Aýgytly ädim I - 18

гөзенегине гечнп, бир салым дурды, өзини бир аз ыраслаадак иследи. Эмма оның йүреги ямашгандан хас чзласынрак урды: «Белки, Артык эййәм гидендир?» дийип,
ики йүз әдимликдәки эне яба бакан хайдады.
Артыгың гөзи ёлдады. Ол, ябьщ райшыны яссанып,
ятымда ятаи мергея ялы, гаравуллап ятырды. Бирден
оньщ йүреги гүрсүлләп урды. Бирденкә болса:
— Гелйә! — дийип сесленди.
Укламазлык үчин чигит чигитлемек билен гүйменип
отуран Ашыр ялта середенде, Айнаньщ егдекләп гелйәнини гөрди: олара пәогел бермезлик үчин, ябың ичи билен япырлып, елә бакан уграды.
Артык Айна бахан үмзүк атып, йүреги согрулып барярды, бир оекунд оньщ үчин сагада айланды. Айна хич
бир зады башындан гечирип билмэн хасанаклап, ябын
гүзеринден иненде, керт гаядан эңеи ялы болды-да, Артыгың гуҗагына долды: ики тещне бири-бирине елмешди,
тебсирән додаклар тапышды, олар бир ләче секундлап
дүнйәни унутды.
Узак дурмага, гүррүң етмэге хәзир вагт ёкды: хораз
үчүнҗи гезек гыгырярды, даң голайлап барярды. Артьж
Айнаның гольгндан алып, Ашырың ызьг билен хайдап уграды, оның гарасыны йитирмеди. Оларың ачылан
гөвүнлерини гәвүнсие үйрйән ит бир аз дүйрүкдирди.
Үч ёлагчы ики ябың бириген ерииден чыкьгп, гүндогара бакан йүзленди. Агыр күрен обаның ичинде ики саны
итден башга олары гэрен хем болмады, хабар тутан хем
болмады. Асманың булуды сырыландан юоң, миллионлап
чыкан йылдызлар олара бакан бакҗаклашмак билен угратды, гүнбатар асманда галкыҗаклап йүзйән ярты ай
олара гөзини гыпян ялы серетди.
Олар сазлыга гирип башланларьшда, ат аягының дүкүрдксини эшитдилер. Онянча, сазлыгың гапдалындакы
ёда билен, гайрадан гелйән сыртлашыклы атлы оларыа
душларындан өтди. Байталча бир аз хоргурҗак, ёлдан
совулҗак ялы этсе-де, оның үстиндәкилериң гөвүнлерине
хич бир зат гелмеди. Айна шол атлының Сьггырлыньщ
чүңнүлинден аял доганыны алып гелйән Меретдигини
танады, Артыгың гулагына- пьпиырдады:
— Шол барян — мениң какам.
Артык Айна билен ара дүшен тозгалы гамьшы аягы
билен басды: ..
..
262
— Айнам, ишин болмасын: олар бу гүн гыз чыкарҗакдырлар.
Ашыр хем өз гезегинде бир агьгз сөз оклады:
— Мама бу гүн гыз ерине гыкылык чыкарайса герек!
(
Отуз биршщи баш
Хова ягтыланда, ит үйрдүрип, обаның ичинден гечип
гелен Мерет атдан дүшмән гыгырды:
— Айна. Айна-а!..
Эмма Айна она сес бермеди.
Мерет байталчадан өңи 'билен ази дүшүп, ондан сон
аял доганыны дүшүрди, өе бакан бойныны узадып сесленди:
— А ха-ай! А ха-ай! Эшидйәмиң?
Мама оның сесини эшитмеди.,
Мерет аял доганына «Сен өе гирәй» дийип, байталчасыны даңмак билен мешгул болды. Оның аял доганы
ичинден илдирилмедик гапыны ачды. Онсуз-да дашардан
эшидилип дуран хоррулды хас ачыграк паррылдады. Ол
ичерик аягыны әтләнден:
— А гыз, Мама! Мама! — дийип сесленди.
Мама үзнүксиз хоррулдысыньщ арасыны кесмеди.
Гаранкыньщ ичинде хич бир зат, селҗерип билмедик
аял, Маманы ояндырмак ниетинден гечип, башга хили
сесленди:
— Айнаҗан!.. Ай, Айнаҗан!..
Айна-да оньщ сесине җогап гайтармадьи.
Айнаның шейле агыр ятмагы, шол вагтда ичерик гирен Мереди хайран галдырды, гараңкы ичерде оның барыны-ёгыны сайгарьш билмеди. Бир яндан, оның йүрегине ховплы бир зат гирди, гикинҗи яндан, «Ол үнжд-азар
эдинип, узак гиҗе ятан дәлдир, даңа голай агыр ука гидендир» дийип ойлады. Ондан соң болса:
— Ә хә-әй! Әхә-әй! — дийип, Маманы аягы билен
ыралады.
Мама ыңрылҗырап, бейлесине агдарылды.
Мерет иң соңында оның чигнинден япышьш силкеледи:
— Турсана, хә-әй!
Мамаң гиҗеки гала-гоплук ядына дүшүп «А юв!» дийип галды.
