Aýgytly ädim I - 16

Сәхет Голак шол отлар билен туташьш -отырка, харман алмага гиден Ашыр бнлен Артык хич бир затсыз
бош сомалышып гелдилер. Оларың бириниң элинде чаршак, бейлекисининкиде элек болуп, йүзлеринден тозан
турярды. Сәхет олара гөзи дүшенден, ягдайың гең дәлдигини анлады. Онын өнки дердиниң үстине о-да емек
болуп, хабар сораманың хем ягдайыны тапман, йүзини
ашак салды. Змма аркасындан чалчаны дүшүрен Нурҗахан гөвнине хич бир зат гетирмеди. Ол эгрелен билини гөнелдип геринди-де, хал-аосвал со-рады:
— Ери, оглым, армаң!
— Бар бол, эже!
— Нәтдиниз? Харманы алдыңызмы?
— Ха©а, алдылар.
— Ханы онда хич зат гетирмәнсиңиз-ле?
— Хава, эже, шейлерэк болды...
— Нәме, юртда г&мүп гайдыбердиңиэми?
— £к, эҗе, г&мөмзок...
— Мейданда галдырдыңызмы?
— £*к, мейданда-да галмады...
— Эйсем, нәтдиңиз?
■(
Артыгың өз йүреги от билен ялын болса-да, эжеоини
авындырмак ислемеди. Ол, йүзинин тозаныны телпеги
билен сүпүрип, аҗьштык йылгьгрмак билен җогап берди:
— Эҗе, бу сапаркы алан харманьгмыз-кәрендели ер.
Ол бизин мүлк»миз дэл ахыры!
— Кәрендели ерин хасылы болмазмы?
— Оның үчден бирине Халназарлар эелик этди. Галаньшы болса... өзиң билйэсин ахыры, бергә бердик.
Нурҗахан оидан соң Артыта серетмәге такаты егмән,
сорамага совал тапман, чатма бакан айланып, өзини
билдирмезлиге салды-да, гыңаҗының уҗы билен гөзини
сүпүрди. Артыгың ягдайы Сәхеде, Ашырың эжесияе-де
җогап болды. Артык билен Нурҗакан чалчаларың бош
231
/
гайтмагы билен алашанын. дердине янеа, Сәхетли топар
чөп чатма гөзи дүшүл, дөрт ганат өйин, оды билен туташды.
'
Артыгың йүрегинде ондан хем башга айратын бчр
зат пейкам болуп гермелди. Шол гүн Халназар оңа
якымсыз бир хабар мәлим этдв:
— Артык, биз бу гүн эминлер болуп пәлә гитжек
адамлар барада биже атышдык. Сени мен өз үстиме ал-.
дым. Бәш бижәни тутДык. Сениң, ханым... биҗән галды.
Артык айылганч сыпат билен Халназара чиңерилди:
—■ Менсиз нәхиши биҗе атып билйәсиниз?
— Вагт гыссаг болды. Сениң биҗәңи Пөиги эмин
тутды.
— Мениң биҗәми менден башга хич ким тутуп билмез!
— Бейле дәл, ханьгм: биҗе атылып гутарылды.
— Мен ол бижәнин үстине түйкирин!
— Артык, сен, ханым, оглан-ушак дәл. Дүшүнйэсчң:
вагт гыссаг. Бизи говурып, гысып барялар. Пәлелигин
ансат дәллигини менем билйән. Шейле-де болса, сен, ханым, мерт- атаның оглысың—мерт болмагың герек!
Артык оның шелайын сөзлерине дүшүнди-де, бетер
шзды:
— Мен бшжеденем горкамок, пәлеликденем. Хайсы
ерем боланда, мана шу ерден яман боласы ёк. Эмма өз
элим билен этмедик ишиме ынам этмен!
Халназар ялбарышдан нетиҗе чыкмаҗагыны т&рүп
габарыллы, гөзлериниң атыны көпелтди:
— «Биҗели оглан-агламаз» диен накыл бар. Биҗән
галандан соң, сени ынансаң хем ынандырлар — ьшанмасаң хем!
— Менсиз атылан биҗәниң сонына соган экервн!
Ала гөзлерини айланда, Халназарың додаклары мүңкүлдеди, юмругыны ёкары галдырып чалҗак ялы герүнди, эм'ма сенригини йыгырып, аҗымтык йылгырды-да,
бейлесине айланды.
Артык геплешйәркә, Халназар гызярка, Ашыр сесини
чыкарман дурса-да, оның енсесинде тутян саг юмругы
дүвүлгиди: Халназар пәлиню позайса, оның маңлайы
кессири салмага тайынланярды. Халназарың ызына доланмагы — шол ягдайы анмагын нетижесиди.
Онсуз-да харманларыны алдырып гайдан йигитлери
Халназарың шум хабары хейҗана салды. Олар ёл бойы
232
дьгмышып, хер хайсы ,өз янындан ойланышып гелйәрлилер..«Худай ураныны — пыгамбер хасасы билен дүртер»
диен ялы, Артыга шелпели шапбат дегди: шол шум хабарын үстине-де, Айнаньщ талынындан мал гечирилип,
алынжак гүнинин, сәхединин. беллененини эшитди. Ызлы-ызына деген үч саны агыр зарба чыдамак, элбетде,
хер кишиниң иши дәлди! Эмма Артык өзини йитирмедн.
