Aýgytly ädim I - 08

дор алаша «шикестлн» боланы үчин, тагмасыз гечди. Эмма Артыж оны аңламады. Алашаны кемсиз сынлан Хоҗамырат, полковник билен мадьгрдашандан соң, ез дүшүнҗесине гөрә, Артыга якымлы сөз айтды:
— Ягшы йигит, баяр сениң атыңа кьгрк манат баха
кесди. Волостнойлар оны макул билдилер. Сениң элиңе
петек берип, хеләк эдип дурҗак хем дәл. Сениң өз арчының оны үстиңе элтип берер!
Артьж алашаның эсбапларыны аркасына аландая соң,
стол тайына йигренҗи гөз билев гарады-да, пьян ялы
энтиреклән гнтди.
Он икинщи баш
Шәкериң бир ян четинде, демир ёлың гүндогар гырасында, пщжяйән гаидалы ёнулмадык агачдан, бейлеки
диварлары палчыкдан ясалан дараҗык ховлычаң ичинде
өтлемҗе там гөрүнйәрди. Оның агач диварларының ич
•йүзвнде, эйленип үйшүрилен сыгыр паяҗалары, оның
109
бейле янындакы күнчде болса оыгыр ятагы барды. Тамың, галысындакы агачларың арасында, тагталарыныа
арасы ачылышып ду>рая стол гоюлыпды. Стольщ башында ики эркек адам билен бир аял нахар иймәге тайынланярды. Адамларьщ бири — өй эеси Иван Тимофеевич
Чернышовды, оның ялаңач келлесиняң гыркылмадык чокулы ёңсесине дүшүп ятырды, эп-эсли муртлары бир аз
ашак салланярды, гүр гара гашлары габагының үствне
көлге салярды, боюнларъгның йүзи бир аз йыгыртлашып
башлапды, агачэт гошарларында иймешик түйлери барды, чеп элиниң күлбикеш билен огулхаҗады җоннукдьь
Ол бир чүйшәниң агзыны ачмакчы болярды...
Оның янында, иймешик сары сакгаллы, көлгесиз гак
гөзли, чыпар сачлы, маңлайы дараҗык, бурны дүвүнли,
кичекрэк, эҗизже бир адам барды. Ол, Иван Тимофееаиче жаньгып гүррүң берйэрди.
Оларың үчүнҗиси, мор сачлы, гызгылт йүзли, тохга
бир аялды. Шол аял алада билен хасырдап, стол., дүзедйәрди. Агач япракларының аралары бшген гечйән гүн
шөхлелери столың үстине нагыш болуп сепеленйәрди,
Иваның чокуллы келлесинде, шңшьюынъщ сары сачларында ойнаярды.
Столың четине гелио гонан мис газаның галагы галдырылаңда бугарды. Иймешик сакгаллы ыкҗамрак
отурды:
— Анна Петровна, мен бу гүн сизе мыхман!
Анна Петровна келемли чорбаны табаклара икв чомгучдан гуюп:
— Ваоилий Дмитрич, мен' арэн шат!—дийип, илюи
билен оның өңинде-бирин» тойды.
Иван Тимофеевич элиндәки чүйшесиш ики «рушка
пуре-пурләп гуйды, дуйбинде галанҗасына йвти-йити серетди, икирҗинледи, крушканың бирини Василий Дмитриче узатды. Василий Дмвгрич сораглы гөз билен Иван
Тимофеевиче гарады:
— А Анна Петровна?
Иван Тимофеевич чүйшәң дүйбинде галанына ене бяр
гезек сын этди. «Өзимиңкә хас көпрәк гуюп, Анна Петровна азрак гуяйдьм өйдйән» дийип ойлады-да:
— Оңа-да етерлик бар,— двйди.
Анна Петровна сыпайычылык этди:
— Ёк, Василай Дадитрич, мен ичмейән. Маңа герек
дәл.
110
Иван Тимофеевич чүйшәния дүйбинде галаныны гырасы мойлы ялпажых бир чашка гуйды:
— Анна Петровна, ал сен хөм шуж.агазы гөрәй!
Крушкалар чакнышды. Иван Тимофеевич билен Василий Дмитрич бир зарбада башына чекди. Иван гара
'чөрегн улырак дишләп, гәвуш арасы билен түр-рүч
этди:
— Василий Дмитрич, сен билйәсиң, дүйн 'Палучкады.
Мен Амна Пепровна «Сеи байрам мынасыбети билен гелг
эртир ондьграк бир нахар тайынла, бир чүйшежик хем
вино ал» дийдим. Анна Петровна балса бирсыхлы ө.з ниетинин үстинде дуряр: «Сен онлы иймит хакында ойланман, сыгыр алар ялы пулҗагаз сүйшүрмек хакында ойлансаң, хас ягшьь боларды» диййә. Биз өтен йыл сыпрымызы сатанымыздан соң, оның сәзишң йүзде кхгсаны
сыгыр хэкында гидй&р. Мен оңа айдян: хава, мен элиме
иленҗесиниң барыны саңа гетирип бөрйән, башарып билйән болс^ң сүйшүр диййан. Мен ичгихана гидөмок. Эмма
далучкада бир диййән...
Анна Петровна бурныны тыссылдадьш, гөвни етмезлик
этди:
— Хымм! палучка?.. Базарда затларың «әхили гьшматлаянындан сениң хабарын, .бармы? Сениң лалучкаң
басывй гара чөреге-де етеси ёк.