Айнаның ятян ериниң бошлугыны сайгаран Мерет:
«Вей, җанларыад, Айна нирә гитдикә? Я гоңшыларда
263
-
-
ятайдымыка?» дийип ойланды-да, ьшжалып билмән, Мамадан сорады:
.
— Ханы Айна?
. .;
Укыдан: ончаклы ачылмадык Мама хүмүрдеди:
— Айна... Айна... дүе сагмага чыкды.
Шол вагтда Мередиң аял доганы:
— Саламхелик!-—дийип, оның ики эгнине какды.
Ука булашьга, гашыньш отуран Мама тисгинди, гөзи ялпа ачылды, янындакы отураң аяла чиңерилди:
•
— Вий, Боссан, сенмидиң!.. Хеликсалам!
Дүйэниң чөкүп отураныны гөрүп, Айнаны гөрмедик
Мередиң йүрегине ховсала дүшди:
: — А хав, саңа диййән: ханы, Айна ниреде?
Мама бирденкә еринден зөвве галды:
— Айна! Айна!..— дийип, ятан ерини барлашдырды,
ёрганыиы сермеди, эмма Айна эли илмеди, Айна оңа җогап гайтармады. Маманың бирден болса, гапыньвд гиҗеки шакырданы, өзиниң чыкып середени ядына дүшүп,
йүреги ярылан ялы болды:
— Да-ат! Ишим гайтды!!!
Мама дазырдап, гапа чыкды, бүдрәп йыкышдьв, ене туруп, аяк алдыгына дүйәң янларына айланды:
— Айна! Аю, Айна-а! — дийип, улы или билен гыгырды. Айнаның сеси оның гулагына илмеди. Ол җынлан
ялы болуп, якасыны йыртды, айылганч гыкылык этди:
— Вай, ненең эдейин! Ишим гайтды, ишим!.. Да-ат!
Етевериң!.. Гыз гачды! Да-ат! Гыв гачдьв!
Маманың «Гыз гачды» сеси яңланып, Халназарлара
барьш етди.
. «Гыз гачды» сез Халназара ялью болуп чабырады. Ол
ятан еринден лаңңа галды. Эгни кейнекче, башы ачык,
аяк ялың дашарык чыкды: эртириң чытавунлы ховасыңың
дерчирән эндамына ураньгаы сыздьг. Ол, гулагыкы габардып, үшерилип дурды, хакыкатдан-да, Маманьщ часлы
сеси яңланды:
— А ю-у! Халназар бай у-у! Голлавери у-у!.. Иш гайдандыр-ув!!
Мамаиың сеси Халназары- дәлилик дереҗесине етирди.
Ол, тамда ятан мыхманлары, бүтин төвереги ояндырып
гьжылык этди:
— Ха-а ха-а ха-ав! Турың ка-ав! Атлаиын, ха-ав!
Тамың ичинде дүйшүргәп ятан волосгной ланна
галды. Ол, ягы дөкүлендир ой этди: дүйнки гыкылык
264
ядына Дүшүа сандырады, гепләп билмеди, Ра.лпылдаяК'
аягы билен арчыны оятды. Волостнойын,. талпңлдысы^
богук горкылы сеси, Халназлрын, айылганч гыкьиыгы
арчыны хем ховатыра салды. Ол хем ятан еринден зөвве
галды. Вөлостной билен икиси бири-бирине япышды,
хич хайсындан сеза чыкмады. Олар. айылганч ховп астында галпылдаянларыны диңе сандыраклаян гөврелера
билен дуюшдылар: тамың ичинде дуруп билмән энтешди^
лер-де, гара чыкдылар.
Огулларыны, гарындашларыны турузып, доланан Халназарың гөреҗи шолара дүшди, бир хили тисгиади, .даянды. Төверекде хич бир зат гөрүнмән, диңе Халназара
гөзи илен арчын бир аз өзин» тутды. Ол сандыраклаян.
сеси билен сорады:
.
’
— Ери, бай ага, нәме бар?
Халназар ^ыхманларыны горкузаныны аңлады:
— Арчын хан, мен сизе гыгырмандым.
— Эйсем, киме гыгырдың?
— Огланлара гыгырдым.
— Нәме үчин?
— Иши гайтгынлык үчин.
Волостной ене тисгинди. Арчын өзини бермеди:
— Ол нәхили ищи гайтгынлык?
— Гыз гачыпдыр.
• . Волостной дүшүнмән:
— Сениң гызыңмы? — дийип оорады.
. — Мениң гызым болса, келлесини кертип ташламаянмы?
— Эйсем, кимиңки?
— Мередиңки.
— Мерет... Мерет кимдир айт?
Арчын она дүшүндирди:
— Халназар байың эдинҗөк гелни гачыпдыр.
Халназар башыны яйкады:
— Иши гайтгынльж хер хили болар экени!
— Бай ага, гайгы этме! Саңа дакнышык эден -кимболса, шоньщ шки гайдандыр. Сен тапан атлыңы уграт,
тапдыр, гетирт. Ол ким болса, мен оның гөзинй Сибирде
ачдырын!
■
" Волостнойың батлы сөзи Халназарьщ чөкгин гөвнини
бир аз гөтердя, янгынлы йүрегини бир аз соватды. Ол
онсуз-да оңа ынам эдйәрди, гыссанан вагтында, шоның.
