Aýgytly ädim I - 22

Халназар, Мәмметвели хоҗа, Панги Вала, Нобат-мирап хөм 'башга бир нзчетер Готур сөвдагәриң ички тамьшда 'мыхмандылар. Гозгалаң хабары, адамларьщ туссаг эдилмеги — олары хем шзгалаш,а салды. Мәмметвелиниң йүрегине ел дүшди, бир ерде дуруп- 'билмән, тамың
ичинде зввзүлледи:
— Да-ат! Ишимиз гай.тдь1!.. Вах арман, и«ди гачарада май ёк!
Пөкгә-де ховсала етди:
— Вах, вах, харал болды-к!..
Мәм.метвели оньщ агнине ялышды:
— Пөкги мир'а.п, -инди надерис?
•■ ■ 9
— В.ак, хоҗамҗан, сорамавери!
— Ах, балаларъш!
Пөкги бшен Мэмметвели бири-бирини гуҗаклады:
— Ишанҗан, атаң-бабаңы чагыр!
— Вах, мирап, ата-баба сыпдырдан берк эле дүшдикле, берк!
— Худай ёлына бир эркөч; хер®», худайым, өз«ң аксат эдевер»!
Мәмметели, аграшлны ичине салып, гурсагьвды туту;т
отуран Халнавар бая ягаы-ищы: :
— Бай ага, ияди надервс?'
— Сабыр эт. Худайы чагыр!
— Вах, ча.гырян-ла! Ай аллам, өэиң етиш-дә!.. Ек, хелак боларыс!
,
Мәмметвелиииң йүрегше дүшүст, ярэдм оес билен аглады. Бөртдүрип отурав Нобат байың оңа гахары гелди:
— Пахай, хоҗам-! Сен-ә, меселем, хич кимче-де ёк!
экениң!.. Хий, шейле-де бир масгаралык бормы?
— Башыңа-гөзиңе донейвн, мирапҗан, хйй, шейле-де
бир баогы астында галмак бормы? Чагалар етим галҗак,
етим!.. Вах, вак!..
Көчеде ат тойнагьшьщ гүпүраис», чегндан ара 'гүпеа
сеои зшидилип башлады. Молла Готуръщ сарайьшың агзында-да бир таркыады сеси чыкды. Шоның ызы билен
болса «Вах! Ашыр!» диен сес эшидилди. Дервезәниң агзы
дашывдан гулплы болатаы үчин, оньщ кимдигини барлан,
клмдигиви танав хем1 бадмады. Баззык-буззук найьшҗар
иедилди чай ичим сальвм довам зтди.
Сар'айдакы адамлар өзлерини зьшданда хасап этдялер. Эртирк-й’ гөридак азапларының вэхвми олары алдым3^2
бердиме салды. Хер ким өз гамыны ийди. Арчынлар,
эмиилер өз дерилеришт дердини этдилер. Бабахан арчын: «Вей, жанларым,.. илатын халына-ягдайына серетмш, ак патыша җан-дии йилен гуллук этдам. Шол эден
ягшылъисларъпм, хий, гөзе гәрүнмезми'?» дийист ойлаеа.
Халназар': «Хекүметиң төрсине гитмедим. Адам берҗек
дәл диймедим. Буйругыны ©агтьгнда ериие етврмәге чаг
лышдым. Мениң шол эденлерим ер тутм1аэм>ы?» дийип ойланирды. Сәхет Голак ялы гаръипларың болса ъшанҗыдаянҗы болмян, «Ай, худахъгм, эдениңе шүкүр. Өзиц говысыны эт-дә» дийда аллаларына оъпгыиярдылар. Эм.м.а
Мәмметвеяиииң ой-ликир ядындан чывкъш:
— Данат, бизи гырарлар! —дийчго, көпиң гөвнине өнкиден беппер вәхям салмапыны довам эдйәрди.
Кырк биринщи баш
Артыгың атльюы бирииҗи будка умуми гоэгалам,чыларъщ шәхере чозмагындан бир наче вагт өң баръш егди'.
Олар демир ёлы ёлмагьщ тәрини тагамадъшар. Шол иш
үЧ'»н оларъщ еереяҗамлары ёкды, ягдайыны билмейардилер. Ахыръшда, гөтерим эдилен ёлың дөрт-бәш метр мөчберинде ашагыны көвдилер, бир нәче адам болуп үстине
чыкып депдилер'. Дем«р ёл бир. аз'ашак эг»лен ялы ян
берое-де, демирлериниң ое1плери ачъшмады. Шейле-де болса, шол ягдайда отлы оньщ үетинден а)бадан гечип бишҗек дәлди. Оиың илери янындакы көприниң ашагындан
болса небит декүп отладылар. Телегр-аф агачларының
д&рт--б»ш саньгсыяы йыкъкп, симлерши пашта билен чапдылар.
Арпык Ш'Ол ишлөр 'бишен 'башагай вагтында, гулагьша
айылганч бир оес ялди. Ол шол оесиң чыкан ерине ьглган
баранда, кене эгин-эшикли етгинҗек йигидиң гума булашьш, оонкы деминде хыркылдап ятаньшы гврди. Ол онын
үстине абанъш, чиңерилип оеретди: шол яш йигидин кешби оңа бир хил» танъгш ялы оызылды. Бирдеакә болса
Иван Тимофөевичиң өйинде биле отуръшаң адамсы —
Карташов гөзиниң еңине гелди. Ол дөррев дыэыны. эпип,
яралыньщ келлесини дызыиың үстине алаида, хениз
этине-ганына чыимадык, сүңклери бекемедак етгинҗек
йигидиң юка додакларъшың мүнкүлдейәнина сайгарды..