Чернышов муртларыны сүпүрди-де йылгьгрды:
— Эйсөм, сениң, пикириңче, мен нәтмели? Базара шдип, будка ачмалымы?
— Мен хем, элбетде, саңа байлара гит-де, чопан дур
диемок. Шейле-де болса, сен көпрэк газанып билҗек ахыры. Сени пагта заводына машинист чагырдылар. Нәме
үчин гидеңок?
— Арутюн хоҗайыныңкамы? Василий оны сенден говырак билйәндир. Сен ол эрмени хоҗайыньщ пенҗесине
бир илсең, ганыңы соруп гутарман сыпдырмаз! Мен нәме-де болса, парошздан айрылып билжек дәл!
— Онда, хакың артдырылмагьгны талап эт, Элбетде,.
сени бошадаслары ёк, хич болманда, бәш-үч манат галдырарлар. Елда, ише яраян, иш башарян адамының өзи
кеплүк хем дәл. Сен болсаң — машинист!
Иваи Тимофеевич кейп эдип гүлди:
— Ханы, сен инди муңа дүшүндир-дә!.. Хемише сыгырдан башлап, аз газаняным билен гутаряр.
— Сыгрьщ болса, ол өзини хем эклейәр, сени хем.:
111
эклейәр. Свн айлыгыңы -артдырдып билсең, элбетде, сыгыр алмага пул сүйшүрип билерис!
Иван Тимофеевич бу сапар чынлакай сөзледи:
— Саңа акмаҗык хелей диерлер! Саңа долы палучка
берселер, маңа долы палучка берселер, Васишә долы палучка бероелер — баярлар, сөвдагәрлер, агалар кимиң
чотына кейп чексинлер? Миллионлап гошунъщ харжы кимиң бойньгна дүшсин? Нәлет сиңен злруш халкың зәхадедини бирсыхлы ювдуп ятыр ахыры!.. Сен айлыгың артдырылмагыны талап эгсең, сениң бойныңа сыртмак атдырлар! Сен шоңа-да дүшүнеңокмы?
— Хым! Кагыз өз эллериндея эмеле гелйә — басайсынлар көпрәк!
Махорка доламага отуран Василий Дмитрич хем сөзе
гошулды:
— Анна Пеггршна! Харыдың гүнсайын гымматлаяны — пулы көп чыкарянлары үчкн дәлми? Кагыеы петделәп гойберйәлер, пул дурдыгыча кепелйәр...
Иван оның сөзинн артдырды:
— Харьгт болса ду^рдыгыча азаляр!
Гап-гаҗаклары йыгнашдырян Анна Петровна ене бир
зат айтмаокчы боланда, гапыдан бириниң гиренине гөзи
дүшди:
— Ана, 'бизе ене бир мыхман гелйәр.
Иван гаңрылып оереденде, Артык гелип сала^м берди.
Иван Тимофеевич еринден туруп гөрүшди:
— Хә, Артык!.. Хош гелдиң!
Иван Черяышов Артьгкда хемишеки шатлык, хемишеки җаңлылык гөрмеди. Ол, а-ркасьшдакы зер-эсбабыяы
агаҗың дүйбинде ташлады. Оның гүн гызгыны гаймакладан йүэинде бир задың газабы гөрүнйэрди, гөзлериниң
гөреҗи гынанч билен янярды. Иваның гөвнине болмаса,
оның гөвресинде-де бщр гурпсузлык сызылян^ялыды. "Чернышовың чала етен нешесини Артыгың шол гөрнүши позды: ол оның халының ничикдигини хем сорап билмеди.
Оны өз янындан отуртды-да, эер-эсбаба гөз гездирип, сораг берди:
— Артык, алаша гелди ёкдыр? Я оны сатды бардыр?
Иван Тимофеевич Артыгың алашасыны оөййәрди. Ол
оны гетирип даңанда, хемише оңа от берйәрди, маңлайыны сыпаярды, вагты билен оның янындан айрылып билмейәрди... Онсуз-да йүреги авап дуран Артыга алаша
адының эшидилмегн гайгысыны гошаландырды. Ол оңа
112
деррев жогап бермән, төверегиие гаранж.аклада, ульщан
демини алды:
— Алашаны алдылар...
Анна Петрокна туркменчә ончаклы дүшүнмеое-де, саоңкы юөэи аңлады, ичини чекди, ооңкы оөзи гайталады:
— Хих! Алдылар?
Чернышов паровоздан дүшенде, демир ёлъщ гүнбатар
тарапьшдакы мәрекәни сьгнлапды. Ол шоның ялы үйшмеги йыпы-йыгыдан гв|рйәрди. Шо«ьщ үчин Артыкдан
«Ким алды? Нәме үчин алды?» дийип сораман, анык'швнине теселли бермек кследи:
— Җаны. саг болсын, Артык. Билйэмиң, җаны саг
болды, мал тапылды бардыр.
Васиший Дмитрич бармакларыны саралдан махорка
гальшдысыны агаҗың дүйбине оклап, рус дили билөн сөзледи, келлесини яйкады:
— «Алдылар»... Ене аларлар.
Анна Пегровя.а ол сөэе дүшүимән, оораг берди:
— Огурлап алдылармы?