265
•ялы сез она улы хемаят болды. Ол эртирин, совугында
«ован лебини ялады:
— Саг-бол, волосной ага!
Бабахан арчын оңа хас хем теселли берди:
—• Бай ага, волоснойың деми дүшен еринде ганатлы
гуш гутулып билмез! Оньщ ялы пәли позук аялын, хөтде•синден гелмек хем — эшекден палан аландан кын дәл. Бу
гүн оны өййңе гетирдиңми — эртир оглыңы ене бир гезек
өерерлер. СегГ нәме тапар-тапмазың чагасымы! Гой ол,
өмүр бойы аяк астында -галып, күл атан, сув гетирен болсын-да, индики пәлини позҗаклара-да гөз болсын!
Волостной эгнини гысып:
— Арчын хан, догры! — диен сөзини гутармаңка үсгүрмәге дурды, элини гурсагына тутды. Халназар оның халыны деррев аңлады:
— Хей, ханым, Хоҗамырат, оовук чалдыраян болмасаң ягшыдыр! Сиз деррев ичерик гириң, йылының!
Мередиң диренишип дуран гарындашлары ёкды. Оның
өзи хем, мени ураны — худай урсын, юваш адам боланы
•үчин, гызың бар аладасы Халназарың бойнына дүшди.
Халназар эгин-эшигини гейип чыканда, Мама аяк ал.дыгына дазырдап гелди. Ол, Халназарың шайланяныны
гөрүп, өзине хосдар тапаны үчин, хорк-хорк аглады, гөзиниң яшыны элиниң аясы билен сүпүрди. Оның шол
шумҗармасы: «Бай ага, сенден башга хоедарым ёк, өзиң
гайрат эт» дийип ялбардыгыды. Халназар хем оңа дү-"
шүнди, Ол, Мама мүңкүрлик эдип бишмеди. Мерет гөвүн•сиз болса-да, оны ыран, гудачылык тарапдары болан ди-ңе Маманың өзиди. Шоның үчин Халназар оның киме
мүңкүр боляныны, гыз билен арагатнашык эдйәниң ким.дигини сорады. Артык Мамаларың төверегинде гөрүңмейәрди. Айна билен Артык икисине бир ерде миессер гелмәни үчин, Маманың ол ядына-да гелмейәрди. Аслында,
Айна гачар дийип, ятса-турса гөвнине-де гетирмейәрди.
Ол, Халназарың совалына белли бир җогап айдып билмән, диңе, дүйн гиҗара Ашырың гелип-гиденини мәлим
этди.
«Ашыр» сөзи Халназарың маңзына дамды. Дүйн оның
мэрекеде өз гаршысына бир нәче яман сез айданы хем
•ядына дүшди. «Хөкман шолдыр!» дийип тасеыкламакчы
боланда, Ашырың гелниниң бары хатырына гелди. Эй■сем-де болса, «Өлүм алында дуран аялың бары-ёгы бир
ахыры» дийип ойлады, шоның билен биле, азан аял адам
266
сайгармаз дийип хем дүшүнди. Ол, Мама-да- өз пикирини айтды:
— Шондан башга хич ким дәлдир!
Гыз алып гачаньщ өйлерине бармаҗагы беллиди. Шоңың үчин Ашырьщ барара чемели осланян ерлерине,
Халназар икибир-үчбир атлы гөндерди. Тапан яраглары
бклен шайланан атлылар думлы-душа пытрады.
Мама өйине геленде хүнүрдәп гелип, келлесине юмруклады:
— Наскэдиң гурасын, наскәдиси гурамыш!.. Гиҗара
ёк затлары баханалап гелд»-ле... Мен гурайын, дүшүнмәндирин...
Боссан гезлерини петредип сорады:
— А гыз, киммишин?
^-Хей, ылахым, оны ер чексин!.. Сәхет Голагың күрреси!
— Хий, налач эдейин!.. Оның аялам бардыр ахыры!
— Азан, акылыны алдыран харамзадалар бир зат дүшүнйән болса, шейле болармыды?
Хер ким бир яна атланса-да, Мама ода-кезе дүшседе, Мерет сеСини чыкарман, саманкүмәң гапдалына япланды. Ол, гайгы-хасратының барыны ичине салып, өзөзи билен гүррүн этди.
Отуз икинщи баш
Атланан атлылар Ашырың илен-чаланларының, таныш-билишлериниң барыны айланып чыкдылар, оны хич
ерден тапмадылар. Иң соңында оларын бир топарчагы.
Ашырларың өйлерине бакан ат гойдылар.
Дазырдашып гелйән атлылары гөрен Нурҗаханың хушы башындан учды. Ол онсуз-да узак гиҗе ятман, худайы чагырярды, Артыгын азары, Шекериң ховпы билен
туташярды... Артык эле дүшмән, ил ашып билерми? Онын
ызындан етселер нәхили болар? Ол өз сөигилисини элинден.беренден — җаныны беренини говы гөрер!.. Ол өзини хеләклетмезми? Ай худайым, өзиң сакла! Елыңа бир
тамдыр чөрек! — дийип, Нурҗахан агыр ой көлине чүмйердй. БирДен болса, «Гудузлан залымлар оны тапман
гайтсалар, мениң үстимден дөкүлмезлерми? Менден гечип, Шекере етмезлерми? Юмрук ялы чаганы гыгырдып,
ат сыртына чекмезлерми?» диен ой билен йүрөги ичине
сыгман, агзындан чыкайына гелип, зөвве-з©вве еринден
галярды.