Ай ягтысы оның иймешик саргылт сачларына, ак юха йү214
323
заве шөхле сачды. Эгер оиЫ‘Н. эңөгвнде саръштьщ иймешнк сакгалы хем гврүнен бсхлса, Артык оның «Карташрв,
Карташо©!» дийип, адыны тутарды. Эйоем-де бодса, Артык өз янындан «Бу хвкман Карташовың оглыдыр*» дийип
таосыкладм.
Етгинҗек йигит өлүгси, чалымтык гөзлерини агдарып,
бвр серетди-де, гансьгз додакларыны гьвмылдадып, келлесийи позгамакчы болды. Эмма оныя, хлч бирдане гурбы
етмән, гөзлеринин. шөхлеои бирденкә өчүп гигда. Онын
гурсагьшдан, пьгчак урулан ерден болса ^гая акярдьГ. Артыгьгн гөзинден ыгтыярсыз даман яш оныд гүнәсиз май>лайьшда тагма болуп галды. Артык оның башыны эмай
билен ерде гоюп, «Бу иши эден кимкә» дийип сорамакчы,
такыгына етмекчи болды. Шол вагтда болса шәхер> тарапьшдан:
— Я адла! Я худай! — диен гөчгүнлй сес яңланды.
Оньщ ызы-сүре болса:
— Саша!.. Саш-ша!..— диен Арггыга таныш оес эшидалди. Шол сес, хакыкаггдан-да, Карташовың сесиди.
Эмма Артыга шол «игиди гөтерип уграмага, Карташова
гарашмага, оның дердини иайлашмага май .галмады: шәяер таращйн отлаиаи көлрә бакан гелй&н гара келле
ол а)Ра ■бакан от ачды.
Артык шол ер.де өзиниң хем икиадамсыиы галдырып,
гозгалаңчылара бакан ат гойды.
Дүрли такырды, дүрли гопгун, ат тойнакларындан туран тозан, түпеңлерден чыкан түссе дүнйә йүзини үмре,
гаплады.
Артык хөм гозгалаңчылара барып гошулды.
Шәхериң гаршысында® гелен гозгаланяьшар билен
пияда солдат хем шәхер адамлары атышды. Үсти сенңер-.
ли поезд, гозагалаңчы нвреде көпелсе, шол ере барыя етди.
Оның үстиндәки солдатларың арасында Хүммет волостной отырды Ол, Эзивиң ниреден нәссили 'хүҗүм этҗегчии.
бшийәрди, оңа өзи ёл салгы берапди. Шоның үчин ярагы
нирә гөнүкдир1М'елидигини солдатларьщ офицерине нышая
берйәрди.
Гозгалатыларыц ынанчлы ярагы гылычдьг. Эмма
пулемёт оны эмел этҗек мейдаяыиа летирмеди. Оның чагба ялъ1 ягян окы гозгаланчыларъщ арасыяда, бүтин төовег
регинде тозан турузьш, олары демир ёлдан гечмәге гоймады: бир нәчесини йыкды, бир нәчесини яралады. Олар.
бири-бйрине гыҗалат берил, өңе бакан сурүндилер:
324’
— Гайра дураи намарт!
— Гачаның аялы талак!
Эмма пулемётың мэхревсиз таиырдысы, бәшатарык
жыссылдысы — нызамсыз, ярагсыз гозгалакчьшы гыргыиа
берди. Келлеси гөчгүнли акмак батыред бири' ата-бабаларың «Мен шу жаны шу гүн алса-да берерин, ал.адаеада» дийип, душмана бакан эңенини ядына салды-да, яраглы солдатлара бакан ат гойды. Ол, йүзиңии, угрына бвр
келләни кесш геченде, ок деген ат түвдүршшп гитди. Ол
хасанаклап галып, гылыҗыны сыранда, гу.рсагындан деген 0!к оны динаркан серрелтди.
Демир кепрә чозан атлылар оны отлал бишмән, гаравулларывдан ики сан.ысынъг өлдүрип, ызларына бакан
гаядыл.ар.
Артык гыссаг арада эйләк-бейләк ылгаса-да, Мелегушы таомады. Алҗыраңңьшыга дүшенлер өз җаяларыны
гутарсалар разы болуп, яральгаы, бейлекини унутдылар,
кшяси вз улагьгаы хем сайгарман, чеМ' гелен те атланыгг
гачды. Артык пияда гальш, егдекләп барярка, бирден дор
алаша г&зв дүшди. Ол, танашыны сүйрәп, бурныны паррыкладьга, ондая-оңа дазырдал йөрди. Артык «Пүбше
пүбше» дийип ылганда, дор алаша оңа гаңрылып серетди,
гулакларыны үшертди, дехедем-дессем голай гелди-де,
Артыта ойканмакчы болдьв. Ләликсиремәге вагт ■болманы
үчпп, Артьгк оның үзеңңвсине басды.