— Огурлап дад, зорлап алдылар.
Василий Дмитрич: •
— Ине муңа—реквизиция диййәлер дийип дүшүндирди.
Анна Петровва:
— Бирсыклы ‘алгыт, салгыгг... Хий, муның гуТаран вагты болмазмы? — дийип, башьгны яйкады-да, бош гапларыны алып, оҗага бакан гитди.
Түркменлерден гошуичылыга алынмаяныны, оның ерине дайхана 'болан алгыт-салгыдың хас агырдышны Чериышов билйәрди. Ол, Артыгың еке 'бир алашасыны хем
элиндеи га-ңрыльгп альгааньпның оңа иәхили агыр тәсяр
эдйәнини хем аңлаирды, эмма. оңа нәхили теоелли бервп
билҗегине акылы чатмаярды.
Анңа Петровна тарелкалара белүшдирен котлетлерини гетирип, мьихм.анларың вңинде тоянда, Василий Дмитрич, Иван-а терҗиме этдирмек билен, Артыгың агыр халыны еңиллетмек күйине дүшди:
— Мыхман, сен шүкүр эт. Оен энтөк яш, сагат, тч
бир задың саңа овчаклы ховпы &к. Уруш одьшьщ етмедик
ери, яндырмадык зады галмаз. Сен менден хабар ал!
Мениң өзимден улы доганым солдатлыг,а алыньип, Япон
билен болан урушда, Портартурда өлди. Ондаң улы доганымы, бәшинҗи йыл революциясына гошулдың дийип,
3. Решаюший шаг.
113
Сибире йбердилер. Адатланмадык ач адам алтмыш градуслы совуга чыдап билерми? Ол шол ерде »нче кеоелине
миессер гелип, хеләк болды. Өзимден кичиси ачлык йылы
гарны чишип, өзини ыраслап билмән, аманадьгны табшырды. Иң кичнмизиң болса герман урушына гидениве
йылдак агды. Алты айдан бәри ондан мич бир хат-хабарда ёк... Рус Ватаны үчин бңр эне шунча гурбан берди.
Мен оңа гынанамок! Ватан үчин мен өзими хем, машг,аламы хем гурбан бермәге тайын. Мениң гьшанян ерим —
рус ганы дерексиз дөкүлйәр. Рус ганы үчин, рус Ватаны
үчин ж.а)н чекйәнлер кән дәл. Хөкүмет эдарасында отурып, оны сатянлар кән. Ана, шоңа мениң жаньш агыряр.
Сөн маңа га|ра... — Оның довамлы үсгүрмеои тутуп, гурсашна япышды-да, бейлесине айланды, йүзи гөгерди, эллери саидырады.
Василий Дмитричиң үогүлевүги кесили-п, хашылап дем
аландан соң, Артык оны сынлады.
Артык алашасыны белли-күлли вдьшдан чыкарып, Василий Дмитричин, иймешик муртына, мөкгеҗввениң гулпагы ялы сачына, «айынҗэр көшбине серетди, оның халына рәхими инди. Ол ондаи «Ене догаяың бармы?»
дийип сорасы гелди, эмма дили бармады. Онын дер билен, шр билен гатан, кә ери кертилен кендир көйнегйнден
акоовулт гызылэтене тенлери гәрүнип дурды. Мазут билсн гатан гара мавут җалбарының ямаг саны ёкды. Аягындакы панзар ботинкасьгиың бу|рны гопуп, тозан билен
эйленен палчыклы бармаклары гөрүнип дурды. Эндамьшда болса гарга чокасы эт ёкды...
Анна Петроена, Артьвгың болуп отурышьюы геңиргәп:
— Артьгк, сен нәме аңалып отырсың? Нахар оова^маңка, иймек герек акырын! —дийип, оның өңин^е гоян гоша
котлетли, гапдалы түвили тарелканы гөркезди. Ондан соң
Василий Дмитриче йүзлеяди:
— Василий Дмитрич, өйкениңизе долдуран түгасәңиз
бесдир, ма^хорканы ташлаң-да, иймите япышың!
Василий Дмитрич иймите бир аз гызыгандай соң, ене
сөзине довам этдв:
— Мениң дирилигим билен өлил!игимиң — машгала
■ үчин ончаклы тапавуды хем ёк. Будкачының алян айлыгы нирә етйар? Машгала басыпдьгр. Оглан-ушакларьж
тенлерини впмага гурп ёк. Олар гызылэтене чага гуш
ялы, итиң хоры. Эндамларында эт, йүвлөр-инде ган ёк.
Рус га1ньгның шейле нетиҗесиз дөкүлжегине гөзим етсе...
114
ёк, мөнде умыт бар, бәшинҗи йылын. гайталанмагы мүмкин... — Ол эдип барян. гүррүңини бңрденкэ кесди-де, Артыга йүзлевди.— Сен, мыхман, шүкүр эт! Свниң атыңы
алсалар-да, дүйәң билен араны ачсалар-да, өйиңи үстиңден сыггырсалар-да, сениң шивди чөрегиң бишн, башьш
абат. Эмма...
Сөзнниң ооңыны айтмага Василяй Дшгоричиң дилинвң бармаиыны Артык аңл.ады. Эйсем-де болса, ол оның
«Юрды эдара эдйән акмж патыша хем оның ял-ягысы
гуйруклары 'болса, уруш шу тидишинде довам этсе, сен
хем оның гурбаны болароың» диймек исләнини дүшүнди.