267
.Шол атлылары гөрёнде", Нурҗаханын; йүреги. ховсала
дүшүси-^чатм асына күрсәп урды, онда-да карары етмән,
ене Дашарык чыкды.. Онянча, атлылар етип гелдилер.
‘Нурҗахан атлыларьщ сорагындан озал:.
’ — Мен билөмок... Мениң хич затдан хабарым ёк...—
дййип, элини далдалады. Эмма атлышар Нурҗахан билен болман, оның айдян самырдысына-да гулак асман,
бир яныны диши билен тутуп, как товла-ян Сә-хет Голагың
үстине бакан сүрдилер. Атлылардан бири оньщ үстине
абанды, атың гызгын деми оньщ йүзине урды. Ядав ат
бурныны паррылдаданда, көпүк гатышыклы гыллыклар
Сэхедин, үстине сычрады. Шол атьщ үстиндәки гыркув
үзеңңә галды:
— Ханы Ашыр? — дийип сорады. .
Сэхет Голак атлыларың гелишиниң эйгилик дәлдигини
билсе-де, Магтымгулы ханың атлы казакларыны ядьша
салса-да, өзи үчин, Ашыр үчин гелйәндирлер дийип ойламанды: «Олар гачан гыз зерарлы Артык үчин я-да Артыгы пәлә әкитмек үчин гелйәндирлер» дийип дүшүнйпди.
Эмма оларың геле-гелмәне Ашыры сорамаклары — оны
хайран галдырды. Ол, ишиң нәме барададыгыны билмән,
бкр бада алҗыраҗак ялы этди, шейле-де болса, дүрли
азаплар билен гайнан теҗрибели бейнисини ховсала алдырмады, оның өзине совал берди:
— Ашыры яәдерсиң?
Атлы газапланды:
— Мен сенден оның ниределигини сораян!
■ Сәхет Голак товлангы какыны юмругына гысды:
— Мен оның нәме үчиндигини билмек ислейән!
Атлы атыны дебседи-де, Сәхет Голакдан гамчы
салды:
— Ынха, шуның үчин!
Тасма гамчы Сәхет Голагың көйнекче ягырнында ыз
этди. Ол, как астына дүшелен ширели тәримиң бирини
дартып алып, икинҗи гамчыдан озал ёкарык галдырдыда, атлының ягырнындан эңтерди: атлы атыньщ башыны сованы үчя«, тәрим атың сагрысыңа гүмпүлдәп дегди. Атлы дебседи, Сәхет Голак топулды. Ат чарпая галды. Сәхет гамчы ийди. Тәрим атлың ягырныңда девүлди.
Бейлеки атлы Ашырың эҗесиниң үстине гамчысыны
галдырды. Эмма аял чыдап билмән, элини далдалап. гыгырды:
— Ашыр, егенлериниңкә гитди.
268
. ~ Нәме үчин?
.
— Ябы дилем&ге.
.
— Ябы нәме үчии ререк?
: т— Харманың җарыны дөвмек үчин..
— Хачан гитди?
— Эртир гитди.
Ашкрың эҗеси билен геплешйән атлынын, атына гөзи
дүшен Нурҗахан акылыны чашырды, гөзлерини петредип, эллерин» узатды-да:
— Хийх! Артыкҗаның алашасы! —двйия топулды.
Алашаның мәхри Нурҗаханы өзине чекени үчин, ол бүтин ховпьт, хәзирки башагайлыгы унутды-да, оның бойнындан, маңлайындан сыпаламакчы болды. Эмма эгниниң үсти ашыры деген гамчы оның ягырныны сыпады.
Чатмалылары босга гоян атлыларың гөвнине, Ашырың эҗесиниң чен билен айдан сөзи макул гелип, оларың
егенлеринннкэ бакан ат гойдылар.
Олар Ашыры егенлериниңкиде тапдылар.
Ашыр, хакыкатдан-да, эртирден соң егенлериниңкә
ябы дилемәге барыпды. Ябы өйде болманы үчин, оның
гелерине гарашып отураныны гөрдилер. Атлылар гыз
алып гачаның Ашыр дәлдигине гөзлери етип, ызларына
бакан доландылар.
' Гачгьшлар хич ерден тапылмады. Гөрдим-билдим хем
болмады. Асыл гыз альга гачаның кимдиги-де таналмады.
Шол вака дүйшдәки ялы болуп гөрүнди. Ахырында мешхур ызчыны гетирип, гиҗөйледен соң гызьщ өйден чыкып
гиден ызыны алып уградылар.
Айнаның гырма кевшиниң ызы гөс-гөни барып, эне
яба гирди. Эне ябың ичинде ики адамының отуран- ери,
гьшаран ерлери, ёлунан кәди япраклары, чигитленен чигит габыклары гөрүнди. Демиргазык тарапдан эне яба
гелип гирен ики саны ывың Айнаңкы билен үч болуп,ёкарлыгына бакан сырып гидени мәлим болды.