Шол гүнки гүн, гөйә диерсиң, гозгаланчыларын ган
дөкүп .гачая еринден реңк алан ялы, сымпылт тотың ичинде гызаръш галдъг. Шол сымгылт гүн дүнйәни яггьглдандан соң, Готур сөвдагәрйң дервезеси ачыланда, сабырыны
элинден алдьгран Мәмметвел® хеммеден өң дазырдап
чыкды. Эмма дервезәкиң саг тарапындакы сүйнүп ятан
адама гөзи иленде, йүреги ярьглан ялы, «Эй ва-ай» дийип
гыгырды-да, арка)Н серпди. Оның ызы билен чыкып середен Нобат мирап сүйнүп ятан адама гөзи дүшенде тисгинди. Ол оны танадьв. Ол, гиҗеки түпен сеси чыкандан
сон, «Ашьгр» дийип гьпгыран Сәхет Голакды. Онъгң гурсагындан акан гаи ак даныны, ■биз көйнегини гаиа 'булапдыр-да гатапдыр. Гөвреси бир аз пакгарып, йүзи чишип
'башлалдыр, дили болса агзындан саллаиыядыр.
Сәхет Голагы гөтерип, сарайың тже саланларында,
атьшы дебсап, уезд яачальниги гелип етди. Оның яньпида
. 325
Хүммег волостнвй, Хоҗамырат волостной хөм башга бир
кәче чинсшик барды. Ол, Сәяег Гюлашң маслышна
йигренҗи гөз билен серетди-де, сандыраклап дуран адамла'ра йүзленди, Сәхет Голага ышарат эдип, демир ёл-ың
аңырсъгна бакан элиив узаггды:
— Шол ерде шуңа меңзеш доганларыңыз даг-ап ятыр!
Полковнигиң яньщда взини йүзли хасап э-дйәи Халчазар баш көплүкден «эиии сайлап, оңа «үз тутдьг:
— Балкөйнек а;га, олар бтт доганларьшыз дал. Бкр
топар юртдан чыкаалар!..
— Сеэд бол!
^
Халназар голы-ны товшуръпп, йүзиии ашак сашды, айдан сөз!ине өкүнди. Мәмм^етвели будьгаы тутуп билмәи,
дертлзн ит ялы сандыр-ады.
'Полкавяик сезине доеам этди:
— Сиз ез араңыздан он-йигрими адам сайлаң... Иң
соңында өз доганларьщызы — өз элиңиз билен дувлаң!
Хич кимден гайтатаул җогап чьикмеды. Бир иәче мянутдан ооң, сүриден сайламан -мал яльг болуп, о>н 'бәш адаад
оессиз-үйнсүз чыкът гитди.. Пвкги вала-да шол тденлер«ң ичиндеди.
Яны ики волостнойлы уезд начальниги атың үстинден
дүшмеди. Оның эгвиндәки гьграв реңкинде болан мөҗөк
дерисинден болан пыога игамеги ялгхылдады. Хамыртурша
денен хыроыз йүзиндәки укызсыз ала гөзлери адамларьщ
ичинден гечерли болды, ылайта-да, Мәмметвелйң гөзик-е
'пейкам 'болуп саиҗылды. Полковник, гэмчьюыны чоммалдьш, оезе батладьг:
— Харямзадалар!.. Сиз хеммәңиз бидгшгйеиңиз. Сизиң хайсьгңыздан оорасаң, «Биз хабарсьгз, биз гүнәоиз»
Дййҗексйңиз. Эмм1а шол,— ол ене гамчысыиьг чоммалдъш,
гүнбатара бакан элини узатды,— чозанларьщ,шол ганы«ы дөкүп ятанларъгң ичинде, бириңйзиң дагайьгңыз,
бириңиэиң оглыңыз -бардыр. Сиз, «Ил афасы ларахатлъпк
Тспалаң турм-аз» дийип ы«андырярдыңыз. Нәхйли парахатлыкдъкгьшы гердиңиз!.. Патьша хёкүметиниң үстине
чозуп, нәче-де, гараз, аклъвк алдьщьгз!.. Ягшам бир. иш
этдиңиз?.. Йигрими саньг солдат елдүрениңиз, бәшлдаүчлән бигүнә адамларың җаныны аланьгңыз, я 'бир паровозы ёлдан сьгпдыраньщьгз билен — патъшаны гурпдан
салдыыңыв болдымы?.. Мен сизиң барыньгзы шу дуран
ериңизде, ока дүзейин дийсем — элимден гелйә!
Полковнш сезин-и көсии, беврини диңледи.
326
'Бабахан арчын телшегини толтугьша гысьт баш эгди:
— Җенап болкөйнж! Бш сизиң хузурьщызда гүнәкәр!
Сиз бизи лырмага, җьгзаклылар ялы ер' билен егсан этм»ге-де хакльгсыңыз. Эмма &к паггышаиьгң рэхими гиңдир...
Гүнәкәр гулларьщы к-өмаят (ганатың аотыва алсаңдийип
товакга эдйән. Бетнамларың җезасыны бизиң өзимизе
табшырсаңыз, 'биз оларың барыны т ичинден сайлап
тапсак, бирини галдырмак, чигиллем кввлән ялы, көшгап
алсак дийип ялбарян. Рәхим-шепагатлы болкөйнек аганың, гүиакәр! гуллары бшен дең 'болмазлыгыны гайталап
товакга эдйән!
Баба^хан арчының сөзини первайсыз диңлән полковяик
оөзине дшам этди:
— Мен өтен гиҗе илерик, га-йрак телөграмма бердвм.
Бу 'Гүн ики яндан топлы, тоиханалы җеза ошриды гелер.