Василий Дмитричиң сөзини Артыгың ыхлас билөн
диңлейәниви гөрен Иван Твмофеевич, өзиниң ч,алгьгрт дили билен Артыга оны танатмак иследи:
— Артык, муның ады Василий Дмитрич, фамилиясы
болса — Карташов. Биз көне достлар. Ол Душага гидйән
ёлың биринҗи будкасында ёлчы болуп ишлейәр. Мен паровоз билен гечен вагтымда, ол маңа өзиниң яшыл байдажъичыны галгадяр, мен о«а папагымы булаян. Бу догры .
кепли, ачык йүрекли .адамдьвр. Муңа дүнйәңи ынанмак
болар. Ёлың дүшсе, чөкинме-де мыхман бар. Муның өзи
гарьвп хем болса, мьгхман үчин байдыр>.
Иван Тимофеевичиң айтмагына герә, Ваоилий Дмитрич Ашгабат ёлына меркези Руссиядан гелип дүшүпдир.
Оның Здааший областьгна геленине ■бәш йыла голай болса-да, бир йылыны Үчаҗы чөлкнде лечирипдир. Теҗене
гелени дөрт йыла сер уруп барса-да, бары-бир яшаян
ери ене чөлди. Ол, шэхери кән күйсәп хем дурмаярды.
Диңе ишдөн эли сыпынан вагты, Иваның яньгна гелйәрди.
Василий Дмитрич аҗымтык йылгырды, табагьгнын
дүйбинде гал,ан гушгөзи чорбасьгна-да чөрек басып ийди.
Анна Пегровна оның' кемалльг дойманыны сыэса-да, чай
билен чөрекден башг-а берөре задьг болманы үчин, билмезлипе садды. Василий Дмитрич, Артыга", Ивана н.азар
салды:
— Иван Тимофеевич, мениң шшдигими мыяман-а танатдың, мыхманың кимдигини болса маңа танатм,адьт.
Нәме үчин?
— А-а...
— Ну-да!
— Бу йигиде — Артык Бабалы диййәлер. Бу Гоша
обасындая. Мвн Артыгы дврт йылдан бәри танаетн. Бу
бир вагт байталчасына саман йүкләп гелди, мен муның
8*
115
саманьшы сатын алдым, өзини хем мыхман эдиндим.
Шондан бәри биз икимиз йөне бир таныш дәл, чынлакай
дост. Бу базара геленде, мениңкә гелмән гиденок, менин
өйкелеҗегими билйәр. Сен хем муның билен якын таныш
болмагьщьг маслахат билйән. Бу өрән гызык, сада, догры кепли хем достлуга гадыр-гыммат гойян йигит...
Артык «К1и гүнден бәри зат иймәнди, гүррүңе гызыгып
габагыны бошаданыны хөм дуйман галды. Ивая махоркасыны чыкарып:
— Мен Артьп-а чендан газет хабарларындан гүррүн
берйән,— диенде, Василий Дмитрим оньщ сөзиви кесди:
— Газет диййәмиң? Шол болгыоьгз хабарлар билеи
оның башьгны гарышдьгрмак першми?.. Сен йң ягшысы
оңа умуш ягдайдан хабар бер. Гой ол, дүнйә ягдайывдав
бир аз хабардар болсын, дүшүнҗеси бир аз артсьга. Болмаса, «Ол шәхери алдык, бу шәхере голайлаяс» дивн
ялан-яшрык хабарлар билен оның мейлини позарсың.
— Ол •барада-да оөзлеапйәрис. Ол инди кәбир затлара
догры дүшүнйәр. Ханы, Артык, сен айт,— ол Артыга йүзленди,— Халназар бай хем гошунчылыга өз атьшы бер1ИМИ?
Артык оңа шол секундда:
— Ек! — дийип җог.ап гайтарды.— Халназарың Мелегушы хем, ал ёргасы хем газыгының дашында аркайын
зйланып дур.
— Нәме үчин?
— Нәме үчивдигини өзиң биленоими? Ол бай ахыры!..
Салгыгг салян, ат алян харамзадалар: Бабахан арчын,
Хоҗамырат волостной оның .билея бир табакдан чвреж
аййәрлер ахыры!
Артьгың җогабындан канагатланан Иван Тимофеевш:
— Ана гөрй&рмиң?—дийди. Ондан сон. ^не Артыгз
яүзленди.— Артьж, сөниң энтек башында кән сө®ешлер
бардыр.
Артык оның .айдан сөзине оңлы дүшүнмән:
— Иван, сен уруш тиз гутарар диймейәрмидиң? —
дийип сорады.
— Мөниң айтҗак болянъгм — байлара гаршьг, байлар
аилен болҗэк сөвеш.
— Медиң урушҗагым диңе бир ез байларьш-ыз болса.
ол онч.аклы ховп дәл. Мен ояда деррее ата атл-анарын! —
дийди-де, ыгтыярсыз башьшы я^йкады.—'Армам, инди менин атым хем ёк!.. — Ол агыр ойдэн соң бирдевкә Ивән
116
Тимофөеетче йүзленди.— Иван, рус патышэоы басылармы?
