Ак Чәчәкләр - 19

Ә Гөлшәһидә шәлен дә чишмичә, пальтосын да салмыйча өстәлгә капланды да үкси-үкси елый башлады. «Берәрсе үлгән ахрысы», — дип уйлап алды Сәхипҗамал җиңги.
Соңыннан, тынычлангач, карашын, каядыр самовар башындагы чәйнектән уңгарак юнәлтеп, Гөлшәһидә бия озак уйланып утырды. Күз алдында кышкы Казан урамы, якты тәрәзә, тәрәзәдә Мансур белән Илһамия шәүләсе...
Еш кына Гөлшәһидә үз-үзенә шундый сорау бирә торган иде: кай ягы белән бу Мансур аны үзенә болай тарта? Нинди сихри көч бар аңарда? Матурлыгы, батырлыгы Гөлшәһидәне әсир иткәнме?
Шуннан Гөлшәһидәнең күңелендә өермә башлана, хәтер чоңгылыннан истәлекләр калка, Казанка буе, бөтерелеп торган упкын, Мансурның күз дә йоммыйча шул упкынга сикерүе. Аннары кайдадыр, ниндидер бер походта булган бер күренеш. Гөлшәһидә, җайсыз басып, аягын каймыктырган иде. Мансур аны машинага кадәр күтәрел алып кайтты. Икенче бер вакытта, урманнан кайткан чагында, алар яңгырга эләктеләр. Бу аяз көндә көтмәгәндә башланып киткән көчле яңгыр иде. Ә Гөлшәһидәнең аягында студент акчасына яңа гына сатып алган босоножкалар. Ул аларны кызганды, салып сумкасына яшерде. Мансурның аягында исә иске сандалетка иде. Ләкин Гөлшәһидәгә пар булсын дип ул да сандалеткаларын салды. Аннары алар, икәү бер плащны ябынып, Бауман урамы буйлап яланаяк кайттылар.
Мансур гадәттә ярым спортчы формасында йөри иде. Кайсыдыр бәйрәм кичәсендә ул өр-яңа кара костюм киеп килде. Бик күп кызлар аңа беренче тапкыр күргәндәй күз ата башладылар. Озын, төз буйлы, якты һәм кыю йөзле, башкортларныкына тартым тере кара күзле егет сокланырлык иде шул. Әй ул көнне Гөлшәһидәнең көнләшкәне, Мансур бүтән кызлар белән биегәндә йөрәге әрнүләре һәм, киресенчә, Мансур аның белән биегәндә түбәсе күккә тиюләре... «Син башкалар белән биемә, Мансур, яме», — диде Гөлшәһидә кызарып. Чынында бу мәхәббәт серен ачу иде. Соңыннан Гөлшәһидәнең үзенең дә бу саксызлыгыннан коты очты. Ләкин Мансур аның сүзен тыңлады.
Кичәдән кайтканда, караңгы тыкрыкта, аларга кепкаларын күзләренә үк төшереп кигән ике кеше бәйләнә башлады. Гөлшәһидә бик курыкты. Аннары ни булганын белми дә калды. Хулиганнарның берсе бер якка, икенчесе икенче якка очты.
Тизрәк качыйк! — диде Гөлшәһидә, Мансурның беләгенә ябышып.
Мансур йодрыкларына карады да көлемсерәде:
Яңадан бәйләнмиләр алар, курыкма.
Соңыннан Гөлшәһидә Мансур белән кая барса да курыкмый торган булды.
Әйе, Мансурның яраттыра торган сыйфатлары аз түгел иде. Ләкин шуның белән бергә ул хатын-кыз күңелен биздерерлек, суытырлык эшләрне дә аз эшләмәде бит. Аларның берсен генә искә төшергәндә дә Гөлшәһидә кайнар утка ташлангандай була иде. Хәзер инде бигрәк тә, баласы да бар, Илһамия белән дә чуала... Шуңа да карамастан, Гөлшәһидә Мансурны ярата икән, бу акылга сыймый торган тилелек түгелме?.. Башкалар да шулай ярата алалармы икән, әллә бу Гөлшәһидәнең... җан сукырлыгы гынамы?
Хәер, Мансурны яманларга, аңа рәнҗергә яки үпкәләргә аның ни хакы бар? Мансур аңа бервакытта да сөям димәде, вәгъдәләр биреп алдамады бит. Киресенчә, ул аңардан качты. Бәлки, аның ашыгыч рәвештә төньякка китеп баруы да Гөлшәһидәне үзеннән коткару өчен булгандыр. Инде Гөлшәһидә шуны да аңламый икән, хатын-кыз горурлыгы, нәфрәт, кимсенү, гарьләнү, җан бизү, үч кайтару, һәм бүтән шуның ише тойгылар аны үзгәртергә тиеш иде ләбаса. Ә ул райком секретарена да, мәктәп директорына да турысын әйтте:
Башканы эзләгез, — диде.
Әллә биргән вәгъдәң бармы? — дип төпченде Сәхипҗамал апа, Гөлшәһидәнең мондый тернәкле егетләрне кире боруын бер дә яратмыйча.