Олар шол ерде дуруп маслахат этдилер: оларьщ гелен терс ызларыны алып, кимлердигини танамалымы я
вагты голдан бермән, гиден ызларьшы ькзарламалымы?
Гүн гиҗигип бараны үчин, пурсады элден бермән, гиден ызларыны ызарламаны макул билдилер. Эгер оларың ызларындан етип билселер, оларың кимлердиги өзвзинден мәлим болҗакды. Айнаның янындакы ызларың
икиси хем чокай ызы болуп, оңың бириниңкиде етимолтаң барды.
269
Ызлар ики ябын, бириген ерикден чыкып, намаз аркасына бакан гитди. Олар ёл бвлен йөремән, такыр ерден
айланып йөрәнлери үчнн, ызча бир аз кынлык дөретди.
Шейле-де болса, ызчы шол ызлары гөзинден салман, яп
якаларында, пел үстлеринде басан ызларыны сайгарыя
гиади.
Р Ол өрән мешхур ызчыды. Гөвнәп ызласа, адыода-да_
Л чарканнакда-да йитирмейәрди. Ол, адамыньщ ызыны әдим
урушы, аяк басышы билен танаярды. Баярлар она ынам
этмән, бир гезек оны сынап гөрүпдилер. Она илки бир
ывы гөркезип, соңра оның аякгабыны чалшьирдып, йүз солдатың ичине гошуп йөрүденлеринде-де, ызчы оны танапды. Шсньщ үчин оңа хер бир ызы ызарламага ыгтыяр
берйэрдилер, оңа ынанярдылар. Эмма ол давалы ерлере
гитмәни, җенжеле гошулманы ягшы гөрмейәрди, кепленч
® вагт ызарламакдан боюн толгаярды. Эмма Халназар бай
ийдәни, волостнойьщ, арчыньщ хем оньщкыда мыхман
боланы үчин, оңа гелмән дуруп билмәнди. Хәзир ата чыкман, җаныгып йөрәп бармагы хем шоның үчинди.
Ыз чеплүкден чыкып, гумсалт ере ураны үчин, гачгаклар ызына доланды: олар өзлерин» гизләп гидишлери
ялы, ызларыны хем билдирмезлиге чалышян болара чемелиди. Ызчы теверегине гаранҗаклап серетди-де, елә
бакан -йүзленди, йигрими-отуз әдим йерәнден соң, чайырлыҗа салмаң ичи билен гайралыгына бакан гөнүкди. Ызтоз билдврмейән чарканнак ерден ызчының ыс алян ялы
тимисгенип бармагына Баллы хайран галды. Ол ез янындан «Ызчының ез янында гөзе гөрүнмейән ёлдашы бар
болса герек» дийип чак урды.
Гиҗара ел турҗак ялы хова тотландьв-да петишленди. Ызчы чарканнагын йчинден хайдап йөремегинден
башга-да, бүтин үнсинн ыза берйәрди. Оның шөхлеси
еченкирлән теҗрибели гөзлери, гидип баряка пайхаслан. мага адат эден бейниси шоның билен мешгулды. Ол, дер
акян йүзини чендан телпеги билен чалярды. Шол бармана, оның юка донының ягырнындан чыг герүнди. Баллы
оның өнинде атыны кесертди-де:
— Ызчьг ага, ядадьщ, ата мин! — дийди.
Ызчы әдим урушыны үйтгетмән, глини галгатды:
— ёк!
Баллының янындакы муртлак, ялы гыркылан ябысыны лоңкулдадып, Балла яранҗанлык этди, чишди:
— Шоны бир эле сальш биләйсемдим!
270
Оңың бейлеки ёлдашы Балла гөвунлик берди:
— Баллы хан, сен гайгы этмегин. Мен оны, ере гирен
йылан хем болса, гуйругындан чекип чыкарарын!
Ызчы ызы, Өвеҗиң көлиндәки кичиҗик сазың этегинден алып барды. Шол вагт обаның гарасы йитип, гүн
икинди еоине баоыпды.
Артык гүр гамышың ичиндәки топалаклы мейданда
узак гүни Айна билен далашып гечирди. Олар шонча сорушсалар-да, бири-бирнниң мәхри-мухуббетинден, узак
вагтың тешнелигинден ганып билмедилер. Артык Айнаны
гуҗагына гысанда:
— Харам бай, гелин эдинҗекдиң... нәче-де гөнендиң!
Сениң тойыңа зәхер гатаймадыммыкам! — дийип йылгьТрярды.
Айна Артыгың бир минут хем болса өзинден үнсини
үзмегине чыдаман:
— Аю оглан, сен нәме барада ойланясың? — дийип
сораярды.
— Мен Халназар байың халыны ойлаян.
— Сен оңа гынанямың?
— Нәхили гынанмайын? Ол бичәре сенин үчин галың
төледи, дүнйәниң харҗыны этди, хер ерден мыхман чагырды, тоя, байрага хәзирленди. Эмма... биз оның тойына авы гатдык.
Олар бири-бириниң йүзине эдерменлерче чиңерилишип, яңадандан гуҗаклашдылар. Артык ене озалкы сөзини гайталады:
— Халназар байың хәзирки халы...