— Меииң билишиме гөрә, (басылар. Йөне вели, оны
герман басмаз. Рус топрагын-а немецин. аягы дегмез. Рус
гтатышасьгны онын. вз солдатлары басар, халк басар!
Артьж оңа дүшүиман оор,ады:
— Ол нэхили?
— Рус патышасындан сен разымы, мен раэымы, Ва- .
оилий разымы?.. Ким ондан разы?
Артык нәхилзг айданыны бипмән, манысьгна-да ончаклы дүшүнмән, агзына гелишине гөрә айдып гойберди:
— Халназар бай разы!
— Бир адам бай болса, йүз адам гарып. Бир адам
патыша тарапдары болса, йүз адам она гаршы. Бай, э.лбетде, уруша гиденок. Урушян хем гарып, ган дөкйән
хем гарьш. Гарьш вәме үчин урушсын?
АртыКгОңа җагап тапмады. Иваның өзи жогап берди:
— Солдат инди ким үчин урушянына ягшы дүшүнйәр.
Ээилен халк он,а пандырир. Саддага инди бир ок билен
ики товшан а!вламак: хем өз ээиҗилерини, хем дашкы
душманы уруп йыкмак вагты гелип етди!
Демир ёлда ддрт гезек гайталанып урулан заң Василий Дмитричиң гулагында янланды. Ол отуран ериниен
гыссанмач галды. Оньщ иш вагты, ёла айланмак борҗы
еш>п гелйәрди. Ол хошлашмакчы болды:
— Анна Петровна, нахарыңыза саг болың! Иван 7имофеевич,..— дийип, ол йүзини ,ашак салды. Ол оңа «Мениңкә мыкман гелиң» диеои телди. Эмма нәме бишен мшма-нлаҗагьгна акылы етмэн, бөврини диңиргеди. Онын
кайынҗар кешбине Анна Нетровнаның рәхими инди:
— Василий Дмитр^ич, нәме бейле гыссанярсыңыз?
Отурың, ынка чай ичиң!
Ол, Иван билен, Артык билен хошлашандан соң:
— Саг болың! Сагат бәшде меииң дежурна гезегим
башланяр. Гиҗә галсам, Анисимовыңкы ялы, мениң хем
язгыдым хатарлыдыр... Артьпс, бизе мьгхмаң гел. Ягшы,
хвмме хош!—дийип, япбашык иапагыны башьша атдыда> чьпсьгп гитди.
Чернышов, мыхманы уградандан ооң, өз еринде гелил
отурды-да, оя чүмди. Артык хем вз гоңшысына эерди.
Анна Петровна шьгглап дуран сары семаварыны столын
үстинде гетарип гойды. Онда гулак-бурун галманды. Эндамының кәбир ери ©пикди. Турбасыюың агөы емрилипН7
ди. Эйоем-де болса, оньщ өвинден кемлиги ёкды: бугьвны
асмана сх>вурып, шыг-шыг эдип, хоҗайынларьша хен
эдип берйәрди.
Иван Тимофөеэич арасы үзүлип гал-а« гүррүңини довам зтди:
— Хава, уруш... ©рән яман уруш! —дийип, бүтин гввреси билен дем алды. Ондан сон гүррүңини довам этди.—
Өлйәнин, яралынын, дул галиның, етимиң санынсагынҗы
ёк! Халк хайсы бәхбит үчин шөйле тукениисиз гурбан
берйәр?.. Мен Рус-Япон урушында пияда солдатдым.
Мен ол вагтда нәме үчин урушямыма, кимиң пейдасьша
урушяныма дүшүнмейәрдим. Бизе оны дүшүндирйән хем
ёкды. Диңе — офицериң командасьша гулак ас:
«дин
үчин, патьша үчин, юрт үчин урушян дай. Башармасаң—
сем бол!» диөн буйруклар барды. Гөне|р.алың, офиңериң
комэндасы солдат үчин, элбетде, канунды. Эмма шол команда кәбир ерлерде гөриетин кечҗе ялы болуп гөрүнйәрди: бизи нәхаж ере ондан-оңа «овярдылар. Маңа яра
дүщди: ики бармагымы ооколк ёлуп гитди, гарнымын
йүзвни чала ялан гечд». Мен- лазарете дүшдим. Ярам
битди. Гошунчылыкдан бошадым. Ондан ооң мен демнрёла ише гирдим. Ана, мен шонда дүшүнид башладым!
Бирденкә халк урушың хем, патышаңың хем гаршысына
аяга галды. Көгтчилиге умуми ягдайы дүшундирйән акыллы адамлар хем тапылды. Мен шонда хакыката дүшүидим-дё, яңадандан ене элиме яраг алдым, ишчилер билөн
биле уруша гирдим.
Артык ондан:
— Баярларың, байларың гаршысынамы? — дийип сюрады.
— Хава. Хем патьппаң гаршысьша.
— Патыша сизи еңдими?
— Ол сапар енди,— дийип, Иван Тимофеевич улыдан
дем алды.— Ол вагтда бизиң арамызда-да, гошун арасьгнда-да, дайхаиларың арасыңда-да ывда Галан адамлар
кәнди. Патыша генераллары халкы ок билен, гылыч билен гаршы алды. Шол вагтда кан оңат адамлар хеләк
болды. Бир топарыны .асдылар, бир топарьгны түрмә басдылар, бир топарьшы «лүм үчин Сибире, кәбирлериии
болса Түркүстана, ине түрнмен челлерине бакан ковдылар. Карташовың нәхили гүне дүшөнини гөрдаңми?..