Ашыр хем она басалык болды, туташан одына сув сепелёди, гө-зүнЛик берди, нәхили агыр ягдай миессер гелседе, гайра дурмаж.г.гыны мәлим этди. Ашырдан хем арк
тапандан соң, Артыгың йүреги совады. Ол өзиниң агыр
ярасыны эжесине мәлим этмекден, онын тәзе ярасына
дуз сепмекден чекинди. Эмма шол хабарлар, талхан
үвемәге баранда. Нурж.аханын хем гулагына илипди. Ол
шол хабарлары эшитмезлик, гулагына илсе-де, ынанмазлык исләпди. Шонын үчи« ол-да шол шум хабарлары
Артыгың гулагына етирип, оны биынжалык эдеси гелмеди.
Артык билен Ашыр Сәхедин голайында отурып, хер
хайсы бир вахарман ярды. Ажы-ажы дертлерин,, авылы
хабарларьиң йүреклери яндырмагы, узак гүниң ядавлыгы, ёлын тебсиретмеги — тер гавуны шапырдадып иймеклерине меҗбур эгди.
Сәхет өз янындан оларың хер хайсы бәш-алты дүйани кирейине тутуп, кемсиз йүкләп гелерлер хасап эдйәрди. Эм'.ма оларын ики бармакларыны бурунларына сокуп
Телмеклери — оның хем кежегесими гарышдырды. Эгинэшик йыртылыпды. Шу вагткы алынан галла билен гелжек йылың шу гүнлерине етмелиди. Эмма галла-да ёк,
эши«-де тәзеленжек дәл. Мүл^с-сувдан хем бир зат
галып-галмажагы белли дәл. Сәхет Голак өз ©мриниң
бирсыхлы кынлык билен геченини, ызарлады, хас чылшырьимлы бир ерине гелгап даанды. Ол, аягыныа бирини
узатды-да, гүррүне башлады:
— Артьж, сен ханым, ол вагтда огланракдың. £к,
дур энтек... Сиз ол вагт патышалыга гечүп гидипдиниз.
Мен, Халназарың маслахаты билен, Артын хожайынын
заводьша пагта экмәге бардьгм. Биз илки барамызда, хасылын бәшден икиси хожайынынкы, галан үчиси дайханынкы болмалы дийипдилер. Мен онын дүзгүнине, тәрине дүшүнйәнми н&ме: номер дийди, десетин дийди —
энтерпелегимизи евүрди. Биз кән экдик. Говача адам
бойы битди. Пагтасыны йыгамызда, аныя, ичиндәка долы
2ЛЗ
халталар шу ятан гавунлара дөнди. Обадан ыгып дүшен
адамлар: «Сәхет, бу йыл сеник муртыны палта кесмез.
Сенин ин соңында багтын ачылыпдыр» дийдилер. Эмма кзрендели, киши эркли ер гурап галсын! Ин сонында
хасыл пайлашмалы боланда, хоҗайын чотыны эйләк бир
урды, бейләк бир какды: оны альшсың, муны берипдв-.
рин, ол номерден шграп чөкипсиң, томускы җеримәни
үзмәнсиң,— ай гараз, башынызы агырдып нздейин, ин
сонында хасылы пүчеге чыкарды. Мен бай болмаадан
белли-күлли гечдим, эден азабым 'гарныма галды. Гайта, бәш ярьш түмен хем бергили болуп чыкдым.
Ашыр ода йылгырды: *
— Кака, онда бизиңкя тойламал-ов! Биз хер халда
берги-сиз сыпдык.
Артьгк гавунының үчүнҗи кзсесини бошадандан сон.,
чакгысыны долагына сүпүрил, башындан агечен бир ваканы ятлады:
— Сәхет ага, сен айтсан-айтмасаң, патышалыга гөчен
йыльшыз мениң ядымдан чыканок. Мениң яшлыгьгма
гараман, кака:м маңа харман сакладярды. Харманымыз
ара-сса чәч боландан соң хем, вагтында кәрендеч-и гелмән, он бәш гүн сакламалы болды. Ахырында бир гүн
дөрт атлы дазырдашып гелди. Шонда Халназар бай бизиң эквн экен ябымызың мирабыды. Ер берейин, сув берейин, гарашык эдейин дийип алып гиден хем шоның өзид». Ондан башга патышалыгың улы мирабы хем бзрды.
Вир орсам барды. Олар атдал дүшмән, бугдайын дашына
бир айландылар-да, дуран ерлеринден чен урдылар. Улы
мира-п күрүк токгың гуйругы ялы чоига, узын сакалыны
хемгердип:
— Бу харманың саманы кән — чэҗи аз. Мундан
хекман огурландырлар! — дийди. Шол йыл, хакыкатдан
хем, бугдай битгинли болуп, түммүле дуранда гызыллапды, дәнәни бу йылкыдан хем бетер гысыпды. Икинҗи бири чәже гөз айламан, улы мирабьщ йүзин-е серетди-де, бугдая чен урды:
— Сегсен дүе бар болса герек?
Какамың йүреги ярылана дөнди:
— А ха-а ха-ав, нәдэйдиң!