Юк, вәгъдә биргән кешем дә юк, көткән кешем дә юк, — диде Гөлшәһидә аңа каршы, керфекләрен түбән төшереп.
Беркөнне Гөлшәһидәгә почтадан зур гына пакет китереп тоттырдылар. Таныш язуны күргәч, Гөлшәһидәнең йөрәге сикереп куйды: «Менә Хәйдәр абый онытмаган!»
Пакет эченнән өстенә «3», «4» дип куйган дәфтәрләр һәм хат килеп чыкты. Хәйдәр Андрей Андреевич Балашовның һәм үзенең күптән инде терелеп хастаханәдән чыгуларын, хәзер ярыйсы гына таза йөрүләрен, Николай Максимовичның инде театрда уйный башлавын язган иде. Шунда ук доцент Яңгура белән хирург Мансур
Таһировның да исемнәрен телгә алган иде. Гөлшәһидә чак кына кызарды. Яңгура белән машинада йөрүләре, театрда, ресторанда утырулары, саубуллашканда Яңгураның аның күзенә карарга тырышулары, кулын тиз генә ычкындырмаулары ничектер бик ачык булып күз алдыннан үтеп китте. Ләкин шунысы гаҗәбрәк: Казаннан кайткач, Гөлшәһидә Фазылҗанны рәтләп исенә дә төшермәде, ул, кыйммәтле булса да кирәге булмаган әйбер кебек, онытыла башлаган иде. Ә менә Мансурны онытырга теләп тә оныта алмый иде.

(роман)
8
Өенә кайтып тамагын туйдырганнан, Сәхипҗамал җиңгәсенә әй эшләренә әзрәк булышканнан соң, Гөлшәһидә өстәл лампасын кабызды да, иңенә җылы шәл салып, Зиннуровның өченче дәфтәрен укырга утырды. Күңеле шунда ук Казан хастаханәсенә очты. Әбүзәр абзый, Маһирә ханым, Диләфрүз, «Сахалин»... барысы да янда гына!
«... Безнең палатаның бер койкасындагы авырулар һаман-һаман алмашынып торалар, атна-ун көндә я бөтенләй чыгып китәләр, я бүтән палаталарга күчерәләр. Бу алмашынып тору безнең ише түшәккә кадакланган кешеләр өчен бик әйбәт, һәр яңа кеше безнең палатага тормышның ниндидер яңа бер ягын алып килә. Кайчак гаҗәп нәрсәләр ишетәсең, сирәк очрый торган холыклар күз алдыннан ялтырап үтеп китә. Билгеле, сәламәт чакта син аларны күбрәк күрәсең, ләкин тормыш муллыгы, тәэссоратлар күплеге, аларның тиз алмашынуы синең игътибарыңны тарката, син, гөлбакчага кергән кеше кайсы чәчәккә карарга белмәгән кебек, күп вакытта бөтен уй-фикереңне бер төенгә туплый алмый каласың, күп нәрсәне мәңгегә югалтасың. Биредә, хастаханәдә, сиңа бернәрсә дә комачауламый, син бер генә дулкында, бер генә юнәлештә эшлисең кебек. Син гүя пыяла калфак эчендә, берәр яры ашыгасың да, соңга каласың да юк —: күзәт тә күзәт.
Ханзафаровтан соң безнең палатага Пәриев дигән кызык фамилияле урта яшьләрдәге бер татарны салдылар. Авыл җирләрендә капиталь төзелешләр алып бара торган бер оешманың урта кул җитәкчеләреннән икән. Белмидер идем, моның шулай ук зур гына әһәмияте бар икән. «Алда калкан, артта калкан, ә ике уртада син, ягъни урта кул җитәкче, балык кебек йөзәсең, — диде ул. — Югарыда давыл булса, өлкән җитәкче башына төшә, түбәндә булса — материаль җавап бирүчегә. Мәсәлән, безнең оешмада гына да өстән һәм астан очкан абзыйларның исәбе-хисабы юк, ә Пәриев, әйтергә кирәк, Иван Иваныч заманында да, Мәрданша абзый заманында да яши бирә».
Аның белән ачыктан-ачык сөйләшү болай башланып китте: бер кичне Любимов моңа озак кына карап ятты да:
— Пәри дус, хәзер без барыбыз да алла каршындагы кешеләр, — диде. — Милиция дә, прокуратура да, бюро да, шелтә-мазар да юк безгә. Кулыңны күкрәгеңә куеп дөресен генә әйт әле: үз гомереңдә күп урладыңмы? Сулга күп очырдыңмы?