— Мениң энелигимиңки...
— А бизиңки!
Ики янгынлы бири-бирине сарыяг билен бал ялы гатыщды. Сымап билен гызыл ялы эйленди. Айна, күмүш
йүзине~ чайылан алтын ялы йылпылдады. Оларда арман
галмады. Шу гиҗе Такыр дуралгасына чьисьш, Ахала*
гидйән отла отурьш биләйселер, дүйбини тутан биналарьгның ёкарсыны ишләп етишдирдиклериди. Эмма гүн
икинди болупдыр. Хәзире ченли Ашырдан дерек ёк.
Ашыр ики саны улаг тапып гелмек үчин егенлериниңкә
бакан эртирки гидишиди. Ол ягтыгөзин гелмелиди.
Артык ериндеи турды, геринди.
271
Хова дымьжды. Гамышың елгамак ялы тозгалары хем
гьшылдамаярды. Гамышың аралары билен гечен гүнин
иң сонкы шөхлелери Айнаңың кетени көйнегинде өлүгси
■йшпылды болуп ойнаярды.
7 Артык теверегине гаранҗакландан соң, Айна йүзленди:
— Айнам, мен сени бир салым еке галдырҗак.
— Хемишелик галдыраймагьи.
— Айнам...
— Оюн эдйән-ле. Нирә гитҗек?
— Мен сазың гтегине чыкып гөрейин: Ашыр гелмейәмикә? Ол гараңка галса, бизи тапмаз.
— Нәме үчин?
7* Биз сыгыр чопаның гондалавындан гачып, енки
' еримизи үйтгетдик ахыры. " *■—
'■■
— Вий, ёгсамам.
Артык демиргазыга бакан, гамышың ичине сүмүп
гитди.
Айнаньщ йүреги гопды. Ол уллакан гәзлерини айлап,
теверегине серетди. Теверекде хешерленишип дуран ,гамышдан, ёкарда чаңҗарян чалымтык асмандан башга
хич бир зат гөрүнмеди. Дүнйә йүзи гум-гуклукды. Сесүйн ёкды. Диңе Артыгьщ чыгшылдысы эшидилйәрди.
Артык оның йүрегине баглан эришини үзүп гиден ялы
болды. Оның ывындан гыгырды:
— Аю Артык, тизрзк гелевери!
Артыгың сеси гамышларың арасы билен үзүк-ёлук
гелип етди:
— Деррев! Деррев!
)
Ызчы сазлыга барып урандан соң, ызы йитирди. Гүн
асмандан гайдан пекги ялы ашак салланып барярды. Сазың теверегинден ыз чалып, айланып етишип болҗак дәлди. Сазың ичвни айланып чыкмак болса, мүмкин дәлди.
Ызчы агыр ягдайда галды.
Эмма оңа кемекчи тапылды: Баллының ызына дүшүп
гелйән эринлек көпек оны голлады. Ол, обадан угранлары бәри ысырганып гелйәрди. Сеңк-сеңк эдип, еңе дүшйәрди, кә гапдала совулярды, сазлыга етенлеринде болса, хеммесинден ең барып гирди. Ене ызына доланып гелип, бурныны' ёкарык тутды-да, найынҗар сес билен
чыңсады. Оның сесинден, болушындаң «Мениң ызыма
272
дүшиң» диен маны аңланды. Оның хәсиетине белет Баллы атыны илери дебсәп:
— Алабай, тап, — дийди.
Ол чендан ава гиденлеринде, ганаты гырылан сүлгүниң, яраты болан товшаның саза, токая, чөп-чалама урмагына гараман, хемише олары тапярды, шоңа адатланыпды. Хәзир хем, шол адаты боюнча сазың ичине уруп,
ери ысырганып уграды.
Ызчы — ызы ала көпеге табшыраны үчин, атлыларың
бири билен сыртлашды. Атлылар итден галмады. Күле
көпек сазың ичинде, чайырлыҗа ябың өврүминде дурды.
Ызчы шол ерде ики адамының отуран ерини сайгарды,
гышаран ерлерини, етимолтаңлы чокайың ызыны хем аңлады. Ики-еке гамышларың гышарып, дөвүлип ятаныны
хем гөрди. Кемпут кагызларына-да гөзи илди.
Күле көпек ене ысырганып уграды.
Артыга сабырсызлык билен гарашян Айнаның гулагына чыбшылды илди. Адам сеси, ат тойнагының дүкүрдиси хем эшидилди. Эмма ол сес Артыгың гиден тарапындан гелмән, гүнбатар-илери тарапдан гелди. Гүр сазлык
боланьг үчин, адам гарасы герүнмеди. Шейле-де болса,
Айнаның гөвнине башга зат гелмән, Артык дагы азашандыр дийип дүшүнди, еринден туруп гыгырды:
— Бәрик! Бәри-ик!..
Шол вагтда болса күле көпек хасанаклап гелип, үйрмәге дурды.
Айнаның йүреги ярылды.
Сезе салым ёк, ‘көпегиң ызы билен шатырдашып гелен
атлылара, Баллының эйменч йүзине Айнаның гөзи илди.