Оларьщ иәме эдип, нәме ишлеҗегиди сиз хеМ' билеңзок,
маңа-да мәлим дәл. Хдаир ;болса мен сизе буюряи, -ик'» гүн
пурыҗа берйән. Шол ики гүн ичинде салынан пәләниң
бирини галдырман алып гелюеңиз, шол буйругы вагтьшдз
ервне етирсеңиз —етирмеҗек болуп бир сын аныхг опөр иң —
җеза отрядьшьщ бир аз юмшамагына туталга болар ыгтьшалы бар... Эгер-де буйруга вагтыада атал этмесеңш
онда... не сиз галарсыңыз, не ил галар', не-де меи!
Сандыраклап дурав Мәм.метвели:
— 'Болкейнек ага, ил ич.инде мениң абырайьш гүйчлидир. Ики гүнде дал, х;өкүм:иңи бир ..гүнде ерине етирис! —
дийил вада берди. Мәмметведи, белки, бир. сагаггда-да
дийсе кабул эдерди: оның бүтин арзувы түрмә айланан
сарайдан чывомакды. Эгер шондан чьхкып билсе, хер бир
айдьглан зат өз еринде болуп дурҗак ялыды.
Уезд начальвиги, Мэмметвелә ынамсыз гар<аедан>ң,
соңкы сөзини айтды:
— Мен сиөе буюряи: хәзириң өзинде атланың! Дем-ир
ёлың аңырсьгна гечиң-де, аяк чекиң. Мен өзим бир сагапгдан барын, ооңкы оезими айдарын-да 'уградарын! — дийип,
атыньщ 'башыны бурды.
Арчынлар, эминлер атланып, демир ёлың гүнбата-рыч •
дакы айтыма чыканларывда, Пөкги Вала дагы маслыклары йыгаа.п гутарьшдылар.. Оларыд ердаде диңе топрага
сиңен ган ёкундылары галыпды. Гумсалт ериң йүзинде
ат тойнагының ызы сүрили огойның ьгзы ялыды.
Полковник шол ерик өңки геймини үйтгешмән гелдиде, хатар.а дуран арчынлара бәш агыз свз айтды:
-Л
327
— Халк босга дүшмөсин,. гачмасьш. Гаяса-да, гутул'җа«. ери ёкдыр>! Ил рахатлансыи. Пәләни’ тайынлаң. Уграҗ!
Арчынларың, эминлериң хеммеси бир ниет билен атларыны гата басдылар.ч
Кырк икинщи баил
О
Обалар боега дүщци.
Маллышар ховул-хара ярар гошларыны алдылар. Ёке
улаглылар бәш-үч гүнлүк өлм1ез-'өдв алып, чагаларыны
миндврдиутер. Улагсызлар ер-есир гол тутушып, ёла дүшдилер. Күрен-күрен обашар бошады, өйлер тутулгы, чувалла>р герилги, дүшеклер язылш галды. Бапгоюнлар
гапыларда данылгылыгьша галды. Сачаклар' язылгылыгына ятды. Обаларың гаравуллары сандан галан ики-еке
гаррылар бюген эесиз галан итлер болды.
Боога дүшенлериң арасында бирек-биреге хайыр болмады. Дүе үстинде ыранышыи барянлар сейрекди. Ябылы, эшеклилер-де кән гөрүнмейәрди. Өкүзине, оыгрьша
9 бар гошуны герге эдип, чагасыны миндирип барянлар-да
* барды. Аяк ялың, • башы ачык ылгаанларың, чагаоыны
аркаоына гөтершт, гаредердаи сачып барянларың хасабы
ёкды.
Хова дьшъгкды. Аяк астындан туран тозанлар тот болуп гөге гөтерилйәрди. Депелерден инйән дерлер тозан
басан йүзлерден ёл яса‘п, сакгаллардан, энеклерден сырыгярды. Сачлар булашьжды, аяклар перс-ала гөк. габарчьгкдьг. Голларьгаы галгадып ылгаян, кә йъжыльш, кз
галян чагаяар ткылык эдйәрди:
— Кака, ядадым-ла!
— Вай, сувсуз өлйән-ле!
• — Эй вәк, аяҗыгьш э-әй!
— Ай эҗе, черек!
Чагаларың заръш сеслери петиш. ховада хич өрик етмән, тот-тозаньщ арасьшда ёгалып гидйәрди.
Ил шейле босга дүшсе-де, оны ковалаян, гыосаян ёкдьг. Ол йене горкана-гоша гөрүнер диен ялы, довула дүшмекдл.
Топар тутуп шдаөн гозгалаңчы чьим-пытрак дагап
гелди. • '
Гандым, палтасыны галдырыл, йүзини-гөзини тозанабасдырып, бош чалчасыяы гапыеына булайлап ташлады.,
Ол, чайдан, матадан элли-бизар гечип, өз җаны ховп астьгада галыпдьг, хәзкр оны шш аралык бугдайьвд аладчсы алҗырадярды. Халназарың гапысьшдакы гүррүнде
җаныгып геплән муртлак агыр яралы болуп, өлүмиң өвднде өйлерине атьшды.
Халназарың огуллары алты дүйәни гымматбаха затдан йүкләп, гум ичине бакан угратды. Гандым, чатмасыньщ агзыны япьш, аялы, шзы — үчиси эл тутушьш уградыШол алада, шол горкы Мереглере-де барып етдй.