Какам нәче дүшүндирҗек болса-да, оны кеплетмедилер. Халназар какамың тарапыяы чалан киши болды-да,
өңкиниң ченвни беркидип, галмаз йүк урды:
— Бабалы бир оңат дайхандыр. Бир айданыңы — ики
234
айтдырян дәлдир. Эли сапдьгр. Бу йыл 'мунын экинем
онат. Харманы нәче дийсен, шонча чьжар. Шейле-де болса, онын ак патыша сада раятлыгыны гөз өнинде тутуп,
бэш дүеснни кеммек герек.
Дилмач, Халназарын с&зини тержиме этди. Орус Халназара бармагыны чоммалтды:
— Бай ага, гол япды. Сен айтды-гутарды,— дийип,
дептерине етмиш бәш дүе бугдай язды. Гоншымыздакы
байын йүз дүе*чыкан харманыны болса дәнәсини гысыпдыр баханасы билен он дүе хасап этдилер. Биз шондан
өзимизе етен дәнәнин барыны берип, зордан гутулдык.
Нуржахан оньщ сөзини артдырды:
— Вий, хан огул, пагтадан етен пулың хем ярыны
төледик дийсене!
Артык эжесиниң чалчасыны эгнине атып, гавуна бакан уграды. Гавун-гаргтыз нәче бол болса-да, олар Артыгын йыртыгына яма боларлы дәлди. Ол өз янындан шейле ойлады: «Газун бир бишен аш. Оны вагтында иймесен, йыгнамасан, ере синип, зая болуп баряр. Сен оньщ
хайсы бирини йыгнарсын? Совукда өзине сүмелге ер етйәрми, машгалана эшик тапылямы? Елуп сатайын дийсен — хьтрыдар ёк. Ахаллы бу йыл наче кән гелсе-де,
олар Халназарда« артанок. Әкидип сатардан базар даш.
Якын боланда-да улат ниреде? Бу ерде болса бир дүе
йүки гавуны ики гырана аланоклар. Элбетде, гавун —как,
сөк этмөкден башга дерде яранок. Онынам хысырдьтсы
кән — рэхнеди аз. Как, сөкин хем сатанда ©ндүоип барян пулы ёк. Хырыдарам тапылып дуранок. Алынман,
онын гуртлап галан йылларам боля...»
Артьгк ондан сон сүрмекиниң ичине шрд». Онын
биярасы гөм-гөк болуп, сары муртлары дик ёкарык
товланярды. Бири-бирине тапышан бияраларың ичинде дүрли гавунлар омалышып ятырды. Яп бойларында,
пел якаларында сарыкәдилер, дашкәдилер дүндерилншип гөрүнйәрди. Гарпызлар хем сүрили гоюн ятан
ялыды.
Шол гөрнүшлер Артыгың гөвнини €ир аз гөтерди,
агыр халыны бир аз унутдыран ялы этди. Эм;ма арадан
салым гечмәнкә, Айнаның гидип бармагы бижесикиң
«галмагы» ядына дүшүп, йүреги гүрсүлдап урды. Ол, гара басан ялы бир хили ьюгындан дүшди. Улыдан дем ал2^5
ды. Ашырын, чыгшылдап геленини-де дуймады. Ашыр
онын болуп дурушыны гениргап, ондакы ягдайы кемсиз
анласа-да, билмезлчге салды:
— Ер-ов, Артык, сурмекә гөвниң етдими?
— Ашыр хан, гөзүн, мен-ә, өз ызывдан етдирип йөр
өйдйән.
— Артык, гам адамыньг гаррадар.
— Гаррамага бери гснярмыка?
Ашыр нәме жогап гайтаржагыны билман, 'башыны
ашак салды. Артык довам этди:
— Ашыр, сен ойлэп .гөр: биз экин экемизде, эмгегини
чекемшде — тка шәрик дәлмидик?
— Дүшйән: хасылыны пайлашамызда, үч болдык.
«Экенде ёк, дикенде ёк — харманда хәзир- хоҗа» дийип
эшидипмидин?
— Шол «хоҗа» мениң йилигими сорды! — Артыгын
йүзине ган инди, гөзлери җан аҗыгы ялы парлады.—
Индн болса җаньгма эл булая!
.
Ашыр, Халназарын берйән азаплары Артьггы алдьгмбердиме саляныны билйэрди. Онын гайгысыны ол өзинде-де сызды, хатда ол-да онын янян оды билен тутэшды.
Артык ур дийсе, Ашыр өлдүрмәге-де тайынды. Ол, Артыгын агыр ягдайында она бир аз теселли бермеги дервайыс талды:
— Артык, сен ончаклы гайгы этме. Биз онын биҗесини башына юмырыс!
— Ашыр, артык чыдара тап галмады. Биз гедай галдык, ол дүнйә йыгя. Иң соңында, дәрт оглынын дерегине-де Бабалыдан галан еке перзенди иберҗек боля...
Ашыр юмругыны дүвди:
— Артык, биз ики яны деңленен адамлар. Эгер ол
пәлин» позса, урушы биз оның өз үстинде гурарыс!
