Aýgytly ädim I - 11

Дилмач оның сөзини терҗиме эдйәркә, полковник
«так, так» дийип, макуллап дурды: Бабаханың сөзи оңа
хош якды. Хоҗамырат волостной хем оның сөзини тассыклады:
— Бабахан арчының сөзини хемме арчынларыңкы,
асыл, бүтин җемагатыңкы дийип дүшүнмегини—мен, җенап полковникден хайыш эдйәң!
Бабахан арчын довам этди:
— Полковник ага! Мениң ак патЫша бир арзым бар:
бизиң батыр түркмен огулларымызы гара ише булашдырман, багтларыны багламан, эллерине яраг берип, уруша
угратмагыны хайыш эдйән!
Полковннк «Саг бол!» дийип, Бабахан арчының эгнине
какасы гёлди, эмма улумсылыгы оңа ёл бермеди. Эйсемде болса, оның сезинден разы боланы — оның пенснеснниң ашагындан йылдыраян гөреҗинден герүнди. Чандырлы арчын агыр гөвресинй бир аз иллерәк гозгап, ене нәмеднр айтмакчы, полковниге арз этмекчи ялы гөрүндя.
Эмма полковник ондан акыллы сөз чыкмаҗагыны аңлап,
оңа бакан элини далдалады. Сакав бир арчын уруш сэзинден ховатыр эдип, элини галдырды:
1Г6
— А-ак патыша я-ягшы билйәндир. П.-пале диййая
болса, ш-шол кем дәл...
••
Бабахан арчын оның билен разылашман, оның сөзини
кесдю-де, өз абырайыны артдырмак ниети билен ене сөзлемәге башлады:
— Эдермен батыры пәлеликде галдырмак?.. Бу нәме
диен еөз? Ол, өз аягыңа палта урмакдан башга бир зат
дәл. Мен рңа хич вагтда разы болман!.. Оңа гөрә, ак патыша бизиң арзымызы етирип, түркмен оглына лапатге
тутдурман, бәшатар бермегини җенап полковникден ене
бир гезек хайыш эдйән!
Полковнигиң йүзине шатлык аламаты яйылды. Ол
өзини үстүн чыкан хасап эдип, апаң-апаң басды-да*
эйзанда гезим этди. Ол өзинчн, дил татгян, гөвүн билйән,
башарҗаң адамларына, ылайта-да, Бабахан арчына гуьанды. Область начальнигине берҗек телеграммасының
мазмуныны улумсылык билен ойланды. Патышаның садык хызматкәри адыны алҗагына буйсанды. Оның якасыны долдурып дуран- бойны хас хем чишен ялы болуп,
аңырсына баканда, дик отуран итиң еңсеси ялы гасын
атды. Шол гөрнүш арчынлара мыдар берди, волостнойларың шатлыгыны артдырды. Олар бири-бирлериниң йүзлерине середишип йылгырышдылар.
Полковнш, Бабахан арчына бакан йүз тутды. Дилмач
оның сөзини бөлек-бөлеж терҗиме эдип дурды.
— Бабахан арчын, сениң айдан сөзлериң маңа көп
макул гелди. Түркмен халкының батырлыгыны мен ягшы
<5илйәрин. Шол батырлыга гуванярын. Оңа гөрә, сенин
арзыңы, ягны җемагатың арзыны область начальнигине,
оның үсти билен генерал губернатора, ондан аңрык
государ ямператрра етирмеги мет өз бойньима алярын.
Бабахан арчын 'мвннетдарлытыны мәлим этди:
— Җенап полковник ага, садык гулларыңыз сизиң
мерхеметиңизе өрән миннетдардыр!
Полковнйк кабинетине гиренде, эйваның өңивде гоп
гун башлады.
Он единщи баш -
-
Арчыныңка, обанын адамларының адатдакы үйшмегинден башга, чагырылып гелен адамлар хем кәнди; Арчыяың гапысында үсти тагта билен басырылан гид теләр
157
барды. Шол теләр ичи-дащы, бүтин төазереги билен адамдан хык-дыкын долыды. Хованыц гызгынлыгына бакмав^
сүтук гушак гушанан, гоша дон геен, агыр телпек.гөтерен
адамлар дерчирешип отырдылар.
:
Арчының дивана чагырылып гайдып гелени' хемме.
адама мәлимди. Эмм.а нәме учиндиги мәлим дәлди. Бу
сапар оның.йүзиндәки аҗымтык сыпат, якымсыз бир хабарының барыны сыздырярдьк Шоньщ үчин ондан хабар
сорамага хич ким батырлык эдип билмейәрди. Арчыныц
голайында айбогдашыны гуруп, гөк лай ичип отураңХалназар йүрегине даш баглады:
>— Арчын хан, или.нәме үчин йыгнан болсаң, хабары'
ны берип отур.
Арчын бөрүгини чыкарып, еңсеси түңңүчли такыр:
келлесини сыпады, бир затдан чекинйән ялы болуп, йүзини ашак салды, бөврини диңледи. Оның хәсиетини кемаллы таиамаянлара йылчыр гара йүзине ясама аксовулт инен ялы, йити,гөзлериниң шөхлеси бир өчүп, бир
газапланян ялы гөрүнди. Оның гара гашларыны язып-.