Ивая улыдаң демини алъш, еяе оя чүмди. Ивааың өзиниң хвм сүргүне геленини Артьж вңден билйәрди. Иван
118
озал х>ем бир геэек Артъг.а гүррүн. беренини унудьгп, чеи
ЭЛИ.НИ 'столын. үстнне щйды:
— Артык, 'ине гөрйәмин,, бу, Япон урушьгнда дүшөн
ярадыр. Мана хөниэе ченли .анчаклы ынам хем өк, мента
хемише ызым дерневли...
Артык оньщ .айдан сезлеринин. бир нәчеоиве дүшүнмеее-де, достының агыр ягдайьшы андап, ода би,р аз теселли берадәле чалышды:
— Иван, шол сенин. .айдан урушыңа, нахили уруш ат
берйәрдилф?
— Түркменче нәме ат берилйәнини я берилҗегини
билемок — дийип, Иван йылгырды,— биз-ә оңа — Рөволюция диййәрис.— Артыгьщ додакларьщ.ы гьгмылдадьш, оны
айдьш билмейанлни сайгарандан соң, еие гайталады: —
Революиия!
— Гой бизде-де Революса болсын! —дмйип, Артык өе
башарьшына гөрә гайталады.
Артык еринден туруп, телпегини гейди, селчед агачла[)ыц ®расы билен гү!не оеретди. Гүн ене-де эртиркиси ялы
рьм1, демир ёлың үсти ашыры эңегини ере берипди.
А(РТ1)(|< Мпан билен хошлашды:
= Ива|Н, эср-эсбап энтек галсьш. Анна Петровиа, ягшы, саг болың!
Артык гапыдан чыканда, Иван Тимофеевич онъгң
ызындан гыгьврды:
— Артык, йьвгы-йыгьщан гелип дур!
Он үчүно/ди баш
Гүн яшып, инрик гаралыт башлан-ы үчин, Артыга
гыосанарлъж иш ёкды. Үч гүвиң агыр гайгысы, ядавлык
.хем оның үстинеди. Ол, гиҗе шәхёрде галаныны кем гөрмеди. Иван Тимофөевичиң өзиңден арта-сүйше дүшеги
болманы үчин, оныңкыда галмаздан, олары оңайсыз ягдайда гоймакдан болса чекинди. Ол чайханалардан биринде барыи яшаны йүрегане дүвди,
Җумадурды семаварчыньщ сарайы сырты кэдилилеркң гелип-гидйәя ериди. Сеадаварчы җүбиотне бат берйәнлер үчин базары ©з үстинде гурагарды. Онда хер хили
харыт ислвсең тапьшярды, базары гызыкды, мьгаманларың гөвнини таомагы семаварчы ези үчин сенет хасап
эдйәрди. Артыгын җүбиси аграм бермесе-де, семаварчы
119
ода оячаклы ачык йүз бврмеҗвгини андаса-да, нәме үчиндир ол, ' Җумадурдыңкыда барып ятмага мейил
этди.
Шол гүн салшт гүни боланы үчин, Җумадурды ча«чынын. мышанханалары обадан гелен дайханлар билен
долыды. Артьшпа җай ёк диймәң услыбыиы тапман, ол өз
махыгалаларының яшаян втлем тамларындан биринде
ятырды. Артык ядав болаиы үчин, адамсыз чола тамда
деррев ука гитди. Эмма ол берк уклал билмеди: аладагайгы оны ракат ятырмады, бврсыхлоы эйлесине-бейлеси не айланды...
Агшам оагат докузың тәвереклерииде Җумадурдынын
ячки тамларының бир-инде мейлис гуралды. Оларың арасынд,а гырмъгзы донлы, айнаганч әдикли бир яш йигит
барды. Хоҗамырат волостной-да шондады. Муртьшы
пишге ялы пезэерден, эюни ак пагонлы дилмач хем гелипди. Агсак мүрэесини ызына тщжот, Утамыш каналының волостнойы Хүммет хем пейда болупдьг.
Оларьщ хүмү^рдалери, арадан салым гечмәңкә болса,
часлы гүлкилери Артыгьщ гулагына илди. Оларыд үйшөн
■отагы — Артьшың ятан отагы билөн гощиыды, арадакы
гапыдан бүтин гүррүңлер эшидилил дурды. Артык укыдан
ачылды-да, тирсегине галды, гараңкы ичерде төверегине
гөз айлады, арадакы гапының җайрыгы барьгна гөзи
дүшди: шол җайрыкдан бол^са шңшьг отагдакы адаадларың хөммеаи гөрүнип дурды. Артык нәме үчиндир олара
эсеван болды. Ондакы отуранларың хеммесини, хатда
Халназарың оглы Баллыны-да танады.
Шояарың ичинде рус гейимлҗ ак шемпа телпекли.