Артытын өнки сыпаты үйтгәп, бир хйли рахатланмак,
бир хили икирҗинленмек, бир хили айгыт эдип билмезлик, бир хшш вәхимлилик ялы бир1 сыпата пирди-де,
Ашыра йүзленди:
— Ашыр... Айна-да элден гиди-п баря.
Ашыр йүзини ашак салды. Ол шол меселән өрән чылшырымлыдыгыны, кындыгыны -өнден хем ойлаярды. Айратын-да, шу гүнки ялы гызза-гыззалыкда шонын ялы
агыр ишден баш чыкармак хер кишинин иши дәлди. Ол
бир аз сйдан соң айгыт эдиҗи бир сыпата гирип, башыны галдырды:
236
— Артык, сен Айнаны көйдүрме!
•— Айна көйсе, менин-де...
— Сен оны хөкман алып гач!
— Альгп гач диййәмин?
— Сен нәме үчин икирҗинлейәсиң?
— А Шекер?
— Шекери дайыларына иберерис.
Ашырын шол' сөзи Артыга макул гелсе-де, умуман,
меселәң кынлыгыны ойлады:
— Ашыр, алып гачмак сөзде аңсат.
— Яныңда мен бар ахыры!
Артык ки«аялы йылгырып: «сен боланда, нәме, демир
гала болдыгыңмы?» дийип ойланды-да, Ашыра маслахат
салды:
— Шол ёлбарсларың өңинде икимиз дуруп билер>микәк?
.э
— Артык, болмавда-да Айнаны -мениң өйиме алыш гел
дийдигим дәл.
— Эйсем нирә?
— Элбетде, Халназарың деми дүшүшйәнчә, Айнаны
бу төверекде саклап болмаз. Оны, иң ягшысы, ахала
ашырмак герек.
— А.хала нәхили ашырарыс?
— Отлы билен.
— Отлы билен?
— Артык, биз Тежене барман, Такырдан минерис.
— Икимизиң йенекей ёлагчылыгымыз ялы, хемайын
чак болмаз ахыры! Озалы билен-ә душушмак кьш болар.
Башарсаң, багтың ишлесе — даңа голай алып чыкарсың.
Шол ики арада Такыра ашып билжек гүманың бармы?
— Такыра ашмарыс. Хол ёкаркы сазлыга өзимизи
атып билсек бесдир. Шонлук билен, битиң атзыны үйтгедерис. Олар болса оны осламазлар. Гайта, хайсам болса,
бир өзине гевни етйәниңкә барандыр хасап эдерлер.
Ашырың сезлери Артыга макул гелди:
— Ашыр, сенем чендан алясың-ов!
— Хым! Ашыр билен сениң гезин өвренишипдир!
Ашырың шу гүнки маслахатыңың, хакыкатдан-да,
жайба-җай дүшүшине Артык хайран галды, оның айдан
сезлерини кемсиз макул билди, эгнине патыладып какмакчы болды, змма күйине башга бир зат гелип-гечди:
— Ашыр, йене вели, бир зат бар;: арчын оның кепини
237
кепләп дурка, волосной онын. сыртыны чалярка — тачьш
гутулып боларадыкан?
— Пәхей залла, Артык, сенем эдил гарачы мал ял*
ов! Алманы гөге ат — ере дүшйәнчә, я пелек!
— Алманы асманда какаймасалармы? .
— Әл валла, бейле гапышдырдың айт! Ер билен гөк
тапышайса, нәтжек?
— Ашыр, елчелип бичилен дон гыега болмаз дийилендир.
— Оның шейле вели, төвенгелиң эндише билен иши
болмаз хем дийилендир.
Артык җога*п гайтармады. Ашыр, дыммак — разыльгк
аламаты дийип дүшунди:
— Халназар сәхедини айың йигримисине 'белләпдвр.
Шейлеми?
— Икимиз биле эшитдик ахыры.
— Пәле, белш, онданам бир аз гиҗә галар. Сен йөне гиҗәни гүндиз эт-де, харман-хашаңы йыгнаҗак бол.
Көмек герек болса, менем тайьлн.
— Харманда ончаклы иш галмады. Гызылы дөвүлип
ятыр. Еке салкын ел болса харман тайын боля.
Ашыр, шөхлеси йитип, ашак салланып барян гүниц
твверегине гөз гездирди. Гүниң тегелегиниң өңине ёрка
чекилен ялы, сарымтыл сымгылт болуп, хсхваның йүзи
чаңҗарып гөрүнйәрди. Ашыр шоңа бакан элини узадып,
өзини билимдарлыга салды:
— Ана гөрйәмиң: хова булашя. Эртир хөкман ел болар. Белки, гиҗе ярымдан агып-агма«, шемал турар.
Артык\гырадан эрнекләп дуран күнҗә гәз айлады.
Оның ренки саралыпдыр, к&сүклервниң атзы чала йыршарьпп гөрүнй&р.
— Ашыр, ана гәрйэмиң: күнҗем йыгыма гелипдир.
Онам йыгнамак, отуртмак герек.
— Ол бир кәң зат дәл-ле. Оны ики болуп хайдасак,
бир гүнде йыгып чыкарыс. Какыма 'геленде болса, оны
мен өзим бяр зат эдерин.
Маслахатларыны бирикдиренлеринден соң айрылышдылар. Гүн тотың ичинде гызарып, эңегини ере берди.