бүзйән дараҗык такыр маңлайының аңырсында болса.
хиле чешмеси җошуп ятырды. Эмма оны хәзирки сынчьь
ларың хич бир» аңлап билмейәрди. Догрысы, оның шолсыпаты — оларың аңчы гөзлериниң өңине ховп пердесини өртүпди. .
Б»р кэсе чайнчим салым хич кимден сес-үйн чыкмадьк
Көпчилигиң үнҗиси артды. Артыкмач чыдара хич кимде
такат галмадык ялы гөрүнди. Эмма Халназар бай ончаклы гыссанмады. Ол, уруш азарындан, салгыт зерарындан
шу вагта ченли кын-тыссаг гөрмән гелйәрди. Шол аркайынлык ене-де оның гөврүмини гиң саклады. Эйсем-де
болса, илиң дердини, аладасыны чекйән киши болуп, сөзе башлады:
— Арчын хан!.. Биз хемме зада боюн алыкдырыс.
Хөкүметиң халының агырлыгыны, гыгының аҗаныны билйәндирис! Нәме салгыт, нәме буйрук болса, чекинме-де
малим эт. Хөкүмет перманыны бу гүн гизләниң билен
хемише өз яныңда яшырып билмерсиң. Баша гелен нәмеде болса чекерис. Патышаның буйругыны халка мәлим эт!
Арчын башыны галдырды, йити' гара гөзлерини гиң,
ачып, төверегиндәки отуранлара гөз гездирди, ондан соң
гашыны чытды, ювдунды. Гөйә ол эдйән йшинден нәразы
болуп, диңе йл хайры үчин чәресиз эдйан ялы. гөрүнмәгё
чальГшды: :
•
•
.
158
= Адамлар... якымлы хабарым ,ёк... •
\
Сары чайыны овуртлап, мякгыч хабар гатды:
•- Якымлы хабар гегирмеҗегици — диваиа чагьфы,ман гүниң хем ацлапдык!
— Эмелдарлык гурасың!.. Хөкүметиң буйругы: айтмасаң боланок, айтмага болса дилиң баранок!.. Сиз сөксениз-де, йигренсеңиз-де, мәлим этмекден башга алаҗьш..
ёк...
* .
Гиҗә галып,- яңыҗа гелип отуран Пөкги Вала онын
сөзини кесди:
-т- Арчын хан, хич бир зады сениң өзиңден тосламаяг
ныңы биз билйәндирис. Сен нәме хабарың болса, чекинме-де тизрәк мәлим эт!
Арчын габакларыны геришдирди:
— Хөкүмет... адам талап эдйә.
«Адам» сөзн — адамларың барыны бирден тисгиндирди. Чоммалып ртуранлар өзлерини лампа ере гойбердилер. Хәлиден арчының йүзине чиңерилйән сораглы гөзлериң өңине гансыз габаклар перде болды. Екары тутулян башлар ашак Салланды. Хер
кимиң өз оглы, хер кимиң өз доганы, хер кимиң өз гөвреси от өңинде гөрүнди. Шол гозгалаң, шол ховатыр Халназара-да етди. Оның хем огуллары бир-бир гөзиниң өңинден гечди. Сөз гозгамага хич кимиң кувваты етмеди. Диңе
Пөкги Вала самсыклач йылгырды:
— Ана! Шейле бир зат бардыр-ла!.. Оңа-да шүкүр! .
Пөкгиниң сөзи көписиниң гулагына илмеди. Эмма
оның сөзи арчына бир аз хемаят берен ялы болды-да, дикелип отурды. Пөкгнниң сөзи Халназара ярамады. Ол оңа
гөзини алардып серетдн. Оның ичгин гарашында «Сен нәмәңе-шүкүр эдйәсиң? Түркмен оңмаз гүнине шүкүр эдер»
дийилени-дә диен гыҗалат гөрүнди. Шейле-де болса, хемише оның билен биле үйрйәни, бир угра җабҗыняны
үчин, оны даламады. Халназар илки бадына бир аз гыссанса-да, башына гелип-гечен ойлар оның дөвлетини, диван гапысындакы достларыны ядына Салып, гөврүмини
бир аз гиңелтди. Шоның үчин сакгалыны сыпады-да, се-.
зе башлады:
— Адамлар! «Улы ил б.илен гелен — той-да байрам»
дийнлендир. Ончаклы дарыгыбермәң!
Нобат мирап дөрт оглының дөрДисини хем гайгырып
отырды, оларың дөрдисине-де йүреги аваярды. Ол, Халназарың җогабына бир зат диймекчн. болуп, «буп-буп» этди159
де, дийҗек задыны айдып билмән, эли билен йүзини
тутды.
Мәмметвели хоҗа чокга сакгалыны сьшалап, дога
окады:
— Яраданың взи бардыр. Хорламайын дийсе — хөтдесинден гелер. Белкҗ худайым, ак патышаның йүрегинё
рехим салаяды!