яльщйүз бкр йигит хоҗайьгисырярды: оиың, хакыкатдан
хем, шол гиҗәниң хоҗайыньхдыгы анданярды. Артык оны
‘ хем танады. Ол шәхер байларындан Гогур оевдагәрин
оглы Атаҗады. Олар халы дүшекли гиң тамың ичинде
•айбогдашларыны гуруп отырдылар. Ойнамлап чүйтнелер,
миндерләп к&селер гелдн. Сачак язылды. Ссганлы, хьгярлы окаралар гетирилди. Шол мейлисе бир ерден Бабахан арчын хем гелип етишди. Ол, гапыдан гиренде, шакьгрда, шагалаңа гөзи дүшүп, элиии чарпды:
— Җумадурды ага, берекелла!
Бабахан арчыньщ шаңңы сеси Артыгың йүрегини булады. Шол вагтда болса үч саны гейнүвли аял, үч таб.агы палавдан тегелап гелди. Агсак мүрзе элиниң аясы
билен агөьшы ики 'янлыгьгна сүпүрип:
120
— Арчыи хан, яша дийсен, 'ине муна дий!.. Айсолтан
бай, геяинлер1, сиз йүз яшаш, мен — ики элли!—дийип.
габарак чанаклардан биряни өз өнине чекди.
Эллердәки кәселер бири-бирше чакнышдььда, җынңырдап оес этди. Хүммет волостной ар,аклы кзсеаини
ёкаррак галдьгрып:
— Айоолтан (байың, саглъггына! — диййп гыгырды.
Кзселерин бары бирден бошады. Хүадмет волостной
ярты оаганы вашырдадьш чейнеди. Хоҗамңрат волостной арагын ызындан сув ичди. Эмма аягы айнагонч
әдиклн йигит кәсесини гизләп, палава япышды. Оаа, гөзи
дүшвн Агсак мүрзе:
— Ер;-ов, бай оглы, сен нәме ичеңок? — дийип сорады.
Артык шоның Халназар байын оглы Баллъвдыгыны
таиады. Ол йүзини туршатды:
— Мшин хенизе ченли ичип гөрен задым дәл.
— Хей, көпей оглы! Ил «әме энесинин «чинде өвренип чыкандыр ейдйәмиң? Адам болҗак болсаң — ич!
Гыкылык-галмагал гопды. Баллы гаршылык гөркезҗек болса-да, бири онъгң элини тутды, бири агзывдан
гуйды. Ол агзындан от гуюлана дөнүп, зөвве еринден
галды, оны яңадандан чекип отуртдьшар, сув ичирдилер.
Ол езинин ден-душы Атаҗаиың ызьвна дүшүп геленане
екүнди, она сө1гүп гойберди:
— Хөй, энес» яламадыгын. оглы! Муньщ хеммеш оендендир!
— Мен таәме, сени от ичине ташлааьммы? Ичдин —
җеннет гөрдиң! Башга иәме арманьщ бар?
Атажа-да шоның ялы мейлислере кән гошулмаярды.
Ол чендан кем-кәс гөрсе-де, Мара, Ашгабада баранда,
номерлерде, аял-паяллар билен душушаида .аз-маз
ичйәрдя. Бу салар шейле мейлис гурамага, олар билен
биле ичишмәге меҗбур эден бир зат болды: оның, атасьгнын, Энднҗана, Маргелана, Җызага квитанцея эден
еди-секиз вагон бугдайыны тойбермән сакладылар.
Волоствойлардан «Налогы төленди» диен ялы баханалык бир хатҗагаз алса, дилмач олары сыпдырып гойберҗөкди. Готур сөвдагәрин онда мүңләп газанҗы барды.
Хәзиркв кәсе чакнышдырмагын себәби шолдьг. Артык
оны боля1н гуррүңин, ахеңинден анлады.
Мыссык палав бәш бармак билан агьгзлара дьжылды.
Җумадурды оемаварчы аш янында отурман, баярлара
герей з.атлары хәзирләп, аяк үстинде дурды.
Т21
Кәсе гайталанды.
Агсак мүрэе еке дызына галды:
— Мен, Хүммет волостнойын саглыгына ичйәя!
Хоҗамырат волостной кәсәни хас ёкаррак галдырды:
— Мен, җенабыалы импе)р.аторын, саглыгына ичмәге
'чагырярын!
Кәоелер дынувсыз җыңңырдады. Баллы икинҗи кәсед&ң оон, йымылды. Ичердәки отуравларьщ барынын.'
саглыгына ичдидар. Гөзлөр гызарды, йүзлөриң реңки
үйтгеди, агызлар түйкүлик гатьшыклы көпүрҗеди. Агсак
мүрзе агзындакы ашы чейнейән вагтьгнда, ярысъшы сачагың үстине дөкди. Бабахан арчын үсгүюенде, агзык.дан сыпан ашлар бейлеки отуранларьщ йүзине ел-,
мешди...
Шол гврнүшлер Артьгың йүрегини ылайта-да була•ды. Ол, арак ичйәнлери биринҗи гезек гөрүшиди. Шоңын
үчин хем олар он,а хас яман тәсир этди. Гапьгаын җай•рыгььндан арагьщ ьгсы онын. бурньиа-да урды, мәдесики
позды. Эйоем-де болса, ол шол позгаклыгы сынламакдаи
чекинип билмеди.
Хоҗамырат волостной ялпыллавук гынлы гылыҗьщ-ы
эгнинден сыпырып зынды-да, гыкылык этди:
— Ахаллы гелин ха-ав! Чал гетирсене ха-ав!
Энелере, уялара сөгүнч башлады..