Артык гайдышыны җояң ичиндәки үйшүрилги гавундан
чалчасыны долдурып, ейлерине алып гелд».
Нурҗахан гапыны сүпүришдирип, кече язандан соң,
демлән чайыны басырып гоюпды. Артык кечәниң үстинде
гышарып, йүң яссыгы тирсегиниң астына алды-да, чай
238
кчмәге башлады. Нурҗахан сыгра пачак дөкүп, чүйрүкчарьжлары үстине окландан сон, Артыгын янында гелип
отурды. Ол, Артыга нәхили хабар гатҗагыны билмән,
тирсегини дызына диреди-де, июи элинин. аясы билен икиян яңагыны тутуп отурды.
: Шекер ол вагт какан сөклери йыгнамак бшен мөшг})җды.
Артык, эҗесиниң болуп отурышындан оның бир инкисинйң барыны сызды, о«ың гөвнини ачмага чалышды:
— Эҗе, сен узак гүң как, сөк дийип ядансың?
— Эжең, огльш, ишләре иш та-пмаса ядаяндыр.
— Эҗе, сен яман сус гөрүнйәсиң-ле?
— Мен, огльш, сениң арлы йыллык азабың рейган
боланына гынаняи.
— Эже, сен зады гайгы этме. Ынха эрте-биригүн
мүлк. харманымызы аларьгс, иерлик дәне шондан галар.
— Бары бир иерлигем дәл, гузым, худай шозына
салса, гелинем эдинмели.
— Эҗе, бу йыл той-томгыны яда салар> ялы йыл дәл
ахыры.
'
Артытың дили бу ерде эҗеоине гаршы геплесе-де,
«той» сезинден Айна ядына дүшүп йылгырды. Нурҗахан
өз пикирини мәлим зтдж
— Вах, балам, «Гүйжи етмез—гәрегалар» диййә. Зат
тапмасак, гурбымыз етмесе—: нәдерис?
Артык Айнаның пикири билен мешгул 'болуп, Халназар гезиниң еңинден гечди-де, эҗесине нәхшш гүррүң
беренини хем дуйман галды:
— Эже, сен эшитдиңми: пәлелиге биҗе атямышлар?
«Биҗе» сөзи гулагына иленде, Нуржахан өр-гөкден
гелди-. «Артьгың биҗеси галыпдыр» сез оньщ гулагына
ншилди’. Эйсем-де болса, ол билмезлиге салып, Артыкдан
соран киши болды:
— Огльм, сенем биже тутямын?
Артык, эҗескни бир аз әвренишдирмек иследи:
— Биҗеден галҗак адам ёк, эже. Хер бәш өйден бир
адам гигмели диййәлер. Мениң биҗам галаган дәлдир.
Галаянда-да, мен пәлелиги дайханчылыкдан кем гөрүп
дурамок.
— Ханы, Аннаярың огулларыны палдыранмышлар-ла?
' — Оларың дайысы герман пронтына пощы болуп гидилдир. Ана, олары шол гелип галдыранмыш.
— Биҗани, ханым, сен ким билен атышмалы?
'
239
— Халназар байлар билен атышмалымьиым.
— Вай, балам, олар саңа деңлик бирлермикзн?
А-ртык нәхили айданыны хем билмән, агзындан сыодырды:
— Хава, олара галса маңа деңлик ёк: олар эййәм
менсиз биҗе атыпдырлар.
Нурҗахан бгир хили езини йитирҗек ялы этди-де,
бирденкә Халназара гаргап башлады:
— Ылахым, оны өр ювугсын! Малы җанына ганым
болсын, малы гурамыш! Хей, худайым өйянде өлмэсин, дулында сүйнмәсин! Юрдына ган чайкалсын!.. Ол
харам мениң еке чагама, гөзимйң монҗугына . эл
булгя!..
Артык, эҗесиниң гаргынҗына йылгырды, оңа дегдк:
— Эҗе, нәдәйдиң? Гаргыш билен оны галмаз ялы
этдин-ле!
— Вах, кәшки мениң гаргышым оның өйини башына
юмурсады!
— Эже, сен нәхак ере ертенйәсиң. Ол мана карам биже билен зорлук этҗек болса, мен оның ичерсине ган
чайкарьш!
Нурҗахан еннллик билен дем алды:
— Гузым, пәли азандан хер зат осламак болар. Хернә худайьм, пәли азан — өзинден тапсын-да!
— Ек, бейле дәл, эҗе. йыгрылсан — эгнинден басып
гечжеклер. Азана — мен өзим мусаллат боларын!
Ашыр я-ха бир нәче вагтдан бәри оларың гүррүнини
диңләп отурыпдыр, я-да Артыгың соңкы газаплы сеси
оның гулагына илвпдир. Ол, Артыгың сөзини макулла•мак билен сесленди:
— Хөкман болмак герек!
Нурҗахан онь: геннргеди:
— Ашырҗан, сенем диңләп отьтрмыдьщ?
— Нурҗахан эже, ол, дөвлетине, малына байырнып
чайканя. Гой чайкансын—оның чайканмагы бизе бәхбитдир.
— Хернә агзындан худай эшитсин-дә, балам!