Эмма Айнаны гозгалаңа салан зат: гачмак, гырышмак
болман, Артыгың гайдыи гелмезлиг», ондан хич б»р хзбар болмазлыгы болды. Онын, гез тутяны диңе бир Артыкды. Артык бол!М1аеа1 дүнйэниң дураньг-дурм.аны1 онын
үчин дендя. Гандым гелди, Ашыр гелди, ба:шга-да гидеилернң аграмы доланып .гелди — Артык нэме үччн гелмеди? Душман окы. оның гурсагыны дешип гечдим»? Я эле*
дүшдими? Я оба гелмекден чекинип, башга бир юрда ашдымы? Артык дири болса, нәме үчин гелмез? Ол нэме үчин
өз Айнасының аладасыны этмез? Ол нәме үчин өз ярпы
певресини унудар?
Айна шол яндыр'ыҗы ойлара гарк болуп, хопүшп де«
алярды. Ол, гызыл чувала өй гошларьгньг гапгарйрка1, эз;
янындан' хиңл^шмек билен гөзяш эдйәрди:
«Мен билмедим нәме үчин атланып,
Ат үстинден гайдынмы сен Артыкжан? .
Я топ окы, я дәриден отланып,
«Айнам» дийип көйдиңми сен, Артыкҗан?
Ахмал болуп, гылҗа габат гелдиңми?
Я ягының найзасына илдикми?
Я зындаида есир болуп галдыңмы?
Өртенйән мен, билмейәмиң, Артыкҗан?
Я, сөвдигим, унутдыңмы Айнаңы?
Я-да маңа иәз эдйәмиң, Артыкҗан?»
Халназар шәхерден чьгкандан, алёрганы тасадытгуграды. Ерганьщ зарбына оның узын чал сакгалы ики бөлүнип, ики ян эгнинден галгап гөрүнйәрди. Ол, биринҗк
яндан, туссагдан сыпанын-а бегеное, бейлеки тайдан, оба.
егмәге, машгаласының нә халдадьигыны биямәге гыесанярды. Гиндаки атышьлгы эшиденде, ялде дир« адам галар
329
«йтмәнди. Ол хер обаның душьшдан геченде, узын диреклервд башьшдан илдяржвлен «өне балакдан я көйнекден
эдвдпен ак байдакларъгн галгаян-ыяы лөрйәрди. Эмма обаларда җөмендә гөзи илмейәрди.
Хашназар шол хайдащ бармшына, ёл бойы ер-өоир болуп барян, боога дүшен халкъщ ызындан етди. Ол хер
тояа-рың өңине гечип, яйысьгаы кеоердип дурды, гамчысыны чоммалтды, даэарылды:
— Хей, энеои -яламадьиклар! Нирә барярсыңыз? Гачьип ,,
гутул(җак ериңиз бармы? Дер.рев дуран ериңизден доланьщ ьгзьщыза!
йүзлери тозан билен гөмүлен, додакларчы кепән, кирпиклери чылпыкл-ан, .ашыны тидөрен илат ерля-ерден оныц
йүзине үшерилйәрди. Оньрң ягҗьшак йүзиниң газабы, ат
үстинде абаныя дуран хайбаты илаты горкуэярды. Адам>л арың ичинден гечип барин 'Гөреҗинден болса: «Харамзадалар! патьшаньщ үстине чоөуп, нәче-де, гараз, пәледея
бошадыңыз... Бириңизиң ераңизе — ишңиз гид&ймеэмикәңиз» диен рехимюизлиги окзярдылар. Шоның үчин олар
ондан нәме О0|раис.а1кл'ары1ны, нәме җогап, бержеклеринй ■
бил:мән, аң-таң болуп галярдылар.
Халназар ене 0Л1арың үстине чишйәрдв:
— Галың харамының «апйне гиден акмаклар! Сиз,
хайоы акыл билен патыша хвкүмегиниң үстине чоздыңыз?
Ак патыша гаршы дурарча сиз ким 'болулсьщыз? Алдыңызмы алмытыңызы! Ери, аңкарылып дурмаң-да, угрыбир уграң ызыңыза!
Көпчшгак топлам-топлам ызына доланярды.
Халнавар ёл байы узын агачларда галгаян ак байдак
лары гөрүп, босгунчыл.ары ызына тайтаръш, гүн ортадан
агандан ооң, обасына етди. Ол вз обасьгнда-да, шол ёлдакы гөренлерини пөрди. Ол, атдан дүшмән гьгкылык этди.
Уграмакчы боланлары доландырдьг. Гиденлериң ызьгкдам атлы иберип гайтартды. Ол думлы-душына гаранҗакланда, хеммеден ең гезше гөрүнмедик Мелегуш болды.
Ол ишки бада «Огланларың бири гума бакан альш гидендир» дийип ойласа-да, йүреги башга бир ой сызъш:
— Ханы Мелегуш?—дийип сорады.
Оның огуллары йүзл1ерини ашак салдылар. Халнаэар
га;йтадан гыкыльж эденден соң, Садап бай агламҗырап
җо<гап> —Артык алды.
Халназарың гөзлери ханасындан чыкайына гелди-:
330
— Мен нәме эшидйән?.. Артых ялы еди галыда ер етмедак, еди пушты оныд ялы мала аягы дегмедик аяк астылара ат бервп, сизин, нәме элидиз дан^ылгьгмыды?
Улы оглы :пар*ьша гелмезлик бжлен йылгы.рды-да, ер
дырвлам^агыяы довам этди. Баллыдан кичиси өзиие сапала« тапды:
— Мен обада ёкдым.
— Хей, доңузл ар! Сизиң обада барьщы&а нәме болды?
Г а«җаръщманам агг берерлерми?