Хүммет волостной улы гөвреси билен чишип, Атажа
сөгди:
— Э-эй, вагунчынъщ оглы җоҗук! Шумы бар вмыхманлыгың?
Атаҗа ики элини чарпды:
— Аракдан шу гүн сува дүшсеңем тапылар, волостно-й ага! Җумадурды ага ха-ав, чүйшеләп дәл, бочкалап
гетир!
Бабахан арчьга ыюгынсыз гепледи:
— Магунчы оглыньщ чотьша гөтер! Дог.ры, магунчы
оглынъгңкы ялы этсең, нәме дилег болсй 'битер! А... ол
акмагың чагасы болса сүйтсүз мәлейәр...
Ярым пьян Хоҗамьграт сүэгек гөзлерини үшертди:
— Кимдир айт, ол сүйтсүз мәлейән харамзада?
— Алашаны Хоҗамырат волостноя сатдым здәй.
•Саңа башга тайдан кән көмөги етер дийдам. Гайта, мен
оны бәш йүз манада беремок — дийип, менин башьгма
нагыл окая. Акмагың бири, аюмак! Херимоеклик эдип,
нәче-де, гараз, гөненди!
122
Агсак мүрзе агэыны гышардып:
=- Кимдвр айт, ол?—дийип ссирады.
— Ким бор өйдйзсиң. Артьж-л.а, валла, Артык!
Өнден хем «буларың ичйәни арак дәл-де, дайханыа
гаиы» дийип, яәтжегини билмән отуран Артыгын шол
сөзлер гулагына иленде, йүрего агзындан чыкара гелди.
Ол бир хили усурган ялы болуп, дүшегиң үстине сүйндиде, э-п-эсли вагт гымылдысыз 'ятды: «Нәтмели?.. Арадакы
гапыны депә(геден, гап-гаҗаклары харамзадаларың башында овратмалымы? Я бирмниң богазына япьшшалымы? Кимиң? Бабахан арчьгаыңмы? Я Хоҗамырат волостнойыңмы?.. Ондан нәме нетиҗе чыкар? Белки, хәзириң
өзинде хәлки готурьщ гүнине дүшерин?..» дийшиойланды-да, бир аз рахатланды.
Шол вагтда кәоелер ене 'чакныщҗы, бирй-бирн«е урулып дөвүлди, арак сачагың үстне дөкүлди. Хоҗамырат
сүйнүп ята'н Баллының агвьщдан арак гуйды. Дилмажың айдан аграмлы. сш яраман, Агтсак мүрзе са-панчасьша япышды:
— Хей, сения, гарабир...
Дилмач келлесини саңңылладыпт, оньщ үсгине абанды:
— Атмасаң, әр дәлсиң!
Шол сөслери эшиден Артык ене гапының. җайрыгындан серетди.
Хүм1мет телостной ара дүшен 'вагтында, Алсак мүрзе
сапанчаның гулашны шсды. Оның өз аягы хем шаның
ялы бир ерде майыл болаиы үчин, индиден бейләк соңына галмазлыга өз яиындан шерт эдипди. Мавы түссе
ёкарык узап, тоахуллы тамың ичини янландырды, ок барып, потолокдан гечди.
Түпең сесине Айсолтан дазырдат! гелди:
— Аю! Нәме болды?
— Гуллыхан гарга түпеңлейәр!—дийип гүлүшдилер.
Түпең сеси, дилмажың дызамагы, мүрзәң шнмеги
олары екеҗе-де алҗңраңңылыга салмады. Бейле ягдай
оларың .арасында адат шекилине гарен болара чемели.
Диңе, кемсив гайтарьт, ич ашьшы д-өкөни үчин йүреги
бир аз гиңән Баллы хасанаклап галды, гөзлеригаи петиредип саидъграды. Оңа әкмиет «берен хем болман, гыкылык, гопгун ядадандан довам этди.
Бабахан арчьш:
— Айоолтаи! Гел, менад сагльгыма шуҗагазы гөндер! —дийип, энтирекләп галды, элиндәк» кзсәни гачыр-
ды. Ол ниме середйэнини, нәме учин галанъины хш
унутды. Там онын дашында ,ашак-ёкары айланып башлады. Онын бейннси чайканды, өгеди, элини агзына тутды.
Айоолтан онын аягзынын габадына лвген тутмага егашди... Арчының хапа булашан муртлары салланды, иеничен затлары сакгалындан сырыкды. Порсы ыс тамын
ичинн тутды, хатда Артьг,а-да барып етди. Артык вз
янындан «Иенин, авы болсын, иченин зәхер! Өл, харамзадаЬ дийип хүмүрдеди.
Дилмач муртьшы пезвердил, Атаҗа чинеришди:
— Э-эй, сөвдагэриң аглы, карт гетирт!
■ Гап-чанак йыгаалды. Печады тозулмадык 1ики гуты
карт ара гүтүләп дүшди. Пьян гөврелер гозгалан. тапды.
Мәзлешик гөзлер карта назар салды. Җүбнлере дызмач гирйәи эллер дөкән-сачан петделәп кагыз чыкарды.
Хүммет волостной банк тутды. Кагызыны элине алан
Тзчли дилм,ач, карт ойнамасыны билмән, гениргәп отуран Балла серетди:
— Волостной, бай оглына-да кагыз бер!
— Ай дилмач хан, ол шинди эҗем оглыдыр!