Гүррүне Сәхет Голак хем гошулды. «Горкагы ковсан —
батыр болар» диен ялы, Артык билен Ашырын агзындан
батлы-батлы, гайдувсыз гүррүнлер чьжды. Оларыңгайрагы, Сәхет Голагын өмүрлик ярасыны гозгады. Ол дашына чьжарып-, «Хөкман гырылышмак герек» диймеседе, оларың ниетини өз янындан тассыклап отырды.
240
Гүррүн. узага ч-екди. Думлы-душда херекет, сес-оваз
Д1ИҢДИ. Диае ченданара шагалларың гыкувлары, олара
бакан узын-узын уйрйән итлериң сеслери эшидилди. Чат:
малылар ачык мейданда айсыз гижәниң тотльв асманындакы өлүтси йылдызлара төз гездирип, ука гиггдилөр.
Йигрими секизинщи баш
Артык шәриклери билен биле, бүтин эндам-җанына
тозан, саман урдурьш, җар саманьшы атандан соң, нәҗини элемэте дурды. Ол, гөк бал^агыны чызгаи, дызындан гечирди-де, бт көйнегиниң еңими чермеди, элине
элек альш, ики-бака яйкап башлады: Чалба ял-ы эңйән
ачмаңыз гызыл бугдайлар оның ялаңач аякларына, аякларының төвереклерине пайрап дүшди. Ызлы-ызына пайрап дөкүлйән бугдай оның топугыны ягоды, ииҗнгине етди, балдырының юмры этини хем өртди, түммек тутул
уграды. Артьгк оның үстине чыкды: Ол ене оның аякларьшы гөмди. Ол ене чыкды — ене гөмди. Чәч иң соңында
чаклаңрак депә дөнди.
Артык шәршлери билен биле чәҗи дикелдип, дашыны дабанлады, сегсен бәш да!ба« чыкды. Өзи оның бир
янында дуруш, өкҗесини галдырьгп середенде, чәҗиң
бейлесиндәки дуран шэригини төрмеди: шәрвги элинечаршак альш галдыранда, чаршагың келлесинден ёкарсы
гврүнди.
Артык чермелги едини, дүйрмелги балагыны. язман,
алаң саманың үстине чьшьш гарады, чәҗиң гапдалындан
сынлады: «Арман, бугдай гызыллады, дәнани гысды,
болмаса, йүз дүеден аз чьжмазды, шиндөм-ә сөлсен дүйәң
бир яныны тозадайса герек» дийип ойланды. Ол депе
ялы чәҗи, ики янлайын байыр ялы сүйнүп ятан ак саманлары гөзден гечирип, шол мейданың алты ай шондан
өңки гөрнүшини ядына салды: шол төверек, кә ери төңүртгел'И1К, чендан ери дүйп-дүйп чопанлык, күпүрсәп ятан
"боз вдейданды. Артык чәҗиң нәхилилик билен эмеле геленини ызарлап отырка, бириниң сесини эшитди:
— Чәҗиңе ^ерекет!
Артьггың ш&риклеринден бири шол гелене җогап гайтарды:
— Өмриңе (бөрекет!
Шол сес Артыгың гулагына ярамады. Ол башыны
айлап серётсе, үч эркегини ийдип гелен оба сөвдагәриниң
16. Решающий шаг,
'
241
оглыдыгыны танады. Артык ондан гадагыны бир- батман
бугдайдан чай, арчыны бир лут бугдайдан көйнек-балаклык алыпды. Эмма бу гүн харман 'Пайлайс.агыны .оңадуйдурманды. Чакылыксыз мых)ма« Артыгыд гонжына
гор гуйды. Ол, бергисши хасап эденде, харманык етмеҗегини аңлапды: шунҗак бир зат үчин батманлап, сә-’
хел улырагы үчин дүеләп бугдай 'бермелиди. Д^рвайыс
затлары алман хем оңуп болмаярды: көйнеклик алмасан, ягырньщ ачык галҗакды. Шоньщ үчин ол дуйрмегрәк алгылылара хэбар бермәнди. Шонлук билен, өзине
йылгалла алып галарын хасал эдипди. Эмма «Чәҗине
бврекет» дийип гелен онын, шол тшаныны лозды.
Артык еринден 'гуруп, төверегине гаранда, саман совурянлары, нерме чекйәнлери, бугдай атяилары, хатарланьш барян йүкли дүелери, ондан-мундан өзлерине бакан гөни гелйән ики-еке дүелилери гөрди.
Дөрт шәрик икисаныбәш батманлык чувал алып, харманы ики ерден лайламага дурдылар. Депе болуп дурак
бугдай дөрде бөлүнип башландан, «Чәжике берекет» дийип геленлериң саны көпелди. Бугдай пайланып гутарылянча, харманын, башы тойча дөнди.
Харман сегсен дөрт дүе чыкды.
Артыгың бир сувы үчден бирине экерине бол-аны үчи«,
еди чувалы айры дөкди. Өзине он еди ярьщ дүе бугдай
галды. Эмма оның дашының хырыдары ондан хем көпелди. Оларың көписи өз терезилери билен гелипдирлер.
Сөвдагәриң оглы эййэм шейхынлы терезисини гурап ятыр.