Оның гөзлериниң өңи гараңкырады, дүнйәси элиң айтымына гелди, «Ханы ёлдашың?» дийип урулан азьгмы чала
эшитди.
Баллының готуракы йүзине гынанч гатышыклы шат.лык гелип гонды. Ол, Айнаньщ сыратына, бойына, өзиниң
эдерменлигине буйсанды. Эмма оны бу ере алып гелен,
оның гойнындан гол салан йигит ядына дүшенде, готур
йүзинде чала мәлим болян йыгырт гөрүнди. Ол, атыны
дебсәп, сорагыны гайталады:
— Ханы ёлдашың?
Айна өзинв тутды. Оның гөзлери көз болуп янды:
— Елдашым ёк!
18. Решаыщий шаг.
273
Г; <3_> у-" Хич ерик!
~ Ханы онда?
■’.'
-7*¥- ёк !
'ФС — Ким билен гелдиң?
Хич ким билен.
/■'■'(Щ. Сени к»м гетирди?
— Хич ким.
•'•"-•'^ Ким гел дийди.
Өзим гелдим.
< ;,1Атлылардан бири оны горкузмак иследи:
,ч!дсу. А гыз, айтмасан., яман болар!
Айнаның бахасы төленени, Маманын. хем ыгтыяр берени үчин, Баллы өзини Айнаньщ үстинде хәким санады. Ол оның үстине абанып, гамчысыны ёкары галдырды:
— Айтҗакмы, айтҗак дәлми?
Айна башыны айлап, Балла йигренҗи гөз билен гарады, эмма җогап гайтармады. Баллы ене гайталады:
•ни£_>_ Айтҗакмы, ёкмы?
Айтҗак дәл!
*
Айтмазмың?
■:Ес1гд_ Айтман!
вз;1Щол вагт күле көпек чыңсап, ене нирәдир уграп, ене
гайдярды. Эмма Айналы алада билен хич ким оңа үнс
бермейәрди: ёгсам, ол,- Айнаның гизлейән адамсыны-да
тапып бермәге вада берйән ялыды.
" - Сесин» чыкарман, хыҗув эдип, хырчыны дишләп дуран гырчув Балла гөз үмледй: оның үми Баллының мисини ярана дөнди, гамчысыны эңтерди:
Ине айтмасаң!
.'адТамчы Алнаның чабытсыз, көйнекче эндамына шар
тШЛдап дегди. Белки, оньщ деген ери тасма елменен ялы
сбШлып галандыр.Эмма Айна вах хем диймән, Балла гаңрылып серетди, газаплы гөзлеринде чыг хем гөрүнмеди'.
-гвнБаллы ене сорагыкы гайталады:
якнн— Ким гетирд»? •
,кзгАйна җогап гайтармады.
еүтз— Ине айтмасаң! — диен сесе ене гамчы шарпылдысы
кошулды.
Айнаның гөзлери аларды. Ол, Балла бакан окдурылҗак, аягындан асылҗак, эндамындан түйдүп алҗак ялы
гәрүнди. Баллы гайталап дазарыланда, Айка оны итден
бетер далады:
274 *
— Этими дограм-дограм эдип, итин, өкине атсан-да,
менден җогап алмарсын! Мен сениң ялы итиң гойнына
гиренимден, ериң астына гиреними мүң эссе говы гөрерин!
<
Гамчы гайтадан газап билен галанда, ызчы ара
дүшди:
_
\
— Баллы хан, дур!.. Машгаланы шейле хорлаж.агы!ҢЫч
билея болсам, мен сизиң чакылыгыңыза гелермидим? Хер- 4
гиз гелмездим!
. Айна гамчы астында бозулмадык болса-да, шол хосдарлык сөз оның гөзини яшартды. Ол ене-де болса сырыны дуйдурмазлык исләп, бейлесине бакды, ювдунды.
Ызчы, Айнаның хосдары ялыболуп гөрүнсетде, Айна оңа
шейле дүшүнсе-де, оның икинҗи сөзи бүс-бүтин башга
болуп чыкды:
•— Сен, кейгим, инди бары бир эле дүшдиң... Өзиңи
хорладып дурма-да, ким билен гелен болсаң, айт-да башыңы гутар!
Айна оңа дүшүнди: ызчыны саман асгындан сув гойберек дийип билди, оңа газап билен гар'ады:
— Мен аял болсам-да, өз ёлдашымы эле берер ялы,
сизиң кимин сатлык адамлар хилинден дәл!
Айнадан җогап алып болмаҗагыны, оның дилини кесэймесе дузлаҗагыны аңлан Баллы атың үстинден эгилип, оның голындан тутды:
— Мин сыртыма!
Айна элини силкип алып, дазарылды:
— Сениң сыртыңа ит минсин!
Шол вагтда атындан дүшен гырчув Айнаны гөтерип,
Баллының сыртына гондурды. Айна атдан өзини гойберди. Ямашгандан ик» болуп гөтерип, Айнаны Баллының
өңине басдылар. Айна эллерини келеменледип, Баллының
йүзине, гөзине урды-да, ашак салланды. Иң соңында Айнаның эллерини даңдылар, аякларыны чатдылар, атын
өңине басып, ызларына доландылар.
Айна эллериниң авысыны сызман, гышарып ятан еринден ызына — демиргазыга бакан гөз гездирди: «Артык болса, мени буларың элине берип гойбермезди. Ол җәзир етишип, мениң дердиме дерман болсады!» дийип арзув этди.
Эмма Артыга гәзи дүшмеди. Ол өз янындан «Артыкҗан,
етиш!» дийип зарынлады. Эмма Артьждан дерек болмады. '
275
Отуз үяүкщи баш
Артык дагы: үчкн өз егенлерининкә ябы дияемәге гиден Ашыр вагты билен гелмеди. Дөвеге гиден ябыларын
вагты билен гелмезлиги хем обадан-оба айланып йөрен
атлыларың вәхми шона себәп болды. Эмма гүндизки барып гайдан атлылар оны горкузман, гайта, бирнеме ралатландырды: оларың Артыга мүңкүр болмаянларына
бегенди. Оларың ене бир нәче ерлере айланҗакларыныда билйәрди. Шоның үчин хем ол гыссанманды, гайта,
<бир> Ашыр өз ызында ене бир ябыны гошлап, гүн эңегини.
ере беренде, сазың этегинде гарашып дуран Артыгың үстинден гелди. Артык оның гелип етмегине гыссанып, сес
етиме геухенде, гыгырды:
— Ашыр, нәме бейле гиҗә галдың?
Ашыр элини салгап, җогап гайтарды:
— Сен аркайын бол. Олар сенден осланоклар. Шоның үчин бизи тапҗак гүманларьи хем ёк.
Артык озалдан хем: инди гүн гиҗикди, ковгычыларың
инди гелмедигидир—дийип ойлаярды. Ашырың җогабы
оны хас. хем рахатландырды. Эйсем-де болса, Айнаның
сабырсызлык билен гарашяны ядына дүшүп, өзиниң оңа
болан мә-хри йүрегини мынчгылады: оның янына тизрәк
етмәге өндеди.
Артык ата атланьш, гамышлыгың ичи билен хайдадыда, Айнаны галдырьш гайдан ерине барып етди. Эмма
Айна гөзи илмеди:
— Ханы Айна?
Артыгың ыза-бейлекә серетмек хушына-да гелмеди.
Ол, алдыраны бар ялы, төверегине гаранҗаклады, гыгырды.
— Айна-а! Айна-а!..
Айнадан җогап болмады.
Артьтгьщ йүрегине ховул дүшүп, ябысыны гандызлады-да, гамышың ичи билен эйләк-бейләк кввленди. Эмма
Айнадан дерек тапмады.
йүзини ашак салып дуран Ашырың локгаланып үйшү'рилен ат тезеги гөзине илди. Ол оңа чвңершши середенде, оньщ тәп-тәзеҗедигини гөрди. Хениз онын бири-бирине елмешен шепбешик гаймаклары хем гатамандыр. Ашыр
сиңе середенде, топалакларың арасында ыз эден ат тойнакларыньщ чуканакларыны хем сайгарды: хырчыны
276
дишләп, башыны яйкады. «Айна! Айна!» дийип, ат чапып
йөрән Артыга бакан гыгырды.
Ашырың гыгыраныны эшиден Артык, «Бизиң гелйәнимизи гөрүп, Айна гизленендир, узак хеләк этмәйин дийип, инди бир ерден чыкандыр» диен шатлыклы ойлар
билен дазырдап гелди. Эмма Айна гөзи илмеди:
— Ханы Айна?
Ол, Ашырдан җогап болман, оньщ хырчыны дишләп,
башыны яйкап дураныны гәрди. Артык нәме соражагыны,
нәме дийҗегини билмән доңуп дурка, Ашыр гамчысыяы
узадып, тезеги гөркезди. Артык атдан өзини гойберди,
тезеге серетди, тойнак ызларыны гөрди, башыны яйкады,
ысгынсыз сесленди:
— Ишим гайдыпдыр!
Ашыр оңа җогап тапман, бармаклары билен эериң
гашьшы дырмады.
Артык йүрегине бир зат дүвүп, деррев атына атланды-да:
— Ашыр, йөр — дийип, гамышың ичи билен оба бакан ат гойды.
Олар саздан сайлананларындан соң, үч саны атлының оба барып етенлерини сайгардылар. Артык атының
башъщы чекди, беврини диңиргеди: оларың ывындан
ковҗагыны, ызына доланҗагыны айгыт эдип билмеди. Артыгың чыкгьшсыз оя чүменини гөренАшыр сөзе башлады:
— Артык, биз Айнаны бир бада алдырдык.
Артык габаГьины галдырып, гүмүртик хүмүрдеди:
— Бир бада?..
— Белки, хемишелик болмаз!
— Хе-ми-ше-лик?..
— Айна акмак гыз дәлдир.
~ Акыла ер галдымыка?
— Ол айтҗак сөзини тапар."
— Ондан сөз сорарлармыка?
— Артык, Халназарларың тумшугы ёкарыдыр. Олар,
белки... эл деген гыздан чекинерлер?
— Эл деген?..
Айнаның сазың ичинде хораз ялы гыварып гөрүнйәни
Артыгың гөзиниң өңине гелди. Айнаны гуҗакланыны, топалаклы ойда далашаны, чырмашаны ядына дүшди. Хәзир