Пәриев караватына аякларын салындырып утырган килеш кет-кет көлде дә башын чайкап куйды:
— Николай Максимович, җаным, — диде, — синең бүтән бер хатын янында кунак булганнан соң, кайтып, хатыныңа чат дөресен генә сөйләп биргәнең бармы? Әгәр мин хәзер шушы палатада булмыйча, гүрдә ятсам, минем яныма Мөнкир-Нәнкир килеп, миңа шул сорауны бирсәләр, аларга да мин чын дөресен генә әйтмәс идем. Вдруг, әйтик, алла белән борчак пешмәс, маневр ясарга кирәк булыр? Дурак кына ул үзе утырган ботакны чаба, һәр очракта кулыңда кәгазь, документ булсын. Безнең бер агай-эне әйтә торган иде: актык чиктә кабер туфрагын күтәреп чыгып була, әмма яхшы кәгазь астыннан шайтан үзе дә чыга алмый. Мин үз гомеремдә бик күп кешеләрне пешердем, ләкин кул җылыткан өчен түгел, бәлки, тиешенчә, «оештыра», «җайлый», «каплый» белмәгән өчен. Бер мисал сөйлим. Зур Идел төзелгән елларда безнең оешмага су баса торган урыннардан байтак кына авылларны күчерергә туры килде. Әйтик, торак йортны күчергән өчен фәлән хәтле сума түләнә, мунча, келәт, каралты-мазар өчен кимрәк. Бервакытны тикшерәм, барлык иске мунчалар, барлык каралты-келәтләр торак йорт булып беткән. Кәгазьдә, билгеле. Ә Идел буенда кайсыгызның бишәр-алтышар йөз йортлы авыллар күргәне бар? Пүчтәк кенә ревизия и барысы да ачыла да китә. Фәлән хәтле йорт дигәнсез икән кәгазьдә, авылында да шулай күренсен. Мунчадан, келәттән йорт чыкмый икән, яңасын салып бир, черегән иде, сүткәч корырлык булмады, дип акт төзе. Хуҗадан да каер, казнадан да. Хуҗа дудак түгел ул, әгәр аңа иске акча белән әйткәндә утыз-кырык меңлек йортны унбиш-егермегә салып бирәсең икән, ул синең белән уртак тел таба. Соңыннан пажалсты: дәүләт комиссиясе дисәң, дәүләт комиссиясе, совконтроль дисәң, анысы рәхим итсен. Әле рәхмәт әйтеп китәчәкләр. Шулай булды да. Ул елларда без күчергән авылларның рәсемнәрен газета саен басып чыгардылар. Менә шулай ул, кадерле Николай Максимович.
Шома эшлисез икән, — диде артист, исе китеп. Мондый бәя Пәриевнең күңеленә хуш килде ахрысы, каш сикертеп куйды да:
— Ул сезнең театрда гына барлык карталарны ачып сөйләшәләр, — диде.
— Әллә театрга да йөрисезме? — дип сорады Николай Максимович. — Бу караватта гомердә бер театрга бармаган кеше дә яткан иде.
— Юк, мин ара-тирә баргалыйм. Бая сез әйткәнчә, алла каршындагы кешеләр булгач, мин дә сезнең театр турында бер сүз әйтим, — диде Пәриев көлеп. — Эшләр сезнең театрда күрсәтелгәнчә генә барса, чын жуликлар озак яшәр әле, Николай Максимович. Сез бит аларның күбеген генә өреп шартлатасыз, ә күбек шартлар өчен өскә чыга да.
Бер атна торыр-тормас Пәриев кайтып китте. Саубуллашканда Николай Максимовичка:
— Идел буенда дача салырга уйласагыз, минем янга рәхим итегез. Кадәри хәл булышырбыз, — диде.
— Миңа менә Андрей Андреевич комнан дача салып бирәм, ди.
Пәриев кулын күкрәгенә куйды:
Ихтыярыгыз. Ләкин мин артистларны сәхнәдә генә юләр булалар дип уйлыйм.
Ул каш сикертте дә чыгып китте. Николай Максимович аның караватына озак кына карап ятты да:
Тип бу, — диде.
Пәриевтән соң шул ук караватта карт большевик Леонтьев ятып чыкты. Ул торып йөри ала иде. Без аны барыбыз да бик яраттык. Ул килгәнче, без газеталарны рәтләп күрми дә идек. Ул көн саен безгә газета алып килә башлады, аннары кемнең нинди йомышы бар дип сорый иде. Өйгә яки эшләгән җиргә шалтыраттырасы булса, аңа гына әйтәбез, ул бер дә иренми. Берәребезгә вакытында дару китерергә онытсалар яки кәефебез начарлана башласа, хәзер сестрага барып әйтә. Еш кына безнең хәлне белергә иптәшләр килгәли иде. Аларны палатага кертмиләр. Андый чакта безнең «вәкаләтле вәкил» булып ике арада Леонтьев йөри, һәм без иптәшләрнең үзләре белән сөйләшкәндәй була идек.
Ул ап-ак чәчле, ягымлы карт. Кайчандыр Владимир Ильич Ленин белән дә күпмедер бергә эшләгән. Кичләрен ул безгә Ильич турында бик кызыклы истәлекләр сөйли, һәрвакыт үзе генә такылдарга яратучы Николай Максимович та аны бүлдерми тыңлый, аңа хөрмәт күрсәтә иде.