Хер ким чувалыны тайынлап, бугдайыд дашына өврүлйәр. Шоларьҗ үстине:
— Чәҗиңе берекет! —дийип, ики саны ' ала донлы,
ала хорҗунлы, ала ябылы, ала сакгаллар хем гелди. Артык олара гөзиниң гытагыны айланда, оның алгылыларындан бири «Мыхман-мыхманы гысганар, өй эеси —
икисйни хем» диен ялы, шол геленлере херрелди:
— Экенде ёк, дикенде ёк — харманда хэзир хоҗа!
дийилйән сизсиңиз. Ери, селләңизиң мурдарыны ашырып
дурмаң-да, деррев уграң!
Шол адам озалдан хем Артыгың бугдайыиы гысганыл, азырганып дурды. Артык болса шол җогабы оларың хеммесине береси гелди: «Олар диләп гелселер, сиз
депмехалал эдип зомап гелйәоиниз» диеси гелди.
Артык шейхынлы терезиң ыгтыярыны өз элине алып,
дөвек дөвүшен байтал эесине йигримй батмая, алаша
242
бахасындан галан отуз батман, ене кимлере бәш-үч бат^ан чект берди. Твверекдәкв хырыдарларың гөзлери
герези билен гидип, терези билен гайтды. Хер хайсысы
гезеги вңүрти алман үчин гултунып, илеррәк омзады.
Шол бармана гыкылык гопды:
-•
— Бәрик гуй! ’
— Нәме үчин она бөрйәсиң-де, маңа береңок?
— Сен алжак боланда ики бүкүлип, 'берҗек болаңда
гөрмезлиге салмаң яәме?
— Халаиыңа берип, халамадыгыңы тесдирешйи, мен
эдйп билҗек дәл. Дөк бәрак!
— Терезиң'сапыны бәри ал!
Сөвдагәриң оглы терезә япышды. Кимдир бири чекиме-де йүреги такат 'бермән:
— 'Бозуланың өңинден! — дийип, үйшмек бутдайың
гырасындан чузалыны гапгармага дурды. Бейлекилер
хем ондан гөрелде алдылар. Артык кнме җогап берҗегини, хайсының элиндеи ялышҗагыны бйлмән, кимид
йүзяне, кимиң элине серетди: небсевүр адамлар бугдайы,
уруша дүшен ялы, дагадып барярлар. Ол бирини эйләк,
бейлекисини бейләк итекләп гөрди: гайта, бири-бириниң
үсти ашыры бүгдайың үстине өзини акланлары-да болды. Артык терезини ташлап, бугдайдан зл ювды-да, хаял әдимлер билея саманың үстине чьгкды, оларың кесесинден сын этди. Сөвдагәриң оглы билён ©не бири гызыл
хум болуп, богдак чувалың үстинде дартышык этдилер:
— Сен алмарсың!
— Бермә билсең берме!
— Алы>п билсең, әрдигиңи билейин!
Артык җаньшьщ янгынҗына олара гыҗыт берди:
Гырылышың!..
Бугдайың бүтин төвереги чувал билен эл болды. Артыгың йылы ете азап чөкт, узак гүнләп пайлан бугДайыны бир кәсе чайичим салымда дүв-дагын этдялер.
Ким чувалыны долдурды, квм богдак этди, х®м дүесини
йүкләрлик газанды, кимсине оңлы зат ешән, харманың
дүйбини сүпүрип алды.
Сөвдагәриң оглы билен гызыл адам иң соңында яка
тутушдылар:
Хей сениң гарабир...
— Хей, сениң акбир...
Олар юмруга гирдидер. Артыгың гүнине дүшен шәриклеринден бири олара догры сөзини айтды:
16*
213
— Җөвен эеои җөвенден гөчен вели — серчелер оңушанок, дийилйән шулардыр. Биз хармандан гечен вели,
булар өз араларында гырлышярлар.
Шол картина газап билен гаран Артык игенди:
— Мен-ә ач гойдылар. Гой, өзлерем ганҗарышсынлар!
Сөвдагәриң оглы билен яка тутушан гызыл йүзли,
•гызгылт сакгаллы, дьжыз тогалак адам «Хей, сенин, гарабир...» дийип силкенде, чәкяка совсаяы вөйнегиң, ең
гапдалыны белүп алды. Сөвдагәриң оглының тутан ери
чәкмен якасы 1боланы үчин, оңа зыян етирип билмедиде, гызыл йүзлиң такыр келлекгинден юмрук салды.
Оларың икисиниң араларына дүшенлеринде, гызыл йүзли хум ялы гызарып дызады:
— Гойбер мени! Мен оның энесини бир дула бакдырайын!
Боюнлары йыгыртлашан, узын, аррык, эгмек кесә
шол талаңдан зат етмеда. Ол реҗәң гең дәлдигини аңлап, үлешигиң ичине взини атып хем билмеди. Ол иң
соңында найьшҗар бир гернүшде иңдә саиаймалы инче
сеси билен хайыш этди:
— Артык, маңа, хаңым, шуҗагаз саманыңы бер&й.
Галаныны болса, енеки йылларда хасаплашарью — гидерис.
