Aýgytly ädim I - 21

билен бир аз ойнашандан соң, гушлук иимитй бишен петекесини долдурмакчы болдьп. Ол гиҗеки мейлисден галан
бир кәсе арагы гвндерил, демини алан хамырлъх черек
билен ищек гой-ның гоша гаиыргакыны оырды,. күтв додакларыиың ягыны еүпүришдарип, муртьгны товл-ап, гышарып ятьгрка, улы аялы бир яшлы чагасыны гетерип,
оның янына гелди, аяк уҗьшда отуръгп, чагасыйы кйщикледи:
— Ана) кака. Бар, какаңа бар. Үстине мвн! — дийип
яльгнҗаклык этди: оның б'Ир аз гөвниви гөтер.мекчи, шоның билен езиниң гизлин- ислетине ёл ачмакчыды.
Волостной гышарвдп ятан еривден чагасыюы алды, оны
ягҗьшак додаклары билен огшады, йүзинден, гөзинден
сыпады. Хырсьгз түйлер «әзик йүзине батаиы үчимми’
я арагың агрылҗык ысы оңа яра^маны үчинми, оңа хемиз
адатланманы үчинми—чага йүзини-ики яна совды. Волостной оны бойнъгна миадирди. Аялы вз әриниң шатланайыны гөрүп, хәзир вагтдыр хасап этдк-де, гөвниниң вслеги■ни- мәлим этмәге дурды:
— Аю какасы, саңа диййән: маңа-.да бир керпичли
илдиргич алып берсене! Ине гөрйэмиң, көйнегимем көнелиидир.
'
- 20*
£07
Волостной уллакан гөзлерини ятаган өкүзиң. гөзлери
ялы эмай бшген агдарып, аялыгаа серетдн, аҗымтык йылгырды:
— Сен өзиңем тәзе дәл акыры!
Шол сөз аялың аварлы дамарына дегда:
— Кенелдиң дийип, ташлаймадьг бормы?
— Сен «'Әме ташландынмы?
— Хепдеде бир' гара бермесең...
— Сен оны менден гөрме.
— Эйсем, кимден гөрейию?
— Өзивден гөр!
— Өэимиң йәме айбъгм: бар?
— Сениң янъгңа барарлъягың бармы? Сен, &сйрән текәң ысы яльг лорсага дурсың!
— Тәве кетени алъш 'бероең, онльпрак гарашык этсең — бейле боласы ёк.
— Пәхей, акмак гырнак! Итиң бойнына гөвхер дакан
ялы, саңа «оме, эсбага гелящйәмм?
— Бир вагт-:а,элъетмез бир шакадым... Инди ит болайдыммьг?
Шол чекелешик волостнойың кейпини позды. Ол, чаганы биҗай тутуп гыгьгртды, аяльины болса әдикли аяш
билея депип гойберди:
— Тур, оварра бол! Гврүнме гөзиме!
Аялы шумзкарып чыкаидан соң, волостной сәмәп дуран келлеси билен хыял көлине чүмди. Ол хер арчына
нәче а.ртьж пәле саланыйы, хер пәләи» бир мүң манатдан
бошаданда, нәче мүң мавада етйөнини хасаплады. Соңкы
алан аялы хем шврели болаяьг үчин, үчүнҗи гезек гыз
алмаяың, той этмәниң күйине дүшди. Шол сүйҗи ойлар
ичинде болса. ука гитди.
Волостной дүйшиңде вйленди1, байр^ак 'берди. Шол вагт
дашардан гелен атлыларың дүкүрдиси гулагына илен ялы
болса-да, байракда чапылян атларың гүпүрдисидир хасап
этди. Шол вагтда гапыдая гирен бириниң:
— Волостной! Волостной! — сеси гулагьгна илди. Оны
хем1 достлардая бири той гатанч гетирип хөдүрлейәндир
дийвп дүшүнд»-де, «Ал бәря!» дийип элини узада«даь өз
сесине гөзи ялпа ачьшды. Ол оялы-укың арасында, ики
яндан аки сапанчанъщ өзине бакая гезелйәнини гөрди,
келлесини саңңылдатды, ачылан алзыны йыгнап билмедж
— Ә-Ә'&...
Сапанча геэейәнлерден бври оңа буйрук берд»:
■ — Ярагыны бөр!
Волостной алҗырандьтьж арасымда сакынды:
— Очмон этмесещиз-ле!
Буйрук гайталанды:
— Ярагъпш окла! Болмаса/иие ги/гдин,!
Волостной сандыраклаян әллера бнлен яосыгшшн
аихагындакы сашанчасыны габы, кемери билөН' узатди.
— Ене нәхили ярагын бар?
— Хо-хол тошадан 'башга зат ёк.
Тамьгң диваръшдаи илдиришш гошаны хөм хатар;ы
бшен алдылар. Волостной алисыраны үчин, оларвд кимлердигини хем 'сорап билмеди, нәме үтаияигини хем дүшүнмед». Өзиниң шҗә галаны үчин, полковиипщ газабы
гелшдар дайип ойламаеты боланда, туосаг әдйәилерден
бири өзлериии мэлим этди:
— Эзивханын, буйругына тор^, биз сени тусюаг эдш,
шонын яиына элтмели. Тиз бол, өке дүш!