Безнең бүлектә карт большевиклардан тагын бер кеше бар иде. Иван Федорович Антипкин. Мин аны электән дә әзрәк белә идем.
— Выходит дело, син дә авырып киткәнсең, — диде ул, хастаханәгә кергән көнендә үк минем янга килеп. — Язу-сызу эше йөрәккә бәрә шул. Бакча алырга кирәк иде. Менә мин үзем бакча тирәсендә кайнаша башлагач, тәмам тазарып киткән идем, тирләгән килеш бозлы квас эчеп кенә махы бирдем.
Иван Федоровичның ике сүзнең берендә «выходит дело» дип кабатлый торган гадәте бар иде. Моны ул ничектер үзенчә итеп әйткәнгә, бу сүзләр фәкать аңа гына ябыша күк тоела иде. Башка кеше әйтсә, һичбер кызыгы да, табигыйлыгы да калмас иде кебек. Бу сүзләр аның зур гәүдәсенә, гомер буе тимер тоткан зур эшчән кулларына, карт эшчеләргә хас гадилегенә һәм турылыгына бигрәк мач киләләр иде кебек. Ул революциягә кадәр дә эшче булган, соңыннан да гел цехта эшләгән. Ул гади халыкча кристаллдай саф, телисез икән, хәтта беркатлы да иде. Күп нәрсәгә сабыйдай гаҗәпләнер, ышаныр. Бәхәсләшкән чагында артык нечкәләп тормас, хәтер дә сакламас, йомшаклык да күрсәтмәс, хакыйкатьне ярыр да салыр.
Мин аңа соклана идем. Аларның Леонтьев белән дуслыклары мине еш уйландыра иде. Тыштан беркадәр корырак бу дуслыкта чын эчкерсез мөнәсәбәт бар иде, Берсенә өйдән бүләк алып килсәләр, ялгыз сыйланмас, иптәшен дәшеп алыр, берсенең кәефе бозылыбрак торса, икенчесе аның яныннан китмәс. Мондый дуслыкны мин малайлар арасында гына күргәнем бар иде.
Леонтьев савыгып кайтып киткәч, безнең палатага яңа бер картны салдылар. Бу кешенең үзеннән алда палатага исәпсез-хисапсыз пыяла банкаларын ташыдылар — үз тумбочкасы өстендә генә урын җитмәгәч, безнең тумбочкалар өстенә дә утырттылар. Аннары үзе күренде. Озын борынлы, салынып торган симез иякле, зур корсаклы карт. Кулында юан таяк. Безнең сәламнәребезгә, хуш киләсез дигән сүзләребезгә каршы ата күркә кебек гөлдерәде генә. Шуңа күрә без аңа беренче көннән үк Гөлдери дип исем куштык. Берничә көн эчендә без аның бөтен холкын өйрәнеп алдык. Ул бөтенләй диярлек сөйләшми, бертуктаусыз ашый да йоклый. Ләкин йокыга киткәнче, кәефе бик яман кырылган кеше кебек, бик озак мыгырдана. Мескеннең авыруы шундый икән, дип уйладык без.
Николай Максимович аның белән дусларча мөнәсәбәт урнаштырырга теләп үзенә хас шуклык белән сөйләшә башлаган иде, Гөлдери аны кырт кисте:
Сез юләрләр йортыннан түгелдер бит?
Артист тапкырлыгы Николай Максимовичка хәтер калдыра торган бу көтелмәгән сүзләрне шунда ук уенга борырга ярдәм итте:
Тагын берничә ай шушылай чалкан ятсам, шунда барып керәчәкмен, — диде. — Ә сез, гафу итегез, аннан килдегезме әллә? Анда тормышлар ничегрәк?
Гөлдери торып аякка басты, кызарынды-бүртенде һәм бик яман гөлдери-гөлдери палатадан чыгып китте Без Андрей Андреевич белән көлеп җибәрдек. Николай Максимович көлмәде.
Бу Маһирә Хәбировна чыннан да мине акылдан яздырырга уйлый ахрысы, — диде ул күңелсез генә. — Әле хан, әле пәри, әле гөлдери җибәрә... Язучысы ике көнгә бер сүз әйтә, очучысы берсен дә әйтми, — дип, Балашов белән минем өскә дә очып кунды.
Шул ук сүзләрне беркөнне артист Маһирә ханымның үзенә дә әйтте, һәм без докторның шактый уңайсызланып китүен күрдек. Ул көнне Маһирә ханым беренче тапкыр безнең белән кырыс сөйләште...
Маһирә ханымның ул көнне ни өчен кәефсез булуын без байтак вакыт үткәч кенә белдек, — дип, Зиннуров аерым кәгазьгә өстәп беркетеп куйган. — Нәкъ без сораштырган көнне аларның Алексей Лукич белән икесенә Әнисә Чибәркәева өчен шелтә бирелгән булган икән. Аннары хастаханәдә бик шау-шулы җыелыш та булган дип сөйләделәр. Тютеев үзе катнашкан. Аны без үзебез дә күрдек, ул баш табиб белән палаталарны карап йөрде, безнең моң-зарны да сораган булды, тик ул чакта без аның нинди максат белән килгәнлеген белми калдык. Аннары колакка имеш-мимешләр ишетелә башлагач, беркөнне Маһирә ханым минем караватым янында утырганда, башкаларның игътибарын тартмас өчен татарчалап кына:
Сездә нинди күңелсез хәлләр булды соң әле? — дип сорадым.