Квсәниң «шуҗагаз саман» диййәни, азындан алтмыш
ганар чыкҗакды. Ол, Артыга гышың соңрагында бир
маслык берип, харман алаңда он батман бутдай берерсиң дийипди. Артык хениз оңа җогап бермәнкә, ябысыны
•гандызлап, Халназарың оглы Баллы гелип етди. Онын
ызындан җаңлы, дыздүңмели, хатарлы эркегини ийдип,
Мавы хем етип гелйәрди. Баллының аңырдан гел^вшинде,
Я1бы1сы«ы гандызлап чалаюын сүрүшинде-де бир газап гөрүнйәрди. Ол, мәрекә салам бермән, харманың башьшдакы үйшмеге, саманың үстинде гышарьш ятан Артыга
гөз лездирди; ябысы самана дызанда, оның гандызына.
бир гамчы чалып, башыны гатырак силкди. Змма оның
Шол газабына әхмиет берен бол1мады. Ол үзендили ангыны илеррәк омзадып, аркаи гайышды-да, Артыга бакан
гьгырды:
— Ер-ов, Артык бу нәме этдигиң болды? Маңа нәме
үчин хабар бермедиң?
Артык ятан еринден бутнаман, әвмезлик билеи җогап гайтарды:
ЧАА
— Мен киме хабар берипдирин?
— Маңа дуйдурман, нәме үчин пайлаясың?
Артык а1җымтык йылгырды-да, оңа җогап бермәни
хем артык хасап этди. Эмма Баллы оңа дүшүнмеди:
— Ханы маң-а гоян бугдайың?
— Оны, бугдайы пайлашанлардан сора.
Чувалының багы билен богдагының агзыны богуп
дуран гызыл йүзли адам йүрегиниң җошгуныны дашына
чыкарды:
— Хә-ә, сенден ең геленлер-ә нәче гараз гөненди!
Баллының газабы артып, ябысыны Артыга бакан дебседи:
— Ер-ов, Артык, 'бу нәхили әсгермезлик?
— Нәхили бил1сең, шоның ялы хасап эт!
.— Сен нәме үчин бергиңи береңок?
— Мен өз өйиме иерлик элтдим-де4 инди сениң амбарыңы долдурмагым галдымы?
— Алаңда алып, берҗек болаңда—сыртың аваяхмы?
Артьгк гышарыл ятан еринден дикелип отурды:
^
— €ен агзыңы салаҗан шйбер^ме!
«■
— Сениң муның әсгермезликден башга бир зат дәл!
— Мен сизиң хайсы бириңизи чагырып гетирдвм?
Сиз тезек ысыны алан «Гаҗаргелди» ялы, өзиңиз чозушып гелйзсиңиз! — «Энеңи кәдә габайын — үстине нәме берҗек?» диен
ялы, бергиңи үзмезлишң үстине-де тезеге, томзагч меңзедйамиң?
Артык өринден турды. Оның чермелги еңинден саман
галгады:
— Томзак сәхел гондалав берсең, гөчйә. Эмма сиз...
Баллы ябысының 'башыны гайра чекип, гамчысыңы
чоммалтды:
— Сен ким билен кеплешйәниңи унутма. Мен сенйң
уяңы сатдырын вели үзүлөрин!
Артыгың аңырдан җошуп гелен газабы җогап бермәге-де май бермән, агзыны петикледи.'Ол янындакы самана
дүртүлги дуран чаршагың сапындан япышды, Баллы ябысының башыны айлап доланмаичы боланда, чаршагы айлап зынды. Таяк Балла делмән, абың сагрысындан тайып, йүк урулып дуран дүйәң еңсесине гүпүләп
дегди. 'Дүе тапырдап галанда, гызыл, йүзли адам богдак
чузалы 'билен аркан серрелди. Шол дүйаниң тапырдысына үркен бейлеки дүелер хем патырдык урды: сөвдагәриң
245
оглына дүйән пашмагы дегип, зыңып гойберди: багы чатылмадык чувал патылап гачып;! бутдай чым-пытрак дагады. .
Артык шол картина әхмиет бермән, самандан өзини*
оклап, Баллының ызындан окдурылды. Эмма Баллыньщ
ябысы эййәм аяк алдьгына гачып барярды.
Артьгың дамарлары тарсылдап, йүзи далак ялы гөгерди. Ол узак 'вагтлап өзини тутуп биямән хашылап
дурды.
Артыгы хем оның шәриклерини талаңа салан <<Гаҗаргелдилер» дагады. Артык өзини ырасландан соң, чок*ай геймәге отуракда, гөзиниң гытагьгны харман ерине
айлаГды: чәҗиң ери чаңҗарып ятырды. Шол депе ялы
чәчден Артьвга етени: долатының арасында тизленен, чо«айының агзындан гирта галан бир -гысым чыглы бугдай
болды. Артык оны хем элиниң терси билен серпип гойберди:
— Бу-да гушларың хакы!
Йигрими докузынщы баш
Ашыр бир сөй 'билен гич өйлән Меретлере Зарды.
Мама ейиң көлегёсинде уллакан яссыга тирсегини берип,
чай ичйәрди. Айна аркасыны өе берип, ики дызының үстинде тикине гүйменип отырды.
Ашыр салам берип барды:
— Мама еңңе, гургун отуранмысыңыз?