башлады. Мансур да кайтырга мөмкин дип әйтте.
Үлем авызыннан тартып алдылар инде үземне, Хатирә апа җаным, — дип, тора торгач, тагын табибларны мактарга керешә иде Сәхипҗамал җиңги. Гөлшәһидә белән Мансур арасындагы мөнәсәбәтне сизенгән иде ул. Дөрес, Гөлшәһидә үзе аңа бернәрсә дә әйтмәде, ләкин тел белән әйтүдән битәр, күз карашы күбрәк сөйли бит. Мансур белән бергә булганда, Гөлшәһидәнең күзләре ничек нурлана иде! Моны сукыр хатын да күрә ләбаса!
Сәхипҗамал җиңгәсен озаткач, Гөлшәһидә берничә көн ямансулап йөрде. Ләкин хәзер озаклап хискә чумарга аның вакыты юк иде. Партия эше, хастаханәдә каты авыруларның күбәеп китүе бик күп мәшәкать тудырды. Бигрәк тә Солтанморатова көйсезләнә, тегесе дә ярамый, монысы да. Профессорны чакырыгыз дип таләп итә. Ә Әбүзәр абзый яшь кеше түгел инде, аны урынсыз борчудан Гөлшәһидә бик саклана иде. Аның яшендәгеләр күптән пенсиядә бит инде.
Баштарак Солтанморатова Гөлшәһидә каршында шактый ялагайланды, аның белән хатын-кыз серләрен бүлешкән булды, ялгыз икәнсең, яңа кеше икәнсең, Казанда дус-ишсез яшәве читен, дус-иш булганда, барысы да табыла, дигән булып, үзенең киләчәктә ярдәм итәсен дә ачык сиздертте, нейлон кофталарга хәтле ышандырды. Ләкин Гөлшәһидәнең боларга исе китмәвен күргәч, ачуы кабарды, «кара авыл кызы, берни белми, берни күрмәгән», дип уйлады, ә соңыннан Гөлшәһидәнең боларны күрмәү, белмәү сәбәпле түгел, бәлки вакланасы килмәү, сер бирмәү аркасында кире кагуын аңлагач, үзе дә аның белән әрсезрәк, югарырак тонда сөйләшергә тотынды, зур танышларына зарланачагын да яшермәде, хәтта тора-бара шәфкатьсез, гамьсез, берни белми дип гаепләүгә кадәр, барып җитте. Гөлшәһидә бу юлы да, күңеле бик рәнҗесә дә, сабырлыгын җуймады, әрепләшмәде, «яхшы, сезнең теләгегезне Маһирә ханымга җиткерермен, сезне бүтән бүлекчәгә күчерүне үтенермен», диде һәм башка авырулар янына күчеп утырды.
Әмма Маһирә ханым шул ук көнне Солтанморатова янына килеп, сезне иртәгә башка бүлекчәгә күчерәбез, дип әйткәч, ул тагын риза булмады.
Пажалста, мине футбол тубы итмәгез, палатадан палатага тибеп очырып йөртмәгез, дәвалагыз, — диде.
Сүз бит аяклы да, канатлы да, ул сөйләнгән җирдә генә торып тормый. Алексей Лукичка да, профессорга да барып җиткән. Бүген Әбүзәр абзый хастаханәгә килеп керү белән үк Гөлшәһидәдән Солтанморатованың хәлен сорады (аның тавышындагы канәгатьсезлекне Гөлшәһидә бик ачык сизде).
Бүген дә төнне тынгысыз үткәргән, — диде Гөлшәһидә. — Морфий уколыннан соң гына йоклап киткән. Йокы артерияләре тибеше ритмлы, кулдагы тамыр тибеше зәгыйфьрәк. Йөрәк тибеше тавышы тонык, үпкәләре гыжлый.
Әйдәгез, барып карыйк.
Алар өскә, авыру янына күтәрелә башладылар. Баскычта профессор ике тапкыр туктады.
Сезгә, Әбүзәр Гиреевич, лифт белән генә күтәрелергә кирәк, — диде Гөлшәһидә.
Икенче катка гына ярый, өйгә кайтканда менә дүртенче катка менәргә туры килә. Анысы читенрәк, — профессор яулыгын чыгарып ак мыегын сыпырып алды һәм «менә шулай ул» дигән кебек йомшак кына көлемсерәп куйды.