Зинһар йөрәк ярамны кузгатмагыз, — диде ул, үтенүле тавыш белән. — Мин Кайберәүләрнең күзләрен томалаган кара пәрдә Егерменче съезддан соң төшкәндер, алар үзләре эшләгән гаделсезлеккә сызланып үкенәләрдер дип уйлаган идем. Кызганычка каршы, Тютеевлар һаман Тютеев булып калалар икән,
Маһирә ханым урыннан торды да артист янына күчеп утырды. Николай Максимович гадәтенчә шаяртырга тотынды:
Кулыгызны бирегез, — диде һәм Маһирә ханымның кулын тотып үпте. — Моны мин генә эшли алам, бүтәннәр моны булдыра алмый!
Маһирә ханым уңайсыз гына елмайды.
Сез төзәлә торган кеше түгел икән, Николай Максимович.
Газ белән булгач, кочегарлар ягулыкны кызганып тормыйлар. Көн-төн батареяларны кыздыралар. Палаталарда бик бөркү, һава җитешми. Без әледән-әле санитарканы чакыртып форточканы ачтырабыз. Ә Гөлдери моны өнәми. Сүз әйтми әйтүен, ләкин нәселле үгезнеке кебек салынып торган тамагында гөлдерәве тынмый, әйтерсең, анда тимер-томыр тәгәрәтәләр.
Кич белән безнең палатага чиләк-чүпрәк күтәреп санитарка Маша керде. Чәчрәп көләргә яратучы бу хатынны да Николай Максимович һәрвакыт төрле юк-бар сүз белән шаярта торган иде.
Шундый көлүне ишеткәнегез бармы? — ди иде ул безгә. — Көмеш кыңгырау кебек чыңлый бит. Әгәр көлүчеләргә дә ярыш үткәрә торган булсалар, Маша, һичшиксез, беренче урынны алыр иде. Яратам мин көлә белгән хатыннарны!
Менә шул Машага килгән көненнән үк каныкты бит Гөлдери. Ул килеп керсә, юри палатадан чыгып китә дә, кайда булса кеше күзе күрерлек урынга утырып, хәле бик начар авыру шикелле ыңгырашырга тотына. Ә берәрсе килеп хәлен сораса:
Миңа палатада тынычлык юк, — дип җавап бирә икән. Кызганычка каршы, без моны башта ук белмәдек. Беркөнне Маһирә ханым килеп шелтәләгәч кенә төшендек.
Төнлә без өчебез дә начар йоклыйбыз, йоклата торган даруларның да файдасы бик тими. Ыңгырашабыз, саташабыз, гырылдыйбыз. Кайберебезгә кыен да була, ләкин зарлану уе беребезнең дә башына килми. Ниһаять, изрисеңме, онытыласыңмы, — күзләр йомыла. Авыр, тынычсыз йокыга таласың. Ләкин үч иткәндәй, нәкъ шундый минутта Гөлдери тора да ике кулы белән ике карават башына тотына, чайкала-чайкала: һо-һо-һо! — дип гөлдерәргә керешә һәм сестралардан яки табиблардан кем дә булса күреп алганчы туктамый. Шуннан соң аны култыклап алып, караватына яткыралар. Ул тынып кала. Әмма авырулар йокыга китәм дигәндә генә, ул яңадан урыныннан тора. Тора да, юан таягы белән идәнгә тук-тук бәреп, коридорның аргы башындагы телефонга китә. Аның таяк тавышы төнге авыр тынлыкка чумган бөтен коридорга яңгырый һәм күпләрне йокыларыннан уята булса кирәк, һәрхәлдә, минем үземнең мигә китереп бәрә торган бу таяк тавышыннан әллә ничә уянганым бар. Ә бер уянсаң, инде төне буе йоклый алмыйсың.
Хастаханәдә берәүнең дә шәхси тормышы сер булып кала алмый. Монда барысын бик тиз беләләр. Гөлдери былтыр гына үзеннән утыз яшькә кече бер хатынга өйләнгән икән. Чындырмы, гайбәттерме, ул хатын Гөлдеринең квартирасына гына кызыккан имеш, хәзер иренең тизрәк кәкрәюен көтә, ди. Ә монысы, үзе юк чакта бичәсе башка ирләр белән шаярмасын дип, хастаханәдән һәр төн өенә шалтырата. Коридор тын булганга, сөйләшүләре безгә дә ишетелә.
Сөеклем, син өйдә генә утыр, — ди. — Беркая да чыгып йөрмә. Акчаңны кысыбрак тот, кәнфит белән шоколадка әрәм итмә. Күрше-күләнне өйгә кертмә, әйбереңне челдереп чыгарлар. Пенсияне китерсәләр, бурычка бирмә, кайтармаслар...
Бу хәтле рухи фәкыйрьлек! — дип кычкырып җибәрде артист беркөнне, Гөлдери сөйләп бетергәч, һәм безгә барыбызга да ничектер бик күңелсез булып китте.
Көләргә ярата торган санитаркабыз бүген бик күңелсез иде. Ул хәтта артист шаярткач та көлмәде.
Гөлдери ятып тора иде, Маша кергәч, үч иткән кебек, торып чыгып китте.
Маша, әллә ирең белән ачуланыштыңмы? — дип яңадан сорады артист мыштым гына идән сөрткән санитаркадан.
— Әй Николай Максимович! — дип кинәт әрнеп кычкырып җибәрде санитарка, үзе кулындагы юеш чүпрәген дә ташламыйча өстәлгә капланып үксеп елый башлады.
Без бу көтелмәгән хәлдән аптырап калдык. Бигрәк тә артист уңайсызланды. Ул бит кешенең күңелен күтәрер өчен тырыша иде.
Сәбәбен соңыннан гына белдек. Маша Николай Максимовичка үпкәләмәгән икән. Аның күңеле безгә кергәндә үк тулган булган. Безнең әлеге Гөлдери һичбер гаепсез санитарка өстеннән авыруларга игътибарсыз, бары тик шаркылдап көлүне генә белә дип, Алексей Лукичка барып зарланган, баш табиб санитарканы чакыртып бик каты орышкан.
Бу хәбәр безгә аяз көндә яшен яшьнәгән күк тәэсир итте. Әгәр торып йөрергә яраса, без шунда ук өчебез дә Михальчук янына барып хаксызга рәнҗетелгән санитарканы яклаган булыр идек. Каты авырулар палатасына үзенең эчкерсез көлүе белән тормыш яме алып килгән кешедән зарланыр өчен нинди җан көеге булырга кирәк!
Икенче көнне без үз фикеребезне Маһирә ханымга да әйттек. Ләкин Маһирә ханым, ни өчендер, бу мәсьәләне тизрәк йомарга тырышты. Без аның иренен тешләп читкә борылганын күреп калдык.
Мин Диләфрүзнең палатага керүен көттем һәм аңа татарча дәшеп, Маша белән булган хәлне кыска гына сөйләдем дә, Маһирә ханым ни өчен бүген бик күңелсез, ни өчен ул безнең сүзләргә игътибар итмәде? дип сорадым. Диләфрүз миңа Гөлдеринең Маһирә ханымнан да зарланганлыгын, аңа да сүз булганлыгым әйтте.
Мин бу турыда иптәшләргә сөйләдем. Безнең нәфрәтебезнең чиге юк иде.
Леонтьев киткәннән соң Иван Федорович та безнең палатага керми башлады. Ләкин безгә аның белән сөйләшергә кирәк иде. Санитарка аркылы аны үзебезнең палатага чакырттык. Ул килеп минем баш очыма утырды. Берничә көн урыннан тормыйча яткан икән, шуңа күрә сезнең хәлләрне белә алмаган.
Мин Иван Федоровичка Гөлдеринең ямьсез кыланышлары турында сөйләп бирдем. Иске танышлар буларак, Гөлдери белән ипләп сөйләшүен үтендем. Гөлдери Машадан да, Маһирә ханымнан да гафу үтенергә тиеш, дидем.
Шул чакта Гөлдери үзе дә килеп керде. Иван Федорович үзенең беркатлы турылыгы белән шунда ук Гөлдер идән:
— Выходит дело, син әле, картлач, зарланып йөрисең монда? — дип сорады.
Гөлдеринең тамак төбендә нәрсәдер гөберди башлады. Торып китмәкче булды. Иван Федорович аны кулыннан тотып туктатты.
Ашыкма, — диде ул, — утыр. Барыбер эшкә барасың юк. Нигә хатын-кызны кыерсытасың? Алардан зарланып йөрергә кем сиңа право биргән, ә?
Акыл өйрәтмә, культ калдыгы! — дип кычкырды кинәт Гөлдери, бөтен зур гәүдәсе белән калтыранып. Ул таягы белән дә берничә тапкыр идәнгә сугып алды. — Менә сезнең ишеләр мине унсигез ел сөргендә череттеләр.
Монысын без белми идек. Ихтимал, Гөлдеринең сәер гадәтләре бар да шул еллар бәласедер, ә без аңа әнә ничек өстән караганбыз.
Мин унсигез ел утырып кайттым, ә сез...
Ә без унсигездә шинель киеп туган илне фашистлардан сакларга киттек, билгә гранаталар бәйләп дошман танклары астына яттык, самолетларыбыз белән таран ясадык! — диде кинәт Андрей Балашов. — Ләкин моның белән мактанырга яки моны үзебезнең мәртәбәбез дип күрсәтергә җыенмыйбыз. Сезгә дә фаҗигане... мәртәбәгә күтәрмәскә кирәк.
Дөрес әйтәсең, очучы дус, — диде Иван Федорович. — Бик дөрес. Яраларын күрсәтеп, базар чатында селкенеп хәер сорап торган инвалидларга халыкның хөрмәте зур түгел. Чын ир үзенең яраларын бүтәннәргә күрсәтми. Хәтта хатынына да. Аннары, әгәр без барыбыз да культ калдыгы булсак, социализмны кем төзеде? Я, әйт? Ник телеңне йоттың?
Гөлдери палатадан чыгып китте һәм... яңадан кермәде. Аннары санитаркалар аның тумбочка өстендәге исәпсез-хисапсыз буш пыяла банкаларын алып чыктылар...»
Шушында өстенә «3» дип куйган дәфтәр асылда тәмамлана иде. Ахырда бер буш бит калган булган. Инде соңыннан, торып йөри башлагач булса кирәк, Зиннуров икенче төрле кара белән янә бер нәрсә өстәп куйган. «Канаты сынган карт бөркет», дип укыды Гөлшәһидә язуның башын.
«Терапия бүлеге коридорында минем игътибарымны тарткан яңа бер авыру күренә башлады. Ябык, чәче агарган, күзлекле, борыны кылыч. Бер кулында таяк, икенче кулын артына куеп, бөкрәя төшеп аксап йөри. Ул канаты сынган карт бөркеткә охшый. Ничектер стенага сыена төшеп йөри, кайчагында туктый да як-ягына карана. Күз карашы мәгъруранә, шул ук вакытта аңарда безгә, җир кешеләренә, аңлашылмый торган тагын нәрсәдер бар кебек. Гүя без аның каршында бер чүп кенә, көчсез, зәгыйфь җаннар гына, ул безгә мәсхәрә белән карый шикелле. Ул беркем белән дә сөйләшми, хәтта өстәл янында да сүзсез утыра. «Ашыгыз тәмле булсын», дип әйтүчеләргә дә җавап кайтармый. Әмма шул ук вакытта ул ярыйсы әрсез, юлымда тормагыз дигән шикелле, сөйләшеп торган кешеләрнең араларыннан уза, беркемгә әйтми-нитми телевизормы барып туктата да сүзсез генә чыгып китә. Ул бик еш тәрәзә янына килә, ләкин тәрәзәдән туры карап тормыйча, башын күтәреп күзләрен өске өлгегә теки, гүя чыгып китәр өчен юл эзли, чыкса, зәңгәр күккә күтәрелер иде дә монда борылып та карамас иде кебек...
Мин табиблардан сорашып белдем. Аңа операция булган. Аягыннан кырык дүрт ел йөрткән пуляны ярып алганнар. Бүтән аның турында бернәрсә дә белә алмадым. Әллә инде ул бик тәкәббер бер кеше иде, әллә күңелендә кешеләргә бетмәс-төкәнмәс ачу саклап йөри иде. Ә бәлки ул озак еллар төрмәләрдә утыргандыр да сәер гадәтләре шуннан калгандыр, Гаҗәп бит ул кеше күңеленең серләре...»
Гөлшәһидә терсәгенә таянып уйланып торды. Аннары дүртенче дәфтәрне ачты. Үзеңә таныш нәрсәләр турында укуы бик кызык икән. Дөресрәге, син укыйм дип тә уйламыйсың. Син шуларны яңадан кичерәсең кебек. Тик шундый бер үзенчәлеге бар, син уйландыра торган якларны да, гыйбрәтле, аяныч, көлке якларны да, тормыштагыдан үзгә буларак, калкурак күрәсең.
«Чибәркәеваның үлемендә Маһирә ханымның ни гаебе бар? — дип уйлады Гөлшәһидә. —Ә Саматов турында бер сүз дә язмаган. Күрәсең, ул жумба балыгы моннан да шома гына ычкынган. Сәламәтлек саклау министрлыгында да өстән-өстән генә тикшерделәрме икәнни? Маһирә ханымга хат язарга кирәктер...»
Шул уйлар белән Гөлшәһидә яңа дәфтәрнең яңа битен ачты.
«... Дөньяда үзләрен хикмәт иясе дип йөрүчеләр бар. Алар барлык очракларда да, бөтен нәрсә турында да үзләрен хөкем чыгарырга хаклы һәм лаеклы дип уйлыйлар. Алай гына да түгел, алар чыгарган карар, алар әйткән сүз — иң дөрес карар, иң дөрес сүз, янәсе. Шуннан кименә алар риза да түгел. Нәкъ менә шундый бәндәләрнең берсе безнең палатага — Гөлдери караватына килеп урнашты. Иллеләр тирәсендә булыр, маңгай өсте ялтырап тора, йөзендә истә калырлык бернәрсәсе дә юк шикелле. Әмма бик сөйләмчәк. Сөйләгән чагында иреннәрен әллә ничек кыландырып бетерә. Сөйләшүенә, үз-үзен тотышына караганда, ниндидер бер «неудачникка» охшый. Китапча сөйләргә маташкан була.
Ике-өч көннән кемнең ни турында сөйләргә яратуын сизеп аласың. Фәтхерахман — аның исеме шулай иде — күбрәк мәхәббәт мәсьәләләренә кагылды, анда да күбрәк табиб халкы тирәсендә сүз йөртте.
Табибларда, — диде ул, ятуының икенче көнендә үк, — чын сөю тойгысы юк, Николай Максимович, була да алмый.
Фәтхерахман башта ук бу палатада үзенә лаеклы бердәнбер кеше — артист икәнен аерып куйды ахрысы. Ул аңа гына мөрәҗәгать итеп сөйли, үзе дә аның гына сүзен тыңлый иде. Әйтергә кирәк, җаны-тәне белән, эт шикелле күзләренә карап тыңлый, хатын-кызлар турында сүз барганда, хәтта кулларын да уып утыра иде.
Ник алай дип уйлыйсыз? — дип сорады артист.
Чөнки табиблар, кадерле Николай Максимович, кеше дип атала торган затның — ирме, хатынмы, анысы мөһим түгел — менә шул затның чын табигатен яхшы беләләр. Күңеле эгоизм, цинизм һәм мин-минлек белән, тәне иң әшәке чирләр белән тулы аның. Мисал өчен әйтик, әгәр бер кешенең теше сызлый яки бавыры авырта икән, — менә минем бавыр авырта инде, — яки анда бөеренә ташлар тулган икән, — аллага шөкер, миндә монысы да бар, — аңа синең Джульеттаң ни дә, Ләйләң, Зөһрәң ни. Ул шул әшәке бөеренә җыелган ташларны эретер өчен генә дә бөтен дөнья шагыйрьләре мең-мең еллар мактап күкләргә күтәргән мәхәббәт былбылларын порошок итеп йотарга әзер. Абзагызга ышаныгыз, — дип кулы белән күкрәгенә суккалап алды, — күзен дә йоммаячак. Әгәр аңа синең майга уралып беткән, шуңа күрә тибәр-типмәс кенә кыймылдаган йөрәгеңә шифа була яки тын кысылуыңны бетерә дисәләр, ул җир йөзендәге барлык мәгъшукларның күз яшеннән ясалган ваннада, родон, сероводород, ылыслы яки нарзан ванналарында утырган кебек, пых-пых итеп утырачак, һәм моны әдәпсезлек итеп санамаячак. Табиб көн саен, сәгать саен шушыларны күрәме? Күрә. Чынбарлыкта табиб бер генә минут бөек, саф, нечкә тойгылар дөньясында яшиме? Юк. Газап, әрнү, кычкыру, ыңгырашу, тиргәү һәм каһәрләү — менә аны иртәдән кичкә кадәр урап алган мохит. Бүтәннәр хатын-кыз тәненең җылысына, хуш исенә исерәләр, аның аякларын үбәргә әзер, ә табиб андагы әшәке чирне, яман шешне генә күрә, кызганмыйча яра, эренен агыза яки язвалы итен калҗа-калҗа кисеп ләгәнгә ташлый...
Җитте! — Диде Любимов. — Циниклар фәлсәфәсен мин тыңлый алмыйм. Бу — кешедән көлү, аны мәсхәрәләү.
Фәтхерахман әрсез генә елмайды, иреннәрен кызу-кызу кыймылдатып алды.
Кадерле Николай Максимович, — диде ул. — Мин Сезне аңлыйм. Сезгә бүтәнчә әйтү хәрәм. Чөнки ашарга әнәегез калмый. Ә мин кайчандыр табиб булырга хыялланып йөргән, күпмедер вакыт шул өлкәдә эшләгән кеше. Мин белеп сөйлим. Менә сез үзегезне без иң хөр сәнгать эшчеләре дип әйтәсез, әмма корсагыгыз, минемчә, башкачарак уйлый. Мин үзем заманында сәнгатькә дә табынган кеше, ләкин нихәл итәсең, хакыйкать сәнгатьтән өстенрәк. Мин моны күптән аңладым. Аңладым да юлымны медицинадан да, сәнгатьтән дә йөз сиксән градуска бордым.
Корсак мәнфәгате белән яшәгән кешеләргә бердән-бер дөрес юл. Дөрес иткәнсез, — диде артист.
Хикмәт анда түгел, Николай Максимович, — диде Фәтхерахман үпкәләмичә. — Сүз кешенең асылы турында бара. Кешегә, әйтик ни кирәк? Аның бер җире дә авыртмасын, сызламасын, аны бернәрсә дә борчымасын, тынгысызламасын, барысы да аның турында гына кайгыртсыннар, аның гына күңелен күрсеннәр, аны гына ашатсыннар, йоклатсыннар, киендерсеннәр, мактасыннар, назласыннар...
Кешегә дидегезме? — дип кайтарып сорады артист. — Юк, — һәм Фәтхерахманның күкрәгенә бармагы белән төртеп өстәде: — обывательгә, мещанга, ике аяклы дуңгызга!