Садап төзлеринин, яшыны сылм1ан, Халназара ялбарды, оиы бир аз көшетмек иследи:
.— Какаоы, олар бир топар агзы аша, эли мала етмедик ач итлер акыры! Бермән дуруп болямы? Олар өлҗек
вели, ал!җак!
— Хей, мерез этҗек! Бир^ики санысьгнъщ гардыяы
силкмезлерми?
Йүзини ашак сальщ дуран Баллы сүмугини чекди, гүнән» өз үстинден совмак иследи:
— Мен оньг өлдүр|җекдим1 вели, аяллар аты эер-эсбабы билен берип гойбердилер.
Мекинли, Баллының аөзини эшиденде, «Вай, гыз, оньщ
атасьгны аллайшыны! Чагадан бетер улы или билен агла«н кимди?» дмшт хайьжды. Эмма Садап- бай гүнәңи
г озгал анучыл арың үстине йыкмага чаяышды:
— Аю какаоы, оглаиы ерлигердөн еайгылая, өлдүрип
барялар. Оның шкылыгьша чыдамадьик. Гөзи ер гөрмейән харамзадалардаи хер зат осламак болҗак? Биз ат
билен дынсак кайыл гелдик.
Халназарың .газабы 'ичине оыгмады, лызарды, дамарлары тарсылдап урдьг. Артык ялы «сансызың» өзиие дахньшхык ЭТМ1&ГИНИ, оньщ берен җебрини чекип билмеди,
дуран еринде эленди.
Шол 'вагтда гелен Мавъщың гөвнинде чигит ялж,ак
уйтгөшиклик болман, р&химдар чага ялъг гүлүмсирәп,
«атасына» элин» узатды:
— Сала©малейким, ата!
Халназар оңа ики лөвүнлшт«к билен 'оеретди. Өңкилик
болса, Мавъпны эли бшен дәл, амгьг билең деперд», оңа
агзьшдан гелен гыгыны 'Пүркерди. Эм.ма өңинде хоаплы
бир бела дураны, шоның агзына-да Мавыныңлунм-а болуп
бшгҗеги ядына гелени үчин, оңа хюшамат этмек, сның
гевнини авламак гереклигини дүшүңди. Шоның үчин
яландан йылгырьпп, элини узатды:
331
— Сизщ хежмәнтаиң бахаңыз бир пул! Маеым вйде
бшан болса, аты шейдмп берип гойбермезди.
— Мен өлүрдим, бермездим!
Баллы дуруп билмэн, она гыҗалат берди:
— Хав,а1, эйсем, бер^медиң-дә?
Мавы бир хиу1и мүйнүр.гөжек ялы этд». Ене-де болса
Халназарың өвгиси оны- кувватлаядырдьк
— Мени ура-ура, 'өзамден гидердилер. Болмаса мен^
бәш дүе бугдайы берермидим?
Халназар ези гиденден ооң, ызына ярым талаң дүшенини аңлады, газап билен гайнады:
— Ханы, Артык ниреде?
— Ким билйәр? Өэге гиденлер гелд». Ол гелмедй.
Белки...
Халназарьвд чайдан соң бир аз деми дүшүщди. Ол’ өз
обаюына:
— Шу гиҗе пәлели-пәләңи тут-да, биҗели-биҗәңи атда, эртир ирден етишдир! — дийип буйрук берди. Ким шлесиии етишдирмесе, эйгилик тамасьшы этмели дәддигинл
хем дуйдурды.
Халяазар' ясоы намазыидан соң өз огулларыны яныиа
чагырды. Мавыны өзине хас тлайрак отуртды. Вир салым дымандан соң, сөзе башлады:
— Огланлар! Харамзадалар зерарлы'бүтин ил, шоның
ичинде бизем, агыр ягдай, кын гүнде галдык. Эртирик
өзинде пәләни шәхере етишдирмели. Артыгың биҗеси галыпды. Шоньщ үчин мен аркайындым. Болмаса, эййәмдек
пәле гамыны ийип гаярдым. Эмма ол энеси яламадык эл .
тутдурмады. Оның үстя»е-де, бүтин ише көоси етди. Элбетде, ак патыша' хөкүмети оны дешиге гирсе-де чекип
чыкар;ар. Эмма ол шу вагт пейда беренок. Волостнойын,
болкөйнегиң мениң адамымы бошатҗагынам билйән. Мениң адамим, элбетде, пәлә-де гитмез. Шейле-де болса, ил
гөзине «Ынха мениң адамым» дийип элтмек герек. Ода
пөр^ә-де сизиң бириңизи язьш гөркезмекден башга чәре ёк.
Мен сивиң хич бирщиее гңдиң дийап айтҗак дал. Кам
мени ягшы гөрйән бол)са, ким какасынын, гөвяинден турмак ислейән болса — шоны иберҗек. Мен өзим өдемде,
мирасдан оңа ики пай бермели двйип весиет этҗек.
:
Халназарың огуллары дымьгшдылар.
Мавы бирденкә «Мен гңдерин» диймекчи болды. Эмма)
Мехинлиниң ызда .галмагы, гитҗек ёльгньгң гаредкылыгы
оньг бир аз икиржиңлетди. Шейле-де болса, Халиазаръщ
332
т ягдш огльх боямак хөвөси, артыкмач мираса эе болмак небси онын. башыны айлады. Ол, Баллынын, гөвүнлигөвүисиз «Мен гидерин» диен сөзини кесип:
— ёк, кака, мен гитҗек! -г- дийди,— Какамъҗ пөвнйни авламак менин үчин уллакан бир багт. Шоның үчин
мен йөне бвр пәлелипе дәл-де, өлүме гитмели хем болса
хәзир!