Арчын нәмеден башлаҗагыны, гүррүңи нәмеден угрукдырҗагыны биохмән мәхетдел галанда, Пөкги сакырдап
башлады. Халназар деррев оның манысыз сөзини кесип,
арчына көмекчи чыкды:
— Арчын хан, сөзиң угрьшы гөнертдиң-де, соңыны
етирмедиң. Шу ердәки отуран җёмагат сениң ягдайыңа
дүшүнйәндир. Ахвал нәхили болса, сен оны ачыграк дүшүндир.
Арчын атына ёда, сурисине өр» тапды. Ол илки бада .>
көпчилиги бир аз тайынламак үчин урушың гидишинден,
рус союзниклериниң гүйчлилигинден, түркмен пощыларының ат газанышларындан, германларың рәхимсиз уруш
эдишлеринден, ак патышаның дүнйәде иң гүйчли,. иң рехимли патышалыгындан, оньг хи<ч> — Ак патыша ялы ынсаплы патыша, ак патыша ялы
мусулмана рәхимли патыша дүнйә дөрәли бәри болан
дәлдир, белки, болмазам.
Мәмметвели оны тассыклады:
— Сарыҗа орсың рәхимдарлыгы китапда-да бардыр.
Арчын довам этди:
— Аталарың, бабаларың сөзлерини ядыңыза салып
гөриң. Кеймиркөр айтмышлайын: түркмениң юрды хатап
гадады, гүнде говга, гүнде басгыды, гүнде талаң, гүнде
ганды. Патыша раяты болалымыз бәри, хий, бириңизиң
бурныңыз ганадымы?
Мәрекеде Артык хем барды. Ол хениз алашасының
азарыны башындан чыкарып билмәнди, алашасының волостнойда галан хабарыны хем эшидипди. Ол хәлиден
нәме дийҗегини, нәме айтҗагыны билмән, бармагы билен
ер дырмап отырды. Арчының сөзи оны гозгйды. Ол гарылҗык сес билен гаты-гаты гыгыраныны хемдуйман галды:
— Сиз нәме, халкың эндамында ган гойдыңызмы?..
Мени пияда гоян, эйсем, сениң «ынсаплы» патьипаң дәлде, сениң өзиң дәл-де, ким? . " .
'
■
160
Халназар' онын, өз үстинден дүшмегинден ховатыр
эдип, ал петинден алды, херрелди:
— Сениң ялы яш оглан, яшулыларың гүррүңини диңләр. Сен, гайта, гечиң өң аягы ялы, өзиңи өңе оклаярсың!
— Патыша адыл болса, мениң/ маңа меңзешлериң
еке гылялы алынар-да, Халназар байың атлары ©йиниң
төверегинде кишңешип дурармы? Ханы мунда ынсап?
Хоҗам ага, ханы мунда адалат?
— Сениң хениз агзыңдан сүйт ысы гитмәндир. Сен ене
нирелере агыз урясың? Пәхей, бейле-де бир этеңет болар
экен-ов!
Артыгың йүзине ган реңки урды, юмругының дүвүленини дуймады:
■ — Этеңет дийио, гарыбың ганыны сорян леңңеҗе.
диерлер!
Халназар ойламан, бир сез айтмак адаты болмаса-да,
даш йүзе шерден гачян болса-да, хенизе ченли эшитмедик
сөзини эшидени үчин, өзини унутды, отуран еринден бир
зат сермеди, дазарылды:
— Кес сесиңи!
Артык отуран еринден гобсунды. Оның гөзлериндәки
ялпылдаян учганак җеңңеле от берерли герүнди:
— йүрегиң буланян болса — булансын! Баярларыңа
арка даянып, менюң алашамы алсаң-да, маңа меңзешлери
чыкгынс.ыз гүне салсаң-да, сен мениң сесиме эелик эдип
билмерсиң! Мен ики яны деңленен бир адам. Элиңи узаданыңа гөзим етәйсе, сеңригиңе өрән гаты какарын!
Ики янлайын гопгун-говга турды. Маңлайындан дерини акдырып отуран мәреке чакнышарлы, ган акдырарлы
болды. Халназары тутдылар, Хашылап дем алян вагтында, оның өзи хем акылына айланды. Артыга яшулылар
кәйедилер. Мәрекәниң кеписи Артыгың оды билен туташды. Арчын үчин ол осланмаз бир ягдай болды. Оның
полковниге берен вадасы билен хәзирки ягдай арасында
ер билен гөк ялы тапавут барды. Шоның үчин ол нәдерини билмән, волостиойыны, диваныны, хатда туссагханасыны хем агзап, хедер этдирмекчи болды. Оның херримсеклиги көплүгиң газабыны, гайта, җошураны үчин, ол иң
соңында ялбармага тутунды.
Мәмметвели гыкылык-гопгуның арасына дүшди. Шериң яманлыгындан — шерги, дини делиллер гетирди. Үзнүксиз сакырдаян Пөкги Вала Артыгың гөреҗигине гөзи
дүшенде, эмай билен ян берип, туруп гачмага мейил этди,
Л1. Решаюший шаг.