Палатага керделәр. Солтанморатова күзләрен йомып ята иде, аяк тавышына керфекләрен күтәрде һәм күзләре шунда ук курку белән тулды. Профессор гүя берни сизмәгән кебек аның янына утырды, кулын тотты, хәлен сорады. Солтанморатова елый башлады, үләрмен инде ахрысы, рәтләп кайгыртучым да юк бит минем, диде.
Профессор аңа кырыс кына карап алды.
Зарлануыгыз соңга калган, иң кыены үтте инде, — диде. — Әгәр үзегезгә үзегез зыян итмәсәгез, бүген яртылаш терелдем дип исәпләгез инде, — Ә палатадан чыккач, Гөлшәһидәне ныклап кисәтеп куйды:
Хәле шәптән түгел әле, приступлары яңадан кабатлануы мөмкин. Бу хатын йөрәген бик нык бетергән, нервлары да тузган, — диде. — Строфантин бирегез. Аннары...
Гөлшәһидә профессор әйткәннәрне блокнотына яза барды.
Бу вакытта алар кабинетта икәү генә иделәр. Профессор кулларын артына куеп аз гына йөренеп алды да, идән уртасында туктап:
Берничә минут тоткарласам, вакытыгыз булырмы? — дип сорады.
Рәхим итегез, Әбүзәр Гиреевич.
Парткомыгыз кайда?
Үзем кайда булсам, шунда, — дип елмайды Гөлшәһидә, картның ни әйтергә теләгәнен сизенә алмыйча. — Аерым бүлмәбез юк.
Менә гариза китергән идем...
Гариза?
Партиягә керергә...
Сез?!
Нигә бу хәтле гаҗәпләнәсез? Сез бит үзегез дә, съезддан кайткач, һәр намуслы кеше хәзер коммунистик идеалларны кабул итмичә яши алмый, дип әйткән идегез. Әлбәттә, партиясез була торып та, ул идеалларны кабул итәргә, алар белән яшәргә, алар өчен көрәшергә мөмкин. Әмма минем өчен Коммунистлар партиясенә керү формаль бернәрсә генә түгел. Бу — минем гомерем йомгагы.
Гөлшәһидә балкып китте.
Бик яхшы булган, — диде ул шатланып. — Чын күңелемнән котлыйм, Әбүзәр Гиреевич. Коммунистлар партиясенә нәкъ менә сезнең кебек кристаллдай саф кешеләр кирәк.
Юк, Гөлшәһидә сеңелем, без түгел, партия безгә кирәк... Устав буенча өч рекомендация диелгән. Менә өчесе дә: профессор Николаев, профессор Фаизов һәм Мария Федоровна Захарова — минем белән бергә егерме биш ел эшләгән безнең сестрабыз бирде. Тагын нәрсәләр кирәк икән?
Автобиографиягез һәм анкета.
Аларны кайчан китерим?
Үз вакытыгыз белән.
Яхшы. Рәхмәт. Хушыгыз.
Профессор аның кулын кысып баш иде дә китеп барды. Гөлшәһидә аның артыннан карап калды: ул яшәргән иде сыман, хәтта адымнары җиңеләеп киткән иде кебек.
Әле кичә генә Гөлшәһидәгә үтә картайгансыман күренгән, кызгану хисе уяткан кеше түгелме соң бу? Гөлшәһидәнең йөрәге кысылды, күңелендә горурлык хисе ташыды: ул Әбүзәр абзый кебек кешеләрне үзенә тарткан бөек Коммунистлар партиясе белән, шул партиянең бер әгъзасы булуы белән горурланды.
Икенче көнне инде профессор Таһировның партиягә керергә гариза бирүен бөтен хастаханә белә иде. Шул турыда иң зур яңалык итеп сөйләделәр. Күпчелек профессорның бу адымын хуплады, тик кайберәүләр генә:
Картаймыш көнендә нигә геройланган була? Җәннәткә керсә дә, тәмугка керсә дә, партбилет сорамаслар әле, — дип көлделәр.
Профессорга һәрвакыт эчтән ачуланып йөргән Сәлах:
Кеше, кулыннан эш килми башласа, партиягә керә, — дип чәнчеп алды.