■Баллы оның билен яландан бир аз чекелешд». Х а л н а зар, Мавының аркасыны чалды:
— Берекелла, оглым!
Баллы ене ара дүшди:
— ёк, кака, мен өң айтдьш — мен гидерин! Ики пай
мирэсы мен аларъгн! — дийип, Мава мечев берди. Маеы
сөзини чынтартды:
— Сени какам өернсек болуп 'йвр ахырьг! Сен гитмерсиң, хөкман мең гидерин!
«Өйленмек» сөзи Мавьшьг гөтергилейән Балла гамчы
■болу.п дегди. Оның ясама шатлыклы йүзине ынжы гатышыклы харасат яйрады. Шол сөз Халназарың хем намыс
пердесине дегди. Шейле-де болса, х&зирки меоеләниң нобаты өң боланы үчин, сыр билдирмезлиге чалышды:
— Мен сизиң хеммәңизи эрад сувлы леллим гөрйән.
Сизми Мавьшьщ орныны тутҗак? Түвелеме, Мавым гуршунлы кенек ялыдыр. Оны даша даңсаңам, хор. болмаз.
Мен онъщ 1яшыяа гараман, оньг езиме керпе оиул хасап
эдйән... Мавым, сен саг гит-де, аман гел, ханым. Шундан
соң иң ьгнанчлы ишими мен саңа буюрҗак, иң чыл.шырымлы маслахаты саңа салҗак.
Мавы өзине нәхили такдырын гарашянына дүшүнмән,
мекир оөзлере ынанмак билен шатланды.
Кырк үчуящи баш
Ашыр Артыгы йитиренден ооң, шәхерден гачышына
бир баш өе лелди. Артыгы өйде-де тапмады. Оньгң бар.асында дүрли ойлара чүмсе-де, хич затдан башы чыкмады.
Оны ниреден гезлеҗегинв, хайсы ерден тапҗаг-ьшы, кимден сораҗагыны-да билмеди. Нурҗаханьщ элден-аякдан
дүшүп:
— Вах, балам, Артьгкҗан! Гиденлер гелди — сен геямедиң. Гөзимиң гуванжы еке перзендимден айрылдым! —
дийип энремеги, Ашыры хас хем алжыратды.
Гүн ортадан агандая соң, Хашназар геленмиш, Пвкгм
333
Вала геленмиш, урушда өленлери шолар 'җайланмыш
диен хабар яйрады. Ашыр өзини мәлим этмән, башгалэрьщ үсти бшгён шол хабары дерн.емек, Артыкдан дерө.ч
'билмек ниети бияен, оба бакая ‘йүзленмекчи болды. Шол
вагтда болеа аграмлы даш агнвнден инди: уна биле гиден ёлдашы Сахет Голагьгң маслыыны дүйән үстине «есе
даңьш, алЫ|П гелди.
Ашыръгң гызгьш ганы бөйниюине уруп, гөзиивң өад
гаралды. Оның какасыиьщ чишен, и-сленен гев-реси,' г.ая
билен гатан лейимлери, пакгаран йүзивде дуртеришип га.»
лая гььллары — мәзлешик гөзлериниң өңинде ойнадьг, келлеси саядьглдады. Ата мәхри ояың йүрегини а©атды. КакасЫның өлүми Ашьвр' үчин агыр .гайгы болса-да, зулмыд
салая 'Ярасы чекерден азарлы болса-да, ол өзини йитврмеди; ол, гозгалана баш уранда, хер хили гурбаны боюн
алыпды.
Ашы.р гүниң ги(җи!кмегине гараман, гавун үстине гәчүп гелен ахаллылардан биз алды, төверекден йыгнанан
адамлар үйшүш юепен тикдялер, яшулы адамлар Сахедиң
ган-кокыяы ювдылар. Ондая соң бир моллачара җьшазә
окадьгп, демиргаэык янларындакы мазарлыкда Ашыр
ез какасыяы өз эли -билен җайлады.
Шол 'вагг иңрик гаралъщ барярды. Аграмлы гара булут Л1емм>ер атьш, мавумггыл асманьщ йүзияде ондая-оңа
гәчйәрщи. Гозгалаңчыларың ывларындан чыкан атлыларың бир топары Артыгы тапманларьг үчин, «Ол яраланандыр, өе гелип өлендир, җайланян шолдыр» хасагп эдип,
мазарыютанльга бакан ат гойдылар. Ащыр олары гвренден, өз:и үчин гелйәндкрлер хасап этди. Ол гачмага, гиелевмәге -май тапм.ан, пишиниң саиьша ьгкҗам япышьш,
өзиян билдирмәя, сарсман, лиертлик билен дурды. Эмма
гтлъетар җаялы адамларъвд хич бирине шүбхеленмән, яны
таабатлаяан түммек астьшдакы ятана мүңкүр болдылар.
Сәхет Голагың яңыҗа дуланан мазарыяьг агтардьт серетдиотер.
Шол җебир Ашыр үчия какасьшың өлүмияден агыр
дегди. Онъщ җаяы яньит, эндамы тикенекледи: элиндәки
пил билен бириниң еңсесияе гоядурасы, атасыяың мазаи
рьгны гошаландырасы, багтьг ишлеое, оның ат-яралычы
альвп гачаш- гелди. Ол бир 'секундлык ойлавмагаг май
таиандаи ооң болса, .пикириниң кегаҗедигини аңлады.