Волостной ишиң нәмедедигини аңлады; шол секундьщ
өзиндеи башлап, хиле тарындан аоьшды:
— Вах, шей дийсеңиз-ле!.. Мен, асыл, җиштмикәңиз'
дийип, йүрегим ярылды. М-өн бу гүн биигешләниен баярың чакылыгыиа гитмән галдым. Эзизханың йьи-ыичак
йышаяйьшы эшидап, шоңа. барыю тошулм акчьщым. Хәзир гидейин дийип отыркам, узак -ги!җе ятмакьш үчин,
иркиләйипдирин. Эзизхан чагырян болса, гаты гидерис.
Мен Эзизхан үчин дөрт гуты дәри гетирипдим. Хеле-ей,
ай хеле-ей! Шол дәрилери гетир ха-ав!.. Нәме бейдип дуреъщыз?.. Ханы, гөчиң ахыры!.. Чая-пай игаелиң. Ончаклы.
гысеанмасатщз, токли сойдурайыи...
Волостнойың хилегәр сөзлери сада йигитлери ынаидырды. Шоның үчин онъщ элини, аяшиы даңман, өз атына
‘миздирип, бшге гигшекч» 'болдылар. Эмма, даш>ардакы
дуран иии атлы оңа разы 'болмащы. Эйоем-де болса, оныа
элини даң|М1ан, бириниң сьгртына миадирдилер.
Волостнойы алып угранларында, оның кичи аялы:
— Вай, налач эдейии! —дийип, йүзиии тама яилады.
Өйиң ишигиие чыкьш, сьгнлап, гүнилик оды билен туташьш дуран байры аялы: «Сен мениң әрими элимдея алдың, гүними чайкадьщ, бал гүниңе батдьщмы? Агла,
гырнак, агла!» дийип гыҗыт береси гелди, эмма гөзиниң
одыны алан гөзлер гөреҗиниң енине гелди-де, дилин»
дишледи. Шейле-де 'болса, ©з ичинден «Худайым, эдениңе
йүэ мүң шүкүр!» диймек билен певрүмиии гиңелтдв.
309
Волостнойы Эзиз»ң янъша альш баранлар, о®ьщ хәкүмети йигренйәниии, Эзизиң яньгна тамапе тайьгнл-ананыны айтдылар'. Эзиз оңа .ынам- этмеди. Эм^ма бүтин арчъгпларың, эминлервң, эмелдарларың дивана чаг-ырылан гүнинде, волостнойың она гитмән галмагы — оны бир аз
нюирҗиңлетди. Хер халда, ©сшоетнойы өз яиьма гетирдип,
оның бюиея о&злешмек иследи.
Волостной, Эзизи мундан өң хич бир зат алнындан
хасап этмейән хем болса, хәзир ондан.суссы басылды!. Ол
өзини бир хили мүйнли ялы оьгзды. -Шейле-де болса, сырыны билдирмезлиге чалышды. Оның билея гадырлы
саламлашандан соң, җигитлере берен гүррүңини гайталады. Эпинини язман .-алът гелен доныиы:
— Хан ага, халат! —дийвп оклады. Ол, доның ызындан гөзиниң гытапы билен середенде, Эзизиң айылганч
йүзине.бир аз шепагат иненини сайгарды. Шоның үчин
пурсатдан яейдалакьт, үсти-үсгвне сарнап уградьг:
— Эзизхан, 'икимиз душмандык. Мен ©ол:оетнойды.м,
сен мениң голастымдьщ. Долрьюы, М1ен сени уллахан душ•мая хем хасап этмейәрдим. Эмма сен мени гөэинде окың
болса у.р|җ.а1вдың — чәре тапмаярдың. Билэдедим, худай
боннъша урандан болдымы, халкьщ үстине дүшен аграм
'меңи ойламага меҗбур этди. Ак латышавьгң ,гө®ни дггй-тт,
халнь1‘м1ьвзы гедай галдыр.аным.ыө мениң ядьпма дүшди. Гарыпларыңшу болчыльикда-да чөрек тапман энтешип йеренлери мениң гөзимиң .өңине гелди. Оньиң үстине, ене-де
тызьгл эңек җжылларь1 тооың өңине тутуп берип, зне•агганы' огулдан, .йигитлери -реляяден айырм-ак азабы,
халкьщ зары мени узак гйжеләп ятырмады. Ахырында
мен, эдйән ишимиң кечҗедигини, халкьгң гүнәсине галяны"мызы, илатың налыщъша себәп 'болянымыэы дүщүндим...
йаяимдён гайтдым.. Өз миллетимяз» гыргына бервд, 'пч
соныяда-да баярдан алян алмытьгмызың «доңуз оглыдытыны» аңладьш.— Вол&стной гепиниң сепини билдирмән
сөзледи, хатда онъгң сесинде-де гьгнаяч яльпбир оваз эшидилди. Ол, Эзизе чиңерилш, сөзине довам этди.— Сениң
диваяа чозжак боляньщы эшидш, сениң билея бирлеш'Ме^ги, овунҗак душманлыкларың үстинден басъип гечмегй
мен йүрегиме дүвдим. Шоның үчин хем полковнигиң йытынчагына гитмән, өйде галдым. Сения яяыңа атланайын
диен ой-яикир билен гышарьгп ятыркам иркшшпдир^н.
Шол 'Вагтда-да сениң атлыларың барды... Х-ззир оен хан,
;\«ең сениң беади.ң. Исле мениң сәзиме ынаяьпп, зкл» му310
сулман хайрына мени өзиңе нөкер эдин, исле-де көне
душманлыга өерип, мени туосаг ет, кейпин. ислесе — ат!..
Хайсам болаяда, халкымьщ гаргаишына галманым үчин,
халк оны бюмеое-де, «з 'йүрегиме айдың боланы үчин,
мен өзими 'багглы хасап эдйән.' '
Волостиойьщ нуткы Ээизи узак ойшандырып хем дурМ1ады. Ол оңы, хакыкаггдан-да, пәлинден гайдан адам дч>йип дүшүнди. Шонъгн, билен бйле, улы гө&ресини кичелдил, боюн Э1МП гелеи адамыны багымамазлыгы — түркменчилж кадасына оыгмаз хасагг этди. Шонъщ үчин
икирҗиңдәп хем дурм-ан, швнине геленини мәлим этди:
— 'Бизиң хәзирки тутян тутумымыз тире-уруг давасы
дәл. Дин даваеы. Шоның үчин мен сениң мундан өн<ки
гүнәлериңи багьгшлаян!
Волосгной ене шелайынлык этди:
— Хан ага, мен гөзим гызаран вагтында-да, сенин.
мертлигиңи 'бю1-йәдим. Оен ойы гызгалаңлы вагтда ене
бир гезек гайтал адьщ. Саг бол!
Эзиз хаиың ене бир зат гевнине ;гелйп, оны оөз бшеч
оынап гөрмек иследи.
— Сен аэат! Ислесен, бар-да, 'баярыда хабар бер; бив
шу гиҗе оның үстине дөкүлҗек!..
Хүммет оның сөзини кесип, чынлакай сыпата гирди:
— Эзиз хан! Сен мени сөз билен урма, элиңден гелйә —
гылыч 'билен ур'! Сея менй мундан артык дузлама. Мениң
этмишим, утанҗьш, озалдан хем өэиме еггик!
Шондан ооң Эзиз оңа йьшлырът серетди:
— Сешщ йүрешң бизиң билен бир болса, онда сенем
бизиң биримиз. Ана ярагың. Сагоанчаңы ал-да, билйңе
гушан.
— Эзиз хан, оны мен саңа пешгеш берйан. Маңа диңе
бир эгри» гылыч 'болса бшия. Полковнигиң келлесши зден
өз элим билен тогаляеам, нгонда йүрегим 'Ынҗаяар-, эден
гүнәми өз эл-им 'билөн ЮВДЫМ1 хасап эдерин!
Вшостной, латыша хөкүмегиниң гурбыиың гагааныны,
диңе тыгырдап дуран отлысының галаныны, онын, хем
ёлыны кессең, ишиниң гайтҗагыны, халының хараплыгыны, элиңи гетир боланыиы ъшаядыръяҗылык билен гүррүн
берди. Шәхериң хайсы тарапындан чозмалы, нәхили чозмалылыгы барада лайыклы ёллар салгы бёрдй. Шәхер
гарнизонында оңлы гошун ёгыиы 'ынаидырды. Шойлук
бшен, ол 'Өзинв Эзиз ханың янында гозгалаңчыларың
җанъщкешлеринден .гөркезда.
311
Хшүмеши. гьшшъадың гең дәлдигини хем өзиниң ойнаҗак ролыны өңинден ойланан Эзиз, маңлайы депел гара
ат эдишшди. Ол, сүтүк гушагьщ үсгшаден Хүвдмедиң саианчасыны иушанып, атасының кесгир гыльиҗыны эгнинден
илдирип, гара атына атланды. Аргыша гелен ёмутлардан
алан бәшатарыны өңинё басды. Ол — ябы, байтал, эшек
улаглы, гаранилли, гоша түпеңли, гылыилы, палталы,
гыркылыклы, дүрли яр-аглы йыгьгнды нөкерлериң арасы-нда айланды. Оларъщ 6аштутаяларыны айтыма йышап,
чозуш 'Хакында буйрук берди:
— Йигитлер! Биз бу гүн иатлша лабыръшы үсгимизден сырмак, төверегимизи торлан мөйиң керебини гырмак
үчин атландык. Шу гүн бизиң өз гайратьмызы гөркезҗек.
гүнимиздир!
— Хөимаи! — диен оес яңланды.
Эзиз ятанда, дүйшиие гирмедик бир ягдайы. гөз өнине
гетиренден, ызына дүшен нөкерлери сынландан соң, өзин»
Рүстем Залдырын хасап этди. Ол өзийиң пишиге хайбат
урян сычандыгьгны аңлйман, өкүз болмак исләи гурбакша
ялы чишди-де, гөвүн йүвүртди: «Бир сөй билен или; мек
вз янъима чекдим. Шейле гүйч бишеи 'Мении. етмеҗек ерим,
алмаокак гаяам 'болмаз. Бу гүн патышга хөкүметини агдарып ташласам, эртир езим патьпыа ерини тутарын. Юрт
ооран ханларың, беглериң хайсы бири менден артык? Мен
бүгш Теҗен уездине кав боларын. Маңа пәсгел бермв^
исләнлердея бәш-үчисиниң’ келлесиии тогаласам, ким’
меяиң гагрпгьшда дуруп бил!җек? Эмма халк... Хым!.. Халк
диениң бир сүри гоюндьгр, таятъг эледе аланындан' соңв
нирә сүрсең, шоңа гидер!»
Волостнойың болса шол вагтда:
( — Урушдан гайра дураньщ мусулман ганы болмадыгы! Гачанын хатыны талак! — дийип гыгырян сеси, өзине
болан ьгаанҗы бүтиилейин тассыкладярды.
Бюги бүкүлен Чапык оердар уградыҗы1 маревзшод
арасындан сайланып, чозгуна уграянла^ра несихат берд^.
Оньщ өлүгси гөзлери ялдырады, говшан гөвреси сандырады, сеси гарылҗык чыкды:
^
— Батырлар! Мен сизи таңрының назар эден сердары.
Эзнз хана табшырян. Эзиз хан, оени шахымердана таб~
шырян! Сея алланы чагьгрът, атан, эгри гылъгҗыны узадан ерннде, ол, Алыгаың зүлпүкары ялы бир. нвче ге£
узар. Барың, ягшызадалар ёлдашыңыз (болсын!
Чортмак бойлы, ала донлы, ал^а гезл)и, узын ала сак312
галлы Җелил вшан голларыны гөтер'йп пата бөрди. Онын
узын ала саигалы йылдыө ягтысьгаа селкнлдөди, сеси агламҗьирап чийды:
— Елъщыз ак, ёлдааныныз хак, ишинвз шовлы, муртыныв товлы болсын! Түпендаиз атгыр, ,гыл'ыҗы«ьгз көсгир болсын! Зарбыныздан даглар-дашлар' эадврөси»! Демиңиз дүшен еринде, душман гуршун ялы эресин! Сизи
мениң атам-бабам голласын! Гайдувсыз батырлар! Дин'
ёлывда өлсеңиз шехит, елдүрсеңиз, казы боларсыңыз! Барың, мен сизи бир аллага табшырдьгм! Бисмиллр, аллахьг
эюбер!
Эзиз хан аггьшы шэхере бакан өвренде, Җелил яшан
оньщ ыаьгадав гыгырды. Эмма бу сапар онын. сеси шатлыклы чыкды:
— Гочакларълм, олҗа
ңыздан чыкармавериң!
алаңызда,
хайсы
агащдзям
яды-
Отуз докузынҗы баш
Артык, Эзиз ханьвдкыдан доланьгп гетеядев ооң, байтал дштемек баханасы билен Меретлере барды, Айнаньг
гөрди, дшгөг этди:
— Мерет ага, сен өзиң гидип .билмесең, байталчаңы
огла-нлара 'бероең нәдеркә? , •
Яңы укъщан галан, «әхошлан Мама гышарып ятан
еринде, Меретден өңе дүшди:
— Хер етене байтал 'берип, оны елдүрдип болмаз!
Артышы гөренде, йүреги гопан, ондаи дүнйәсини гайгырмансак Айиа «Еке пүнде өли 'бермели болармышмы?»
дийип, энелигивиң алкымындан алмак иследи. Эмма гызЛ1ык эҗабы, онда-да <бир> сөзиии айдыц билмеди. Меретден хем Мама гайтавул ^болманы үчин, Артыгың ©зи оңа җогап бермели болды:
— Мама еңде, емүрлик зат бармы нәлве? Дүнйэниң.
гуралышы шейле. Ынха, меоелем, өзинден мысал ал: бәш
гүн ■мундаи ең оениң яңакларъщдан .ган дамайын диййәрди, хәэир болса йүзиң р'уссы бир' аз очүп, ёргана булашып
ятырсың. Элбетде, ятан влмез, етен өлер. Бу гүн—эрте
ынха дикелерсиң, ене гүл өвсерсиң. Хава, меселем, еке
гүнде байталча өлесн ёк. Обаның йигитлери җанларыны
гайгырманда, оен байталчаны гайгьгрсан айп болмазмы?
Айна Артыга дөзүп биямеди:
— Эҗемя разы өдип, зат алып боласы ёк-ла!
313
АМакьщ свзи Мама яльш болуп чабы-рады, он.а җгбҗыиды:
— Яр-амы гөзгама, ©р чекен! Ервмден галыд билмәь
ятаным., сениң зөрарлы дәлми?
Артык Маманьщ какмалы тарын-ы аңлап, вәшилиге
салды:
— Мама еңңе, гайш эт.ме. Энтек дуяшандан бвр дыңалы. Сени еке бир галдырмак дәл, голпгугындаи оәигет
берерие. Х«й, оеяем ъгнҗыдып болармы! Айна-да, элбетде,
бнд» вңки
эден иажяе өкүнмән дураи дәлдир. Оени эл
аясында гөтерсең, сен арөаин ащам' ахыры!
Мама тирсегине галды, гөзини яшартды, җомартланды:
— Бир 'Гүн дәл, ханъим, он гүнем төрек болса, ана
байтал!
Кепден бәри додагыны мүңкүлдедип отуран Мерет хем
гепледи:
.— Өзиң здинсең боля.
— Мөниң 'өзимиң бесл-ап гоян улагьш бар. Байталчзны, элбетде, этибар адама 'берервн.
Мама хас хем эчилди:
— Биз саңа ынаняс, сен киме ынансаң шоңа бэр. Сен
оны башы бийен берюең хем, биедөн гайтавул ёк.
Артык Айна гөзиниң гытагьгны айлал, хоаглашяи теризде:
— Биз шу гиҗе атланяс. Худайы чашрьщ, белк^,
•абырай алаядьгк! — дийвп, йуреги гопмак билен дашарык
чыкды.
Халназарың дивана чагырылып, дүйнки гидишиди.
Сәхет Голак өвлерине хем Нурҗахана ун чыкартмак
үчин, кирейине дүе тутуп, өтен агшам шәхере гидипди.
Артык оны бищеН' болса, хәзиркв вагтда, элбетде, оны
гайбврмезди. Эмма »нди гичд». Артык эҗеси биш-ен хошлашды.
Нурҗахан о«ы гөзиииң яшыны саяалаидырьгп угратды:
— Бар, гуаым!, алла. ярың болсын!
Атлъгның думлы-душдан йыгнавян вагты, аванчының
икинди азанына гыгырян вагты, Артьипың яньша Гандьгм
хамоыгып гелди:
— Харманымдан маңа етениниң барҗасьгны Халназарыңкылар дүелерңне йүютәп гайтдылар. Мен оның дүесиниң овсарындан япышдым, бермеҗек болдьш. Баллы элимдеи силкәп алды, секди, сүдүрлед», маңлайым
314
гаты шүдүгэре двгди. Ынха гвр, юмр-ук ялы чишди... Инди
чагал ар н-әаде иер!?
Артык онъщ маңла^йьшьщ чшшки барлап:
— Гандым ага, гайгы этме, иере загг тапарьвс! — дгайип, оңа гөвүнлик 'берди. Хөмаятлы оөз эшиден, арка тапав Гандъш чыдап 'билмеди, (П&злериииң яшьши сүпүрдй.
Шол вагт Халназаръщ, җаңлы, хатарлы кервени үйшмек 'бугдая бакан етип гелйәрди. Ма©ы атөк эшагин, үстинде шалдырыиы ойнап, җаң оесиие гувашрды. Артьк,
Гандъгм билен биле, шоңа бакан 'йүзленди. Ашыр хем
оларың ызына дүшди. Артьвк Мавының өңинден чыкып:
— М.авы, дүелери бейләк оов! — диййп, Г анды-\тың
чатмаоына бакан элини салгады.
Мавы оңа ор-п©кден гелди:
— Нә>ме үчин?
— Бугдай Г аидъшыңкы болаиы үчин!
Мты гөзини делмирдии, эшегини дебседи:
— Бугдай би'3'иңки ахьгры!
Артык оның өңини габзап несихат берди:
— Мавы, оен шол илерки гумы 'бугдай эдип гетирсеңем, Халназарың небсини доюрып билеоиң ёк. Сен нәхак
ере шиң ялы гарыбы ынҗътма. Шиндем б»р пилле, дүелери бөйләк чек!
Мавы оңа гулак аоман, гайта, чишди:
— Гарып ким болса, шол болсын! Мен гарып дәл.
Мене>м инди Халназар байың оглы. Бугдай мениңки!
— Бугдайың кимиңкидигин-ә билйәс вед«, Халназара
огул боланыңа дүшүнемзок?
' Мавы, Артыгың свзини диңдамж хем исяемеди:
— Багтьшьщ ачьшаныяа гөрипчилж этмәң, совульщ’
— Мавьг, сен дүйәни шейләк совҗакмы, совҗак
дәлми?
' Мавы шалдырыны эшегиң байньша урдььда, гыкылъгк
этди:
— Совҗак дәл!
Кепдев бәри чемденвп дуран Ашьгр, Мавың дулугъша
бир шапбат урды:
— Ине еовмаеаң!
Ашыр икинҗи гезек элини галдыранда, яңагы гызан
Мавы эли-ни далдалады:
— Совайын, оовайын!
Гандым баш дүе бугдайы газып гоян урысына гуйдыда, агзыны пашладьит гөмди. Өңки-өңкилйк божа, Ган315
дым, әтияч эдерди, хәзирки шагалаң оны гурпландырды»
Ол шөйле аркасы' барка, бир адам өзиие батырыкьш бйлерг х»й этмеди- _Ба1рды-гелди бир иши — гайтгынчылмк
бола)ЯНда-да), галлаеызлыкдан,
тинден барман дийип дүшүнди.
агалыкдан
бетер
белаң
үс. 1
Артык, Гандьша-да бир байгаяна ташып берд». ГанI
дым Бибишң язиы докан тайльг чалгаасьгаы' сыртына
*
даңды. Артык ондан:
1
— Бри, Гандым ага, бу чалчаларьщ нәме? — дийия
сорады.
— Хьм! Олҗа аларыс, олнса! Галлаоы боланьщ — гөк
чай, гант, набат, эпини позулмадык мата ичиңе дегер*
*
өйдйәмин?
Артьгк Халназарың үйшүп дуран бугдайына талак
урдурасьи гелди, кәбирлери оңа мечев хем бердилер. Эмма көплүк бугдая гызар-да, өсаси меселә зыян берер дийип дүшүнди. Шоның үчин бугдай пайлашыгыны чозгундан соңа галдырды.
Ялаңачланып гоюлан Мелегуш гиң әдимлер билен
газы1гьщ'ьщ дашында айланып йөрди, төверекдаки байталлара гызыгып кишңейәрди. Артык үч-дврт ёлдашы бшщ
баръш, оньщ ялындан, йүзиндеи съшалады, ахырьщ бейлесинде ятан иришшесини салды. Мавы шол вагт гаиыларда ёкды, болайса-да, Артыпьщ геленини гөрүп, белш,
лизленерди. Халназарын улм оглы хөм өйде ёкды, бол1аянда-да, ол хич бир задың паркына гелмезди. Дин® чеида
вйдеи чыкан Башлы: .
— А ха-а ха-ав, аты нәдйәоднш! — дийип галмагал
этди.
Артык аекьвмтык йылгьврды:
— Баллы хан, ата бир аз хырыдарлыгымыз бар. Ханы, ^тың, эер-өсба:быны алып ;гел!
Баллы, Артыюьщ элиндәки иришмедев яиышды. Эмаьа
Артыгың гурплы1 голы Баллының .гввнинден турмады. Ол
оны дуран ериндеи бутнадып хем билмеди. Артык оның
аҗымтык йүзиие йылгырып' бакды, дүртме сөз урды:
— Баллы хан, биз-ә бу гүн сизин атыңы&ы дилемәге
гелдик.
— Дилеге ат бериленок.
— Бейле болмаз ахыры!
— Болины шрл-да!
— Баллы хан, сениң ялы бай оглина бейле гыоьиклык
гелишмеө!
316
— Кепин, түммек ери: мени түндердәймесециз, ат ал
марсыңыз!
Ашыр ондаи артык чыдап билмеди:
— Гереис болса, сениң әкли ковмың билен биле түн«ррдерис. Бар, угрыбир, атын. эер-эобабынй гетир!
— Гегирҗек дәл !
Ашыр оның үстине байталчасыны дебседи. Мелегуш
кишңеди, дызады. Ашыр оңа соңкы сөзини айтды:
— Гетирмезмиң?
— Гетирмен!
— Ине гетирмеоең!
Ашырың гамчьюы оның юка донлы ягырнына шарпылдап дегди. Баллы гарылҗьж оөс билен гыкььшык этди:
— Хей сениң...
Артыгың элиндәкв тутулан өплеиги гыллы танап хем
шарпылд.ап дагдв. Ашьгръщ гамиысы ‘ызлы-ызына эңди.
Баллы, Айна -берен гамчыларыны бир нәче эссе гөтерими
бищен гайдьш алды. Айна гамчьг дегенде, сесини чыкарманды, эмма Баллы гөзинден яшыиьг сыирадьгп, улы или
билен гыгырды. Хатда оның агламҗыраян йити сесини
сува гечил барян Айна-да эшитди. Баллъпның гыкылыга»а Халназарың хатарындакы аяллар чоздылар*. Атың эерэсбабыны үстиниң көйнекчеси билен гетирип, усургав
Баллыны гамчы ашагындая эордан дартьш алдылар.
Билине гьшыч гушанаи Артъж, Халназарың гошасьшы
хем эгнинден илдирди. Мелегуша атланды. Ол, Мелегушы
сәпҗедип, хатарың гүнбатарьшдан айланды. Айнавьщ берен ъгнҗысындан хениз сапланмадык Садап бай мөңңүри аглады, аяк үстинде дуруп билмән йьжьщцы. Мехинли болса хт бир зада дүшүнмән, бармагьигы дишләп хай-ран галды.
Артык отуз-кырк атлы нызамсыз нөкериң өңини чекип,
гайракы хатарың еңсеси билен шахере бакан йүзлендч.
Атларың тойнакларыиың ашагындая гетерилйән тозан ел•сиб ховада дик асмана гөтервдд». Бүтин аялларың гарашы ялы, Айна-да өйлериниң гапдальша чыкып сын
эдйәрди. Айна, Артыгың абырайына гуваньш, оның билен
якын гүнлерде тапыщҗагына ынанып, еңиллик билен дем
аады.
Гоэгалаңчылар чагбадаи э‘меле гелен сил ялы, әдимсайьш көпелйәрди. ёл бойьгндакы обалардан атланаялар-да шолара биригйәрди. Ат тойналыиың' гүпүрдиси,
гопгун дүнйәяи яңлаидыр'ярды. Теҗен токайы өз өмринде
317
гөрмедйк ягдайьшы -гөрйарди. Набурларьщ, япларьвд аралары-да ёлагчылар билен долыды. Нызамсыз көпчилик.
бйри-биринден өңе дүшүп, ёлы-ёданы билмән, яндагы-чөпи сайгарман, га1рщысында гарашяи алҗырандылыгы хушша гегирмән, уыумм шагалаңа эерш, тоя бар'ян ялы
бир шщхуи билед барярды. •
-Шол башлы-бар атлышн арасында кә өңе гечип, кә*
■ыза галын:
•
.
■
— Гочаклаф! хайдаң! Душманы бу гүн чым-иытрак
эдерис! —/дийип, шовхун берйән волостной ам.атлы' лурсат
тарып, чуң набура гир-ди-де, шәжере бакан ат гөйды.
Шол вагт үчйылдызы ызына тиркон үлкер дик депә*
галыпды. Гиҗеярыма етип барярды. Ене бир сагат ченли
йөрәнлеринден ооң, Эзиз ха« Кәлден векил сакаоыньщ.
а-йырдына барьт, шәхере үч кшю.метрлик ер галанда, ат
башьшы чекди. Ол шол ерде .бир саиым дуруп, ьгза галанлары етирмезсчи, атльшарьщ -башьшы бирикдирмекчиди'.
Атлы нәче «ыгнанса-да, оларъщ арасьгнда водаостнсийдан
дерөк -болмады. Эзиз оны агглыларың ичинден аттартды,
онбааны, йүзбашылардан оорады, оны гөрен-билен болмады. Волостнойьщ 'пиримиве дүшенини, улы ялңыш эденини, Эзиз шондан соң билди.
йылгынльк мейданда йыгнанан адамың саны ёкды.
Хер йылгьш башына бир улаглы барды. Атыны гөргунына
гойберип, нөкерлериң өңине, ызына гөз гездирен Эзив
«Ики мүңе голай бар болса герек» дийип чен урды.
Артьж, обадан нәкиии шавхун билен уграса-да, я»м&.
үчиндир ооңа бакан иңкиое гитд». Бирден Иван Тимофеевич онъщ гөзиниң өңинде гелип даинды, гөйә ш оңа гыҖЬ1ТЛ|Ы гараян ялы гөрүнди. Артыгың гөвнине боладаса.
ол оңа «Сен наме үчин бизден хабарсыз ат үстине чыкдың» дийип игенйән ялы дуюлды. Артык диңе шондан соң
чъщлакай ойланьгп башлады: «Хакыкатдан-да, мен нәмеүч»н Ивана маслахат салмадым. Гозгалаң барасында ол
биҗай гыэьягярды ахыры! Халкы- гандырмак, газет яйратмак үчин маш,а теклип х!ем эдипдилер'. Мен нәме үччн
Черкышовдан хабар тутмадьш?.. Хава-да, оңа ва-гт болдывды нәме?.. Аңырсы бир гиҗе-гүндизде сен атльг топлаҗакмы, Иван билен маслахатлашҗакмы?.. Белки, хәзириң өзинде ат гойсам, чайичям салъгмда Иваның янына
барард-ьш!.. Ким билйәр, белки, ш-эхериң дашы эййам
саклавлыдыр'? Эзиз оңа нәхили гар^аҗак? Асыл, оңа инди
н©ме вагт галдымы?..»
318
Шол агыр ойлар Артыгын, сулхыны бир аз өчүрипди.
Эмма Гандым болса башга ягдайдады. 0«ьгң ихи чалчасындан башга дегенек палтасы-да барды. Ол шол йоришиң нәме үчиндигини, нәме пейдасыньщ-зыянының барыны асыл дүшүнмейәрди. Оның гөвниндәки арзувыс
өңиндәки’ гаршыльигың барьгны аңсатлык бшган баоьгл
гечип, эгниндаки палтаеы билен бир дүкэиың гшьгсыиъг
сывдырҗакды, ләсгел берҗөк боланың гер^шинден эңтер җекди, гөк чайда», шаха-шаха «абатдан, ёрганлыкдан,
балаклыкдан чалчаларыны хык-тыкын долдурҗакды. Ченда« шәхере баранда, оньгң шол затлара гөзй гвдйәрди,
хич вагтда шол затлардан доюньш-да билмейәрд». Ол
өзине меңзешлөр бисген гүррүң эдишхенде,- «Хер кимия
алан олҗасьг өзиниңки болмалыдьир» дийип берклейәрди.
Ол,.урысыны бугдайдан долдурып гайданы үчин, чаичасьшы хем шол затларда» дыкалайса, дүниәде башга арманы гаяҗак далда, чалча«ьг гапыда гүтүледип дүшүренде, Бибиниң үстине-де эдерменлик сатҗакды...
Шол үйшмекде Гандым билен пикнрдешлер аз дэлд№.
Гиҗедаңа голайлапды. Үлкер илерлигине бакан эңип,.
икинди ерине голайлапды. Азаҗык өвүсгин-де туруп башлапды. Асманың бир четинден туран булутлар икинҗи
гапдала бакан бөлек-салак хаяллык билен гөчйәрди.
Эзиз хан элли мдаберли сайырдың атлы билен Артьвгьт
шәлериң илерсиндәки будканьгң янындан .отлы ёлыны кеслюге иберди. Өзи болса галан атлылар билен шәхере бакан сүрди.
Кыркынщы баш
Воластной көплүкден сайланандан соң, йындам атьщ
гидишини хаял гөрди-де, оны ышгы-ызьша сайгылап, гуш
болуп учды. Йүзиниң угрьша шәхер голавында яшаян
Агсак 'Мүрзэни хем янына алды, гиҗе сагат он ики м&чберинде полковнигиң өйине дазъгрдап барды.
Шол гүн полковнигйң аялының энеден болан гүниди.
Гүидизден тайьшлаяан бөреклер, бүтиилигине бугланап
җочгалар, газлар, товуклар гиң тамың ичвнде, ульг столың үстинде үйшүрилгиди. Дүрли реңкдәки чүйшелер
стол.ьгң үстинде хатар^ гураярды. Ягты чьгралар халы билен безелен тамы гүндизлиге айландырярды. Мыхманлар
үйшүпди: начальнигиң помошниги, .гюлидвя начальңигв,
гарнизон начашьииги, Хоҗамырат волостной, Тәчли дил319
зйач, ене кимлер, хер бирине сандаш хем аяллар барды.
Аялың саглыгына, полковнигиң саглыгына гөтерилипди.
Полковяик, бакальшы элине альвп, еринден гашып:
— Агалар! Мен, җенабалы Государ Императорың саглыгына ичмеги теклип эдй-әя. Гөтериң! — диенде, хемме-,
.лер ерииден гальгпды.
Шол ваггда бодаса Хүммет волостной, ашдыраны бар
ялы, гапыны какман, шакырдап гирди. Ол, демини дүрсәп
■билмаи, бүтин гөврес» билен ыранды, ювдунды, сакывды:
— А-агалар! Иш гайтды! Го-гозгалаи;!
Полковнигиң шерагалы бжалы элинден гачды, гөзлери
петреда, гөвреси ъвраады, көрсен ялы сырты' отургыҗа
гүтүләп дегдя. Аяллар бакалларьюы чем гелен ериае
тааилашдырып, ызан-чуван гопгуң туруздылар'. Мьгхмакларың барының реңки өчдв. Олар алҗыр аңңылыга дүшдилер. Байрам эес» аял улы ‘Гыкьмык билен жияҗи' тама
бакан ылгады.
Хүммет волостной демдаи бвр аз дүрсәп; ол аръь горкузаныны аңландан ооң, элини тёлпегинид этегине гө•рерди:
— Җенап полковник! Полковник ага, бейле зат,ёк...
Вошосхнойьщ оөзшш эшаден ким, диңлән ким? .
Хүммет горкылы ягдайда галды. Ол хайсьг бир ёл билен хем болса, коплүги' ез акылъина гетирмек зерур дийип
билди. Шоның үчмн элини галдьгрып, шовхун билён гыкылык этди:
— Агалар!.. Мен оюн этдим, ок>н!
Шол сөз полковнигиң гулагыиа илди. Ол зөвве еринден галып, юмругьгны дүвди:
— .Шейле оюн здйән болсаң, м«н саңа оюн гөркезерин!
Бейлеки мыхманлар хем бир аз өзлерини тутдылар.
Хоҗамырат вюлостной гезлерини сүзүп1, Хүммеде дик-арьтнлады:
— Сен, валла, хакыкаггдан хем, бир донуз оглы экениң! Шуньщ яльи кейпи позарлармы? Шу ери сенин оюн
этҗек ериңми?
; Хүммет волостной Хоҗамырада түркменчеләп сөгенден
соң, эливи теллегиниң этегине галдырып, өзиниң полковшге садьгклыгыны, болан ишлери җикбе-җик гуррүң берди. Ятанда, ядына дүшмейән хабары алнына гелени үчиа,
полковнигиң йүреги агзына гелди, деми ичине сыгмаҗак
болды. Ол, ашакы күти додагыны дишләп гыҗынды, га.забына чыдаман сандырады, бир ерде аяк ү.стинде дуруп
320
бишмән, ©ндан-он,а зөваүлдэп, апзьша гелениии айылганч
сес билен самрады:
— Сиз лайванларынмы?.. ГХатышанын лерманына
эм^ел этмезче, сиз ким болуисьгңьгз? Онын, хөкүметинин
үстине чозмак!.. Сиз хайванлара мен гөркезерин, .гөркезерин! Сивик бир нәчәндзин, пөзиңизи оюп ташларын! Дилвдязден тасма ясатдырьш!..
Волостнойлар. сандьчрады. Оларъщ маңлайьгндан 1җы
дер акды.
Полковник адатдакыдая бетер чихшш, бөйнисине уран
ган гөзине инди, кирпиклери сых-сых оомалды. Уезд нагчальнаги ондан соң гезмелемекден даянды, юмругывы
дүвүп, аягыны ере депди, төверегиндәки чяновниклере
буйрук берди:
— Мен сизе хөкүм здйәрин: дурман-да, шу сагадын
взинде шәхери агтарың, ниреде габа телпекли болеа, бирини галдырмаи, түрмә сүриң, туосаг эдиң!.. ёк, олар туссагхана сыгмазлар.. Хайванларын, барыны бир сарая габаң-да, агзьшъг дашыедан гулплаң. Оларың рендаинид нэмедигини сайгарьгп болмаз: чозгундан оларың хеммесинин
хабары бардыр... Ондан соң болса көчеде габа телпек
гөрүлсе, атылсын!
Волостнойлар, чиновниклер чыкмакчы боланда, полковник элини далдаладьп
— Дурың энтек... Шәхер хашкындан рус болсын, эрменв болсын — ьшамдар адамларьгң барыны ярагландырьщ. Ким, патыша! сада раят болса яраглансын! — Ол
ондан соң гарнизон начальнигине йүзленди.— Гошунларъщ бары хәзирленсвн, вәхимли ерлерде патрул шюлсын!
• Әтияч үчин гарнизоның ыатыярына! соңкы бир- нәче
гүниң ичиеде ене ики йүзден ыбарат тәэе отряд гелипди.
Гаршзон начальниги ез гүйҗине ынам эденв үчин,-уезд
начальнигшш ынандырды:'
— Җенап полковник, дашдан гелен ики-үч мүң нызамлы гошуны гайтарарлъгк ынамдар гүйч бар. Сиз аркайын болың. Шәхер ичине хвч бир душман аяк секмез!
Уезд начальнигв юрдьщ ягдайы барасында төвереге
телеграмма беренден 'соң, өзи хем атланды. Хүммет волостной хем оның ызьгна) дүшди.
Шәхер ичвндәки сарайлар агтарылды. Телпекли болса, гамчы астына алынды. Оларьщ бары Готур сөвдагәриң сарайына! бакан сүрүлди. Гарры-гартаң ыза галанларың гершинде гамчьт ойнады. йыкыланларың ягьгрнына
21. Решаюший шаг.
321
деиилди. Гиң сарай габа телшеклвден хык-тьжын дслды.