161
эмма мәреке бир аз суслашандан соң, сөзи эшидилсе-эшидилмесе лакгыллап отурды. Ол сөзиниң соцыны игенч
билен гутарды:
— Патыша бизден адам соря. Биз болсак өз арамызда гырылышмак ислейәс! Бу нәме болдыгы? Батыр проңтда герек, пронтда!
Арчының сөзине иң соңында ёл ачылды:
— Адамлар! Патышаның өз халкының эркек гебеклисиниң солдатлыга гелмән-гечйән екежесем ёк. Бизи өзине
бакна эденине кырк йыл долса-да, патыша хазратлары
хенизе ченли бизден адам алмады, бизи тархан этди...
Мәмметвели оны гөтергиледи:
— Хей, берекелла!
— Уруш диен бир апат дөрәнини сизиң хеммәңиз билйәсиңиз. Шоның оды дүнйәни туташдырды. Оның ялыны
хер ере чабырады. Хәзир завод, фабриклерде ишлейәнлериң, эдара гуллугында галанларың, гаравуллык чекйәнлёр»ң, ёл ишчилериниң хем аграмы солдатлыга алынды. Шоларың ызында галан ишлери йөредере адам герек. Ак патышаның бизден сораян адамсы солдатлык я пронт үчин
болман, шол эесиз галан ишлери йөретмек үчин, ягны'
пәлелик үчин герек.
«Пәле» сөзи адамлары бир аз рахатландырҗак яльг
,этсе-де, деңсизликден, зулумдан гүррүң гитди, оньщ хем*месини хем патышаның үстине йүкледилер: нәразылык,
җенҗел, гопгун ене көпелди. Арчының оңа артыкмач чыдара такады этмеди:
— А хав, адамлар! Сиз кимиң раяты, кимин, голассыдыгынызы унутмаң!
Халназар меселәни кесгин гойды:
— Арчын хан, элиңде ыкҗам богың болмаса, диңе үч
санҗак агаҗың башыны хем чатып билмерсиң! Эгер-де
сен кепиң маслахады билен йөреҗек болеаң, юрдьщы асуда саклап билмерсиң!
Мәмметвели оның сөзини тассыклады:
— Бай ага догры айдя! Молласы көп болса, токлысы
харама чыкар!
Пөкги Вала-да өз маелахадыны 'бермәге май тапды:
— Арчын хан, гамышы говшак тутсаң, элиңи гыяр.
Сен илиң гөвнине гарап, өз везипәне каст эдйәсиң. Сен,
•патышаның буйругы шейле, мехлет шунча дий-де гутар!
Арчын арка тапан көпек ялы, гуйругыны эгнине атды:
— «Эшеги йүке чек, гелмесе—йүки эшеге» диендир162
лор, Җемагат езине эдилен ягшылыгы биЛмесе, патыша
„03 этжек ишини билер.
Мәреке бир аз сусланса-да, Сары ол сөзе чыдап билмеди:
— Арчын хан! 'Сиз, сыртынызы габардып, халыс азамызы хем алдыңыз. Сизиң йүкиңизи чеке-чеке гершимиз
элешан ягырам болды, сүңңимиз сүйнди, мундан артык
чыдара^ап-такат галмады. Сиз иңсоңында нәме этсениз
эдиң-де дының. Эмма шуны хем унутмаң: халк сизжң
үчин эшек дәлдир!
Думлы-душдан гопгун, чыкды. Дыкын алан бөвет горп
атана дөнди:
I
— Эшек — өз деңинидашаяндыр!
— Эшек-эшекден хапа иймесини өвренйәндир!
— Эшек семрән грш — эесини депйәндир.
— Арчын хан, эшитмедим дийме: ики ат депишенде,
арасында эшек өлйәндир!
Башгалар бир аз алҗырасалар-да, ХаЛназар бай ховайы сөзлере өзини алдырмады. Ол, көпиң гозгалаңыны
башга бир сыпат билен ятырмак иследи:
— Җемагатлар! А ха-ав, ада-млар!..
Көпчилик оңа үнс бермеди. Арчын элини ^алдалап гыгырды. Оның сеси хич кимиң гулагына илмеди. Мәмметвели еринден туруп, гөзине яш айлады, көплүге бакан
йүзленди. Оның найынҗар сыпатыны гөренлер бир аз
көшешди. Ол пурсады голдан бермеди:
— Адамлар! Пыгамберимиз ховплы вагтда-да акылыны алдыран дәлдир, парасат билең ишләндир. Сиз шондан ыбрат алың, довула дүшмәң, нәме карара гелсеңиз —
маслахат билен гелиң, мүвесса гойың! Сиз Халназар байың сезине гулак асың!
Халназара сөзлемәге пурсат етди:
— Адамлар! Бизиң хеммәмизиң дердимиз — бир дерт,
аладамыз — бир алада. Менем сизиң бириңиз. Арчынам
сизин өзиңизинки. Сыгрың шахына урсаң, эндамы сызлар.
Сизе деген таяк — мениң-де теними авушадя. Кимиң өзине яманлыгы бар? — Халназар гапдаллайын соваллара,
гыҗытлара гулак габартман, җаныгып довам этди,— Дүйәң маслыгы — эшеге йүкдир. Патышаның гурбы хер нәче гачанам болса, ол бизиң ченимиз дәлдир. Бизе шу
беладан гутулмак үчин еке бир ёл, диңе бир умыт бар,
о-да болса: патыша бизден мал герек болса, нәме гёрек
11*
.163
болса алсын, эмма гошунчьхлыкдан, пәлечиликден бизиа
җанымызы азат этсин — дийип, болкөйнеге арз этмели...
Мәмметвели сакгалыны сыпады:
— Хей, берекелла, бай ага! Ине бу догры маслахат!
Халназар сонкы сөзини:
— Патыша рәхимдардыр', белки, разы болаяды! —дийип гзггарды.
Көпчишик хем оны маслахат билди: баярың индики
болҗак чакылыгында, шейле хайышы өңинде гоймалы
диен карара гелдилер. Бабахан шол карарын. нетиҗесиздигйни нәче билсе-де, она өз янындан нәче гаршы болсада, башга чәре тапман, шоңа гошулан киши болды: пәле
йыгнамак я пәледен бошамак хакында гүррүң этмек үчин,
дөрт саны адам сайламалы диен теклип чыкарды. Оңа
өңки салгыт үчин гоюлан эминлер: Халназар бай, Нобат
мирап, Пөкги Вала хем Сарыны белледилер.
Он секизшщи баш
Артык алашасыны алдырып гайдандан соң, шәхере
гитмәнди: оның демир ёла бакан аягы әдилмәнди, шол
тарапда бир ховп бар ялы сызярды, шол йигренҗи тозанлы мейдан, шол мейдандан эер-эсбабыны аркасына!
алып гайданы оның хич гөзиниң еңинден гитмейәрди.
Бугдай мөвч алып галян вагты, ол хер гүн барып сынлаярды, кәте суварярды, кә сувыны кесйәрди, оның ичинден чыкасы гелмейәрди. Кә ери дыза, кә ери айырда голайлан бугдайың -ичинде йүзини ёкары тутуп гезйәрди. Ол
шонын, ялы вагтда алашаның азарыны хем унудярды, хич
хили үнҗи дуймаярды, диңе Айнаны ядына салярды:
Җумадурды чайчынын. тамындакы болан гүррүнде Айнаны оның элинден алҗак болянларыны аңлан болсада, оңа ончаклы әхмиет бермейәрди: Айнаның өз элинден
гитҗегине ынанмаярды. Ол оңа: «Өлсем — ериңки, өлмесем — сенивди» дийип, вада берипди. Айнаньщ шол вадасы ядына дүшенде, оның гөвни хас-да галкярды, эгни
пилли пеллериң үстинден айланып йөркә, ички җошгуныны дашына чыкарып, чендан айдыма-да гыгырярды:
Гөвним гушы ганат какьш,
Хем гонсам, хем учсам диййә.
Нәзли яра гүлуп бакып,
Хем епсем, хем гучсам диййә...
Артык шол вагткы сыпаты билен шейле хыяллара минйәнини дуйса, белки, өзи хем гүлерди. Оның башы гөк
164
яглык богулгы, эгни дер билен гатан биз көйнекли, гөк
балагы дызындаң гечирилип чермелги, аяклары ялаңач,
эгни хем пиллиди. Эмма ол өз сыпатыны сызман хиңленип барышына, дараклыгының үстинден юмшак бир задын сүйнүп геченини сызды. Ол айдымыны кесип, ялта
өнине серетсе, гызгылт ала йылан кеержекләп барярды.
Артык оньщ ызындан окдурылып, пилиң еңсеси билең
кемпайына берди. йылан, ярпы гөвресини эйләк-бейләк
бир товлады-да, яглы гайыш ялы, гымылдысыз сүйнүп
галды. Артык оны сынлап, бир ай мундан озал сув туяанда болан бир вакакы ядына салды.
Ол чәкяка көйнекли, били гушаклы сув тутуп йөркә,
гиҗе укысы тутуп, пилини яссанды-да, бир түммегин үстинде гышарды. Бирден оянса, оның чеп голтугы буз ялыды... Ол оның гурбакгадыгыны, сувулгандыгыны, нәмедигини гыссаг арада анлап билмеди. Эгер гушагыны чөзсе,
еринден турса, гымылдаса, йылан болса чакжакды. Гымылдаман ятмага-да йүреги этмеди. Совук задың совгы
оның гурсагыны доңдурып, йүрегине гозгалаң салып
башлады. Шейле-де болса, ол өзини йитирмеди. Ол, саг
элини эмай билен голтугына сокуп, күлтемленип ятан юмшак зады пенҗеледи-де, дем алар салымда; элиниң терси
билен дазырдадып гойберди. Дүйәң бойнындан алынып
зыңылан душак ялы йылан, айың ягтысына сува пажжыллап дүшди... Артык шондан соң хопугып дем алыпды,
шондан соң горкупды, шондан сон рахатланыпды...
Ол, хәзирки өлдүрен йыланыны — шол йыландыр хасап этди. Оның вәхим-хурапата ынанышы, ырыма эериши — оны ойламага меҗбур этди: «Бу, элбетде, йөне
бир йылан дәлдир. Бу маңа душманлык эдйәниң рухыдыр.
Бу нәче вагтдан бәри мениң ызыма дүшди, нәче гезек
маңа сынанды... эмма ахырында- мен оның келлесини күлпеекун этдим!.. Маңа душманлык эдйән, элбетде, ёк дәл.
Болса-да, ол маңа ёкуп билмез. Мен иң ооңында,
эдил шу йыланың болушы ялы, оның хем соңына чыкарын!..»
Артыгың шол ойдан соң гурплы гошарларына, юмры
балдырларына гөзи дүшди, оның ховасы хас-да гетерилди.
Ол өзинде бир гизлин, эмма нәмедЪн ыбаратдыгы мәлим
болмаян бир җошгун сызярды, шол жошгуна-да ынанярды, шоның билен биле, оның йүрегине дүвен задындан
гайдары-да ёкды... Ол өзиниң тозан ёклы гөмелтей бармаклары билен муртыны товлап, «Биз Айна билен ашык165
•магшук. Биз икимиз хөкман тапышарыс. Багтлы дурмуш
гүнеши бизе ез шөхлесини сачар!» дийип тассыклады.
Адамынын. эңегине етйән түммүл бугдай гамыш ялы
ыранып отырды. Оның хер дүйби онларча шаха айрып, хер
баллагы болса галам ялыды. Артык оның төверегине сын
этмек үчин өкҗесини галдыранда, хич ерине гөзи етмеди.
Оның төверегиндәки битгин бугдай деря ялы чайканярды:
Артык өзини шол деряның ортасында ялы сызярды. Ол өз
янындан: «Тохумың мүңлесин дийилйәни шудыр» дийип
ойлапды. Ол гайдышда, Ашыр билен биле экен меллегине
сын этди. Ол-да гушаклыкдан баш гөркезип саралып
отырды. Бир аз селчеңрәк хем болса, япрага бүренен күнҗилер төвереге голларыны герип галыйдыр. Эмма говар чаң ери шортаң, торумгалдыранлы ер боланы үчин, ончаклы эйикмәндирТ^нь^гаиталаг? оталса-да, ене торумР галдыран басыпдыр, гызылинҗик, говачалар саралып
" галыщЩф. Артыгың ондан гөвни сув ичмеди, эмма гавуна
гелеиде, айратын бир гөрнүш гөрд». Бири-бирине туташып галан гөм-гек бияралар, дөрт-бәш әдим' гиңликдәкй
җояларың арасыны тапышдырып баряр. Сары гүллер билен безенен яшыл япраклы бияраларың товлам-товлам
муртлары ёкарылыгына хүҗүм эдйәр. Артык оньщ үстинден середенде, зат гөрмесе-де, бияраларың арасы билен
япырылып гаранда, мәширик ялы торлы тернелериң тогаланышып ятаныны сайгарды. Ол ез янындан «Муньщ башына хайдан-хай гөчүп гелмек герек» дийип, ики саны
паяндеки тернесини ёлды-да, чәкмениниң еңине салып,
өйлерине гайтды.
Шекер Артыгың бош гелмейәнини аңлап, өйлериниң
гапдалына геленде, әңинден чыкды, аягының ашагы яйлы
ялы зиңкилләп, Артыгың бойнына бөкди: •
— Артык, нәмә гетирдиң? Нәме гетирдиң?
Артык тернелериң үстини чәкмениниң сийи билен өртүпди:
— Нәме гетиреними билсең, берейин.
— Терне гетиренсиң, терне гетиренсиң!
— Терне болса гөрүнмезмиди?
Шекер Артыгың нәме гетиренини гәрмән, барламан,
диңе өз йүрегиндәкини айдышыды. Артык «Ханы терне?»
диенден соң, середип гөрсе— хакыкатдан хем, онда хич
зат ёкды. Ол оның төверегинде пырланды:
— Гизләнсиң, гизләнсиң!
Артык оны артыкмач гынамага дөзмән, еңиндәки тер166
кслериң бирини чыкарып берди. Шекер элине алтын илен
шш бегенди:
— Хейҗанэлек! Хейжанэлек!
Шекериң бөкҗеклеши, гуванышы Артыгы хас-да шат;ландырды. Ол оның бейлекисини чыкарып, «Шекер, ме
ене бири» дийип узадасы гелди. Шол вагтда болса Айна
гөзиниң ,өнине гелип, вах, бу-да Айнаның элинде фолайса
болмаямы диен арзув билен икирҗиңледи:
— Шекер, сен эҗеми ятдан чыкарандыр өйтме. Ине
бу-да эжемиң пайы! — дийип, өңкә меңзеш тернәни ёкары
галдырды. Шёкер Артыгың бойына ямашгандан енебөкди:
— Ек! Икисем мениңки, икисем мениңк»!
«Пәле» хабары Айнаны тисгиндирди, элиндәки кесери
күлбикесиниң даш йүзини гыйып гитди. Умсагүл гелип-гиденден соң, оның йүреги онсуз-да от билен ялынды. Эмма
пәле хабары оның өнки гайгысының үстине емек болцы:
оның бар үнсини Артыга бакан чекди. Артык Айнаның
гөзиниң өңине гелип даянан ялы болды. Артык хемишеки,си ялы гүлүп, ойнап бакмаяр, оның йүзи салык, сулхы
дүшүк, онда найынҗар бир гөрнүш бар. Ол, Айна бакан
эл узатмаяр, «Айнам» дийип, оның эгнинден гол салмаяр.
Артыга нәме болды? Ол өз Айнасыны унутдымы? Ол
оның билен иң соңкы гезек хошлашмага ‘ гелдими?..
Айна оңа чыдамады, эллерини узатды-да, «Артык!» дийип
сесленди. Элиндәки кесери докмаң үстине гачандан соң,
өзине гелди. Ол богулып ювдунды, хашылап дем алды,
төверегине гаранҗаклады — Артыгы гөрмеди. Ол ниреде
отураныны, нәме ишлейәнини унудып, «Артык инди пәлелиге гитдими? Ол мени нәхили ягдайда галдырды? Ол
гелйәнчә, мени гоярлармы? Мени телпеги агана, ызы күррели эшеге бермезлерми?..» диен ойлар билен агыдыгы,
хүвдидиги сайгартман, адаҗык сес билен. хиңленди:
Ак өйин. төрине дүйпхалым дүшэп,
Доя-гана сынлармыкам, Артыкжан?
Ал янакдан кә огшадып, кә огшап,
йүз-гөзиңден сыпармыкам, Артыкжан?
Я-да дердиң чеке-чеке дынувсыз
Гөзден яшым акдырмыкам, Артыкҗан?
Айна деген учгун Нурҗахана-да япышды. Ол зөвве
еринден турды, ичерде карары етмән, дашарык чыкды,
гызгыны гиден гүн шөхлесине элини саялап, төверегине
167
гаранҗаклады, эмма Артыга гөзи дүшмедя. Ол, гөйә гузысыны алдыран гоюн ялы, эйләк-бейләк зөвзүлледи,' җошуп гелен гөз яш оны богды.
Пәле барасында хич бир хабар эшитмедик Шекер гелип, Артыгы сорады:
— Эҗе, ай эҗе! Ханы Артык ниреде?
Нурҗаханың гулагына Артыкдан башга хюч бир зат
илмән, бүтин дурмушыны гаплап алан сөзи дашына чыкарып, «пэле» дийди-де, сесини кесди.
Шекериң голтугындакы терне ере гачып, ики ярылды.
Оның булдуран гөзлер» шол ярылан тернәң-үстине дурыҗа яш тогалады.
Он докузыщы баш
Ишлыц он едисиди. Хованың йүзи тот хем петишди.
Гүниц өцини -сарымтыл тозан гаплап алып, оның ягты
шөхлесини ер йүзине гойбермейәрди. Ховада өвүсгин, хатда белент агачларың башындакы япракларда-да бир гымылды ёкды. Шоныц үчин херекет этмек, дем алмак ерән
агыр сызылярды.
Шол гүн диваның төверегине үйшен җемагат ерән
кэнаи. Җарың ырайшы, эйваның тевереклерн билен
адамдан долыды, Диваның гапысыны саклаян пощылардан башга 'полииия адамлары-да гөрүнйәрди.
Полковник ики элини җүбисине салып, кабинетиң
ичинде алада билен гезим этди. Ол бир ерде даянып, башыңы ёкары галдырды-да, кабинетиң ичине гөз гездирди.
Ичерде үйтгешик зада гөзи илмеди. Столың депесинде,
чарчувасы зерли мәхнет портрет асьшгыды. Ол—императорыц суратыды. Полковнигиң шоңа гөзи дүшенде,
йүзи бир аз ягтылды. Ол шондан ылхам алан ялы җанланды-да, мүрзебаша буйрук берди:
— Область начальнигине телеграмма яз!
Көпден бәри гарашып дуран мүрзебашы галамыны
«агыза етирди. Полковник ики элини сыртында тутуп,
гезим эдип йерен еринде айдып дурды:
— Җенап генерал, ынанчлы ерлерден алынан маглуматлара гөрә, Теҗен уездиниң, Сарагт приставлыгының
дайханлары буланчаклык турузярлар. Сарагтлылар яраг
үчин Овганыстана йүз тутмак ислейәрлер. Герекли чәре
гөрүлйәр. Пәле гаршысына вагз-несихат эдени үчин, Сараггдан Гылычныяз Көмек оглы туссаг эдилди...
163
Пәле хабары яйрандан соң, халк арасының биынҗалыгы, хакыкатдан-да, артыпды: дүрли күйлере минйәнлор, хатда атланянлар-да барды. Полковник шол хабар,«лры область начальнигине гунибирин мәлим эдип дур-:
ярды: «Мундан кырк километрлик ашакда, нәмәлим'
ботпәллер тарапындан ашак чинли бир гуллукчы (чимовник) аягындан яраланды... Теҗен билен Сарагт арашнда он саны яраглы түркмен почта чозды. Атышык
болды...»
Полковник телеграммаң мазмуныны айдандан соң,.
эйвана чьжды. Отуранлар зөвве өрдилер, ттолковниге салам бердишер. Полковник мавы гөзлерини үшердип, голговшурып дуран җемагата гөз гездирди. Оның кешбиндәки газап, шол ёрдәки үйшмегиң йүзине көлге салак
ялы, хич кимиң йүзинде шөхле, хич бирнниң гөзиндеышык ёкды. Хер кимде бир ховп, хер кимде бир мүйн,
хер кимде бир алада гөрүнйәрди.
Полковник илки билен волостнойлара бәш-үч агыз-сөз айтды. Хүммет волостной ыкҗам дуруп, рус дили
билен җогап берди. Рус дилине дүшүнмейән Халназар»
бай, полковнигиң газаплы мадырдысыны эшиденде, «Пәле берҗегиңизи, бермеҗегинизи бир агыздан мәлим
эдиң» диййәндир дийип дүшүнди. Хүммет волостной?
мум-хелим җогап гайтаранда болса, «Гуллугына хәзир,.
ага» диен маны дүшүнди. Ол, хакыкатдан-да, ялнышмаңды. Полковник, Тәчли дилмаҗың үсти билен сораг этдиг
— Ери, арчынлар, эминлер! Патышаның буйругына;
эмел этдиңизми?
Хоҗамырат волостной бир әдим илери сүйшүп, ынандырмага чалышды:
— Полковник ага, җенап алының перманындан боюге
товламага кимиң хакы бар? Хөкман битирерис!
Полковник, арчынлара ышарат этди:
— Олар нәме үчин дымярлар?
Арчынлар бири-бирлериниң йүзлериңе середишип, хи^
хайсы айгытлы сыпата гирип билмеди. Хүммет волостной’
бир зат айтмакчы боланда, полковник* оңа элини далдалады:
— Сем бол!
Уезд начальнигиниң ашакы додагы бир аз чөврүлди,.
мавы гөзлери ялпыллады, йүзи туршарды. Ол, гылыҗының сапындан тутуп, бир аз ыранды, юмругыны галдырды, гарылҗак хайбатлы сес билен сөзини узатды:
169
— Мен сизин, пикириңизи билмейәндир хасап эдйәрмисиңиз? Сиз - ярагланярсыңыз, атланярсыңыз, почта
чозярсыңыз! Сиз бейик императорың гаршысына гитмек
■яслейәрсиңиз! Ынанчлы ерлерден алынан маглуматлара
герә, сизиң гарындашларыңыз Овганыстандан көмек сорамакчы, яраг дилемекчи! Мен сизв өрән ягшы танаян!..
Арчынлар, эминлер, волостнойлар диллерини ярмага
батырлык эдип билмедилер. Дилмач терҗиме эденден
соң, полковник ене довам этди:
— Харамзадалар! Великий императорың гаршысына
■гидерче — сив ким болупсыңыз? Җенап алының дөвлети
сынмаз, сарсмаз бир девлетдир! Сиз нәме? Сиз аяк астына елмешен гумбайрак палчыкдан энайымы? Сизи, сизиң көмек алмак ислейән дөвлетиңизи — патышаның газабы еке демде ер билен егсан эдер!.. Машадың ымам
Рызасына бизиң казакларың атлы гиренлеринден сизиң
хабарыңыз ёкмы? Патыша гүйҗиниң өңинде бүтин дүнйә
лерзана гелйәр! Сиз нәме?..
«
Полковник газабыны дөкди. Оның йүрегиниң чиши
'бир аз ятды.
Шол вагткы туран өвүсгин хованың тотыны бир аз
сырды. Тотдан сапланан йити гүн ловурдады, янып дуран ялын ялы гызгын ховур сачды, япракларың аралары
билен гечйән шөхлеси — габа телпехлериң, солгун йүзлериң үстинде ойнады. Гызгын шемал дерлән йүзлери соватды. Уезд начальниги демини бир аз дүрсәнден сон,
көпчилиге изин берди:
— Ханы инди, нәме айтҗак болсаңыз — айдың!
Хүммет волостной өнини башлады:
— Господин полковник! Галың харамы ялан-яшрык
маглумат билен сизиң гөвниңизе мелал гетирипдир. Полковник аганың йүрегини еллендирипдир. Җенабыңызы
рахатдан айырач мелгуклар эле дүшсе, сизиң вепалы гулларыңыз олары өз эллери билен чапып -ташлаҗагына —
сизиң бейик хорматыңыза мен ант ичйән!
Хүмметден соң Хоҗамырат хем ялынҗалык этди:
— Полковник ага, халк арасында сәхелчежик бимат
залык болса, оның биз өзимиз чәресини гөрерис. Хеммеден озал оны өзимиз сизе хабар берерис. Ол бизиң бойнымыздан совулмаз борҗымыз ахыры! Бейик императорың мутыг бенделери оның эмрине этагат этмәге
тайындыр. Полковник ага, илатың асудалыгыны мен, сизиң гаршыңызда баш эгмек билен ынандырян!
170
Арчынлардан бир нәчеси «догры» дийип тассыклады-
Полковник бир аз диң саландан соң, башыны гал- *
дцрды:
— Мен сизе үч минут мөхлет берйән. Шол мөхлетде