Икинҗи яндая, шол зулум о>ңа бир аз теселли берди: Артыгың өлмән’ осир дүшмәяиии' 'аңлаяды.
334
А-шыр ГИЖ.ӘНИ нвхили гечиренини биямед». Эртир гүн
доганда 'болса, оны эминиңкә — Халиазарыңка чагырдылар: Ашырьш, оңа бакан ажгы чөкмеди. Мава өндүнки чалан гамчысы, Балла берен җабри оны иннисе салды. Пәлә
биҗе атышмак хабары хем онын, үстине емек болды.
Ашыр шоның үчин Халназарыңка бармазлыгы, гизленмеги, Артьгьг гөзлемег» йүрегине дүвди. Онянча болса,
яеавул яны ики атлы җигит бииен гелип, альгп
гитди.
Ашмры дивана әкитмән, Халназара гетирип табшьврдылар.
Халназар, Ашыры ямашгандан эйлемеги йүрегиие дүвди, оның билен хем ичимиң совамаҗагьшъг аңлады. Ашыры ол Артыгың якын досгьг дийип танаярдьг: Артык эле
дүшмесе, оның хам арьшы Ашырдан чьжагр-мак ислед»,
Асыл, оның ёгына' квймек чәресиие гиришди.
Хал.назар>, Ашъгрьг бэшинҗи өй хасап эдип, өз гудаларына гошдьг-да, биҗе атдырды. Чыкарылан биҗәни өз
элине алып:
— Бу пыланыңкы, бу-да оныңкы. Хо-ош, ине бу белликли биҗе муныңкъг. Ынха, бу үч тагма сениңки.— Иң
соңкъг дүе .гумалагына гараман,—ине бу-да Ашьгрындаы.
Ашыръщ биҗеси галды,— дийип, гумалагьг элинвд тер'си
билен зыңът гойберди.
Ашьвр депесине таж дален ялы болүп:
— Бай ага, муньщ болаиок. Меняң биҗәми геркезГ
дииип талап этди. Халназар' газап билен гъгырды:
— Бүтин ияат маңа ьгнанамда, маңа мүңкүрлик эдерче оен к»М' болупоьгң?
— Меи өз 'бнҗәме ьшанян.
— Кес оесиңи, доңуз!
— Мен доңзьгң оесини өаиидйән...
Щол вагтда .лелен Баллы злини тероине айл ап:
— Ынха саңа биҗе! —дийди-де, Ашьгрың еңсесине
дүвүндирди.
Ашырьщ гөзи гараңкьграи гитд». Ол доланььп юмругьшьг дүвенде, яңалына дөгөн шапбат гөзинден учгун чыкардъг. Ашыр элии» терюине аютап салаада, Баллынъгк
алындишинден бврини ичине юмурдьг, оның агзыадая №<
ялъг ган зогдурылды. Халиаварың тудалары, ез», ене 'бирнәчелери Ашьгрың дашына гечдилер. Ол эйлесине айлананда шарпык, бейлеюине өюрүленде юм.рук дегди, энтеди;
«Ва!Х, Артык» дийип ойланды. Ашыр иң^гйзвэда гөзи га335
ращсырш 'йъшшлды. Оньщ яг-ырньша-да бир нәче гезек
дөпдилер.
Ашыры бир салым дерое гөмүп гойдылар. Ол, Артыг.ың ёкдыгыны өзини ыр.асландан сон, билди. Оны чатмаларьта барып гелмдае, эҗеси билен хошлашм,ага, тоймам.
ш»хере уградылҗак болу.п дуран тгәлә гошдылар’.
Шондан сон, Халназар., Мавыньщ сылагыны етирди:
— Оглым! Мен сени хөкман алып галарын. Беевбар
бәш-үч гүн галмалы болайсан, хор болма, лулы гайгырмаи оов. Гезен еринде саг бол! —дийип, оиың.җүбисик^
элли М1анат салды. Ма;выньщ жүбисине биринжи гезек гирен 'пул боланы үчин, элли манагг дыгыдан >кән болуп гөрүнди: гүнде я-рым манат давамда-да, йүз гүне етҗек ди- "
йип ойлады.
Оның үстине, Мехинли хем Мавыньщ гөвнини тапды:
— Саг‘гит-де, аман гел.. Гелйәнчән, гараш.а(рын!
Мавының сүңңи говшадьв. Оньщ аяклары әдилмеҗек
ялы этди. Ол, бир яндан, атасыньщ сөйгили оглы болмага,
мирасдан ики пай алмага ымтылса, икинҗи яндан диңе
оөйгили оглың еңсесинден итекленйәнвни бвр' аз сызҗак
ялы этди, 'икирҗинледи. Шейле-де болса, «атасьщын»
гөвнини йыкыи бшшеди.
Нобагг бай бәш өй 'болуп, ики мүң секиэ йүз манада адам
тутды. Оның тутан ләдвси атасыньщ бертисинден чыкьш
билмәни, чүл-чагалара иере зат тапманы үчин өзини сатды. Нобат бай өз биҗедешлериниң гапыларьшдакы сыгырлар'ыны, өйлервниң дүшеклерини, гелинлеринин, шайларъшы са/гдырып, йынан бир ярым -мүң манадыны. бердн-де, өзинден бир кепүк гошман, галаньшьг маилгалаңа
берерин баханасы бидаен угр.аггды.
Пөиги Вала болса Ахалдан гелҗек гарыадашыиа умыт
бэглады. 'Ол, лерман' фронтындая ругсада гелен җигитдч.