Aýgytly ädim I - 03

— Ери, гүррүңи башга яна совҗак болмасана!.. Ер»
онсоң?
34
— Онсонмы?.. Онсоң... огшарын дийдим.
Ашыр ики элини чарпып, аркан гайышды:
— Хах-хах-ха-а!..
'
:'
Бдшинщи баш
Оба бу гун даң атандан, җагыл-җугул гопгун билеп
өрди,
Халназар агтыгыны өерйәрди: «Эртир гелиналҗы, атбашы гиделиң» дийип, бүтин оба хабар берилиоди. Оба
гелвнлери етишиксиз гара гүнде: бир даш чыкярдылар,.
бир ич гирйәрдилер — иш гейимлерини чьгкарып, той эсбабына гирйәрдилер. Кимлер геере абырайлы гейим я дакынара оңлы шай тапман, ол өйден-ол өе, илерк» хатардан-гайракы хатара бакан хасанаклашярдылар: гелиналыҗы гитмеҗеклерден аманат гейим, шай дилейәрдилер.
Кимлер голтукларыны юмралдып, кимлер' улылы-кичилш
шайларыны шаңңырдадып, гувйнчлы йөришде дазырдашярдылар. Кимлер элине зат илмән, гидишдәки әдимлеряни ялыңып, гайгылы бир гернүшде иүзлерини ашак салып?
гелйәрдилер.
Иигитлер хем шол ягдайдады.
Обада хал-ягдай өрән агырды, шатлыклы, гуванчльн
гүнлер селчең учраярды. Чендан шоның ялы той-байрамда бир сей билен гөвүн ачмаса, дайханың башга гөвнинк
ачян зат ёкды. Шол тсй өзиниңки болман, кесекяниңки.
хе1М болса, 'бир оей бшген шоңа шшуласы.кеоеииниң.шатлыгындан бир азаҗык езине леззет аласы гелйәрди. Эмма ол хем хемме адама миессер гелмейәрди. Гарыбын:
гейинере, дакынара зады ёидьг: йьгртык гейим билед ким
тойдан леззет тапарды, хайсы бай элешан адамыны өз:
тойьша гошарды?.,/
Дүелериң ховутларына халыклар герилйәрди, хальг
герегелер даңылярды, дүебашлыклар билен безелчәрдиЧыплак эерленен улагларың гуйруклары омракай дүвүЛИП, уянлары гаңтарылып гоюлярды. Обаның арасында
тчгүнли сес яңланярды:
— Тизрәк бол!
— Дүйәни чек!
— Иыгнаи ха-ав!
Мама ивдеден чыкма йүпек совсаның үстиаден малдай чабыт гейип, гарагүлли гушагы билине оранды. Машадың яшыл кетени өймесини даңынып, гырасы беҗёри3*
35
лен гызыл күртәни башына атды. йылманан дөртгешма
билезиги этлек билеклерине дакынып, күмүшли хейкели
янын дакынды. Өзинин, яшына гараман, Марының керпич-керпич шелпели илдиргиҗини хем маңлайына дакынды. Оның бармакларындакы көкенл» йүзүклери, ылайтада гысга көйнегинин, ашагындан гөрүнип дуран бир сере
беҗерилен балагагзы — онда бир етмезиң барыны, озини
яңы гайтарылып гелен гелин хасабында гөркезҗек боляы
келпеңлигини' хабар берйәрди. Оның этлек маңлайьша
декүлйән илдиргиҗиң, эшек бойнына дакылан догабаг
ялы, гелишме^йәнини — өз энелигини сынлан Айна-да сызды. Оның күти бармакларындакы' ясы гашлы йүзүклери
геренде болса, Айнаның бөври мүндүлледи...
. Дүйәниң ховдының ики янына гызыл халык герилип,
паласдан эдилен йүрегиң үстине чыкҗак боланда, Мерет
Маманың элинден чекди. Айна бир янындан оңа гоп берди. Агыр геврели Мама хашылап, зордан минди. Эмма
йүрегиң ичине сыгман, ёрганы ики-бака зыңышдырды.
«йүрек эдишиң нәтеңет!» дийип, Мереде игенди. Мерет
оңа җогап гайтарман, ики элине хер янындан бир йүп
берди-де «Япыш» дийди. Дүе ики ардыны ёкары галдыранда, Маманың йүзи боз-яз болуп, «я алла» дийип, аркан гайышды, дүе өңини галдыранда болса, Мама тас
аркан тогаланыпды. Айна оны гөренде, энелигиниң халы-.
вы гайгырып, йүреги тарсыллады, оньщ ынҗаланыны геренден соң болса: «Шу болушыңа гелиналыҗы гитмек
нәмәңе герек» дийип ойланды. Айна эҗесини угратмак,
ене кимидир гермек ниети билен дүйәниң башьгны ийдии
уграды.
■;
Артык хич кимден атына шай, өзине эсбап дилемеди.
Ол якасы беҗерилен чәкяка кейнегинйң үстинден инче
чәкменини гейип, чәкмен үстинден ончаклы геяишмесе-де,
сүтүк гушак гушанды. Ондан соң атгулагыны хас гөрнүкли дакды-да, мәрекәниң үйшен ерине — Халназарын
галысына барды, төверегине гез гездирди. Баллы эгнине
гоша гырмызы дон, аягына ялпыллавук гара әдик, башына гара силкме телпек гейип, билине 1сүмүш-гызыл гынлы
пычак гысдырыпдыр-да, девме гошаны хейкеллейин бащак илдирипдир. Ол, иейнекчәң готазлары сагрысын*
дан декүлип дуран Мелегуша, бәабенди гоша юмрук ялы
ини. дерт бармак гевүсбент дакыпдыр,' кёрпйч-керпич догабаглар билен атың тә гулагына чёнли шайлапдыр..’.
Гапыда дуран эркегиң ховдының ики яньгндан яшыл
36
бегресден халык герилип, үст;инден асмалык асылыпдыр.
Дүйәнин эгри бойнына болса депеси гупбалы дүебаШлык
герилипдир.
Хурмайы гызыл эркек кимедир этагат эдйән ялы, яйдайэ-яяйдана змай билен чөкди. Шол вагг ак өйиң эңсисини
ёкары серпип, орта бойлыбир гелин чыкды. Ол гызыл чогды: этяинде кетени иөйнек, үстинден чапразлы чабыт, башында нетеяи гыңач, үстинден чырпы/Ол ул^ы бөрүгиндәки
он сим алындаңының үстинден яшыл өйме айлапдыр-да,
шелпели илдиргич илдирипдир. Оның бойнында гоша товук, ондан асылып дуран гурсакча, гызыллы апбасыларың ашак этегинде гөнҗүк, икиян гапдалында тумар, голларында бәшгошма билезик, бармакларында хатарайү^үкди. Яны чабырап галан гүниң шахлеси шол гелнин
шайларына дүшүп, бүтин төвереге гайтавуллы шөхле яйратды. Шол гелинде той хөвеси, шагалан шатлыгы гөрүнйән яльщы.
Эмма шол вагт Маманың дүесини ийдип гелен Айнй
1110Л гслнс сиңе середип, оның ганының гачыкдьггыны,
рснкимин өчүкдигини, яңакларының пакгаряныны, балК|||.!|,'!,'1Я11 созлерпииц шөхлесиз гөрүнйәнини, асыл, шол
|‘СЛ11цде бейик аграмлыгың барыны сызды. Үсти йүпек
Оргнилы халы йүрексәң үстине дырмашып миненде болса,
шөл гелнин ысгынсыз «үх-хе, үх-хе» үсгүрйәнини эщитди,
Шол вагт ат үстине атланан Баллының шол гелне:
=■ Хей, донуз! Хемшие асгьшҗаңдыр!—диен сөгүнЖ,иш1 шиэдеиде Гкктса, Айна—шол гелниң дердинин
бтнм шол ммрдпр еес болсагерек дийип ойланды. Хакыкптлйн*ДЛ, пю.,11 ('()')п эшиден гелниң маңлайы бир аз чыГЫЛЫИ, гиилорн булдураи герүнди. Оның найынҗар сыпатмны гнрен Айна, шол гелниң: «Мениң дердимиң башы
(ЧМ1 дулмн? Нәме болса җәхеннем — еениң сесиңден багымрак дынсамдым!» диен пикирдедигини дүшүнди.
Айна гелиналҗылара гөз гездиренде, бир йылдьграреыз, йөнекей совсаны квйнек, чапразсыз чабыт билен отурпи гелиналҗылары-да гөрди. Ол өз янындан: «Шейле
глйяминиз билен, гелиналҗыда нәме ишиниз бар» дийип
ойлпды. Нәхили ягдайда гитоелер-де, көплүге, шагалаңа
гошулмпгын олара айратын бир шатлык хем дынч берПаиини — Айна дүшүнмеди.
• Дызлары дүнмели, боюнлары зоввар җаңлы, дүнклк
йигрими бэш ченли эркек бири-бириниң ызына тиркелип,
обанын ичини янландырып уграды. .
: ...
37
Айна гелиналҗы угран вагтында, атбашчылара гез
тездирди. Оларың арасында, дайхан гейиминде, гырма
лбылы, байталлы йититлере гөзи илди. Шайлы ёргалы,
тызыл чог гейиненлер хем оның гөреҗине каклышды. Эмма оның гөзи оларың хич хайсында даянман, йылдырым
ялы гысданмач гезеркә, иң соңында Артыкда барып даянды. Еңсесини түңңердип, аяклары билен ер пешейэн
.дор алашаның үстиндәки сада гейинен, ачык йүзли бир
йигит оның гөвнине үйтгешик бир адам болуп гөрүнди.
'Ол оңа гөзи' дүшенде, өз эндамында бир хили говша.клык
ялы, сандырама ялы бир зат сызды. Иүреги бир хили
эрәп акьш барян ялы болуп, оңа гайталап өседөси, эседенде болса — ондан бир хили суссы басылян ялы, оның
гөреҗинден гизленеси гелйән ялы дуйды. Оньщ ат үстинде ыкҗам отурышы, асыл, оның хер бир гымылдысы, гейә диерсиң дартыҗы б»р магнит ялы, Айканы өз-ине бакан чекип, идирдедип баряна дөнди. Атлылар атгулакларьгны галгадышъгп, дабырдашьгп угранларында болса,
шол магнит оньщ йүрегини согруп алып гиден ялы, бош
гөвре болуп галан яЛы дүшүнди...
Айна өзиве геленде бол1са: «Важ, гелиналҗы 'билен меН'
хем гидип билйән болсам болмаярмы. Барып-гелйәнчәк,
■ёл бойы сынлардым, 'мәхиринден ганардьш» дийип ойланды.
Артык болеа: «Айиа-да гайтарма болса, гелияалҗы
гидерди» дийда, суйжи ойьгны гутарман, атының башьгны
ызына бакан әвүрди, өйлерине етип, эҗесине бир зат
табшыран киши болды-да, атбашчын. ызыңдан ат
тойды.
Атбашчы обаның четинден баранда, тарк-турк түпед
атьш башлады. Өңинден тайынланъга дура» яш елеңлер
атбашчыларың үстине долы ялы кесек ягдырды. Бириниң
таяк зыңмага тайынланяныны гөрен Артык япырылды,
дазырдап гелйән таяк оның үстинден вазырдап гечди-де,
■бейлесинден барян Балла патылап дегди: оны тасдан атдан агдарыпды. Баллы атының башыны газап билен
өвүрди-де, гошасының ики гөзини хем шол оглана бакан
•бошатды." Түпеңиң агзындан чьжан пагтабенг ялыны узага гитмән яйрады. Юмрук ялы тоюп кесек атбашчьалардан бириниң маңлайыны паигартды. Бир оглана ат тойнагы каклышып, оны хонда зыңып гойберд», Онянча яшулылзр^
— Хей, сизиң гарабир!—дийип ара дүшдиле-р,
35
(Гелиналҗылары йыртмага хөвес эдйән гелин-гЫзлар
көпден бәри оларын. гелмегине гарашярдылар, гелиналҗь|лары сынламаж бахаяаоы билен, гапъгнын. икиян гапдалында хешерленишйәрдилер. Гейимлерини ыкҗам тутушып, йыртдырмазлыга чалышян гелиналҗылары атбашчыларгаллап гетирдилер. Эммаее гирип башланларындан,
ики янлайын эллер узап утрады. Есеррәк аяллар эле илмән
гечди, кәбирини йыртдылар. Маманын. күртесине япышан зл сыпдырман, онын. бапгбогысыны аркан алып
гайтды. Келлеси ялаңачланан Мама хум ялы гызарып:— Хсй, мурдар тулалар! — дийип гыгырды-да, бөрүгине япышды.
Шол вагтда бөрүгине япышан эл онын, гыңаҗыңы
парран җырладып гойберда Мама:
— Хей, ылахым элиңе окыма чыксын! — диен гаргыш
билен ичерик күрсәп урды.
Атбашчылары узак сакламан, тайьгн болуп дура» нахары гуйдылар-да, табак чекдилер.
Гызлы өйиң гапысына ийдилип гелен, келлесини ал асманда тутян гөк эркек төверегинде гаймалашянлара, гыкбаклара отлуклы гөзлерини тегелзп, ялт-юлт гарады.
Онянча «Хых, чөк!» дийип, овсарына япышан эл онын
башыны ашак эгди. Гөк эркегиң мәхнетлигине середенде,
келлесини силкип ёкары галдырса, башындан япышан
эли гөвреси билен биле дик асмана зыңарлык гудраты
барды. Шейле-де болса, ол эесиниң гаршысына гитмән,
эгри бойныны гөнелтди-де, улы гөвресине гелишмейән
бейик бир уссалык билен пашмакларыны эгди, тагашыксыз дызларыньг илери-гайра сүйшүрип, дэшини ереберип
отурды. Эмма игаерден паласа доланып чыкарылан задьг
геренде, гара гулакларыны кеердип, табырдап галмакчы
болды. Дызларыны гайталап багланан овсар багы оңа
дикеладәге .мүмкиялик бермәни үчин, галдьгран сыртьшы
өре гоюп, ыңрылҗырап отурды.
Палас ики-бакан серпиленде, гүберчеги ачылан көмелек ялы бир гызың ики эли билен йүзини тутуп, япырылып отураны Артыгың гөзине илди. Оның гайтавулсыз
найынҗар гөрнүши бир гарашда Артыгың йүзинде йигренҗилик аламатыны эмеле гетирсе, Айнаны хем шоның
ялы эдип ейден чыкарылҗагы ядына дүшенде, ослагсыз
бир шатлык билен:
— Байың доныны бәри ал! — дийип сеслененини-де
дуйман галды.
39
Халназарыя гөвшүллән йүпек доны гызьщ башына ©үрелди. Э-м1ма гыз гөтерилил, байың кичи гелнвниң оыртына миндирилйәнчә, йүпегиң берклигяне гараман, дон
сал-сал йыртылды.
I
Атбашчылар гайданларында-да, ене йыртмак, ене ’кесеклемек билен угратдылар. Артык шол гаршылыгын. себәбине дүшүнмән, узак ойландан сон: «Белки хем, ят илден гелин алмага гелйәнлере, ят иле, таналмаян ере гыз
чыкарянлара пар'шы болан чәредир» диен нетиҗә гелди.
Атбашчылар гайдышда, гелиналҗыньщ кә ызына галып, кә өнине гечип, икибир, үчбир, кә ыза, кә өне бакан
ат гойдылар. Келпенрәк йигитлер лелинлере гызыгып месиргедилер-де, дүелериң үркйәнлерине, тапырдашянларына-да серетмедилер. Дүе башыны чекйәниң, ики янлайын
пиядалап барянларың гыкылыкларына-да гараман, йигитлер дәлвремөклерини довам этдилер. Өнден улъг бир
ала геленде, ыза галан атлылар топары билен ат гойдылар. Өзлерине акыллары етйәнлер дүелёре голайланларында, атларының башларыны чекдилер, эмма бир нәчелер хич бир зады сайгарман, атларыны гамчыламак
билен гүпүрди туруздылар. Дүелер кеерҗеклешди, эйләкбейләк селпешди. Шол бармана бир ябы бойвап, хатара
дүйәң арасына урды.
Дүелер тапырды урды:
— Эйх, вайх!—диен сес хениз хич'ере яйраманка,
икн саны аял ал-асмандан галгап гайтды.
Думлы-душдан топульш гөрселер, шол аялларың бирн
Мама болуп чыкды. Артык оның селеңләп гайдышыны
геренде, ярылар я-да чым-пытрак болар дийип ойланыпды. Эмма оның гөвнине гелмедик гең бир зат болуп чыкды. Иөнекей ятанда, сагатларча галып билмейән Мама
йүзини-гөзини тозана булап, сачыны хүжжердип, санлы
секунд ичинде хасанаклап галды, горкылы гөзлери билен
төверегине гаранҗаклады, хатарың арасына ябысыны урдураның кимдигини билмесе-де:
— Хей ылахым, чаңңалаклы ябың җүре гетирсин!
Өлсиң!.. Хернә эйгшшк гараоыны гөрмәюиң-дә! Хей харамзада! — дийип гарганды
Артык оның бөрүгини галдырып, халыныьахвалыны
соранда оның хич ерине шикес дүшмән, диңе тирсегиниң
бир азаҗык сыпҗырыланыны, гапыргасының йүзиндәкн
яглы этден чүй ялы бир задын. чала гыйып геченини аңлады. Ол-да болса гыз чыкарылан ерден «сгурлап» гай40
дан ала кәсеси голтугында дөвүлипдир-де, шонын, бир гычагының йыртан ери болуп чыкды.
Эмма икинҗи гелниң дашына үйшенлер вагты билен
дагамады. Артык оның янына барып гөрсе, хәлки шайлы
гелин — Баллының гелни иңләп ятырды. Оның гансыз
реңки гөгерип, гөзлери мәзлешипдир-де, агзындан ганлы
гыллык акярды. Оның ниресиниң дөвүлени, хайсыгерине зыян етенини-де сайгарып билйән ёкды. Оньвд өзинден-де сес чыкмаярды. Оның разылашян ялы, чала гымылдаян додакларына гөзи иленде, Баллы оны бир аз
гайгырҗак ялы болуп гынанчлы гөз билен ашак эгиленде — оның башыны гөтерип, дызының үстине алҗак ялы
гөрүнди. Эмма гелин элини чала гымылдаданда болса,
Баллы газаплы гөзлерини алардып:
— Шунча аялың ичинде бири йыкыланок. Элиңде чаган ёк. Еке гара башыңы оңарып билмеоең — көр бол! —
дийип, аркан серпдй.
Төверекдәкилер бир хили болуп, Баллының болушына
йигрснҗи гөз билеи гарадылар. Артык сакланып билмән,*
1>оллн игеиди:
•• Элхоиуе, Баллы, сеник ынсабына нәме болды айт?
Иүрегиң дашданмыды? Бу бичәре демини санап ятыр.
Ссн она хемаят этмели, халыны сорамалы халыңда, гайга, бу бичәрәниң демлигине япышярсың! Сениң шу на
йынсаплыгың ынсан гылыгы дәл!
Баллы Артыга бакан гөзини алардып:
=■ Ол сенин ишиң дәл! — дийип, атына атланды.
Шол вагтда Халназарын өзи етишип, юваш бир эрке(чин бйрине гин йүрек этдирди-де, гелни шоның үотинде
ятырып, йыкылмаз ялы мәкэм даңдырды. Гелниң өлүм
вниндәки халына атбашчылар бир аз тукатланса-да, байларыц ©злери оны ончаклы мызайьгк этмән» үчан, ене
шовхун башланды. Халназар:
— Өңбарагың бир семиз токлысы билен бир түмен
пулы бар — дийип, җар' чекдирди.
Артык өңбарага гойбермек үчин, алашасыны ики гүнА<‘и бәри сейисләп, тайынлап гелйәрди. Байлар, атларына
дмямән, өңбарага гойбермеҗеклери үчин, өзинден башга
бяЙрпк алҗак адам бардыр дийип ойламаярды. Ол, хакыкатдин-да, шейледи. Язың мөвсүминде токлының ширнн эти, түмениң җыңңырдьюы оның гулагына якымлы
элгидилйәрди. Өнбарага тайынланян ябылылара, байталлылара (гөзи! дүшенде, «Бай ага, байрагы1 бәри ал!» диеси
41
гелди. Эмма шол сагатда гелниң найынҗар гөрнүшч гөзиниң өнине геленде, иңниллиси гулагына эшидиленде,
иагш-пара эреди. «Бир бенде өлүм өңинде демини санап
ятыр, мен байрага гызыгян» дийип, өзине игенди-де, өңки
аикиринден дәнип, атының башыны говшатды.
— Ери хав, Артык, сен нәме дурсың? — диен сес
ЧББКДЫ.
Артык оңа җогап гайтарды:
— Сиз гидибериң. Мен өнбарага гойберҗек дәл.
Агыздырышны чейнәя дуран алаша сын эден Халназар:
— Нэме үчин?—дийип сорадьп.
Артык башга бахана тапды:
— Алашама дөземок.
— Акмак болма! Мениң аңлышыма гөрә, байрак сениңки! Сүр'
Халназарың төвелласы Артыга тәсир этмеди...
— Өңбарак гелйә!
— Ана бири өңе дүшди!
— Ол кнмкә?
— Бай, онын, җайтарыльш гачайшыны!
— Ол башгаларына етдир ялы дәл айт!..
Шол гыкылыклар Айнаның гулагына илип, өз янындан: «Хөкман Артыкдыр» дийип тассыклады-да, хайданхай даш чыкып, өңбарага гөз гездирди. Онянча бойны
узын гыр байталың гысга гуйругыны шовладып геченине
гөзи илди. Оның ызындака, ондан соңкы гелйәнлере гөз
гездирди, эмма... Артыгы гөрмеди. Ол көпден бәри демини алман середени үчин, улыдан хашылады-да, оя чүмди:
«Ханы Артьж?.. Я ол өңбарага гойбермедимикә? ёк, бейле дәлдир!.. Ол хемише илиң байрагыны альш гелйәрди
ахыры!.. Оңа нәме болдыка?.. Аты йыкылып, майып-мүҗрүп болдьгмыка? Я оның өзи...». Айна шол агыр пикирлери йүрегипе сыгдырып билмән хамсыкды, чыглы гөзлерини петиредип серетди. Шол вагт янындан ылгап гечии
барян.гызларьщ бирине:
— Бар җиги, сора, эҗем дагы йыкылман-сүрүпгмән
гелйәмикәлер? — дийип ялбарды. Айнаның энелиги гайгысы болман, шол сорагы билен ол Артыкдан хабар билмекчиди.. Эмма хич задың манысына дүшүнмедик гызҗагаз:
42
— Әй-әҗик! Өзиң сорай! — дийип, голҗагазыны галгатды-да, кейик овлагы ялы бөкҗекләп гитди.
Ялбарып-якарып иберер ялы, Айнаның янында хәзир
ез җигиои Сона-да өкды. Ол ичөрик гирди, дашчыкды, йүреги хич ерде карар бермән, түммегин үстине чыкып серетди: соңкы гелйән топарларьщ ичивде дор алашаныңкеерҗекләп гелйәнини сайгарды-да, җаны арам тапды.
Артьж атындан дүшүп, оны гездирмек үчин оглан
миндирип гойберенде, җарчынын сеси яңланды:
— Халназар бай, гөзиң айдың ха-а-ав!
Шол сес Артыга бир хили гең эшидилди. Ол өз янындан: «Өйленйән юмрук ялы оглан. Ол, той хайсы, гелин
хайсы — хич задың манысыны билмесе, нәхили гөзи айдын болсын?» дийип дүшүнди. Өерилйән оглан, хакыкатдан-да, он ики яшьшда болуп, гелниң, сейгиң хениз ысыны хем алман, умуми шагалаңа гызыкмак билен атбашчыдан гелен ябылары гездирип йөрди.
Айна уяла-йыгрыла гелин гөрмәге геленде, Халназа|)ь(ң улы оглының өйине үстинден пишме сечилйән гелин
Г»Чирип салынаныны герсе, ортанҗы огльшың ейине орГ11ЦЛШ »\'лпини .гетерип гетиренлер®ни герди. Ол она. аңН1Ц Гшлуп, төверегине гарады. Халназарың аялы Садап
би^й, икй эгниаден дем алот ортанокы гелиияи геренд-е,
■''Нпй, иалач эдейин» дийип, ичини чекди, йүзи аҗымтык
1ам)Ш1/1Ы, эмма бейлесине айлананда, үстинде пишме се'1М.ий;>11 гс.хне гөзи дүшенде, гашлары язылды-да, йүзине
М1ИЫ ню,ч.!1(у нийьшып гитди. Айна оның минутлык гайгы1'ыиы, /иыпм.мы пгпглыгьшы гөренден соң, Садабың «Баллыиыц 1Ч'ЛПИ бн|)ыГ))1|) олҗек. Болҗак иш тизрәк болуп
гупфийп! ксм л,»л. уиллыиыц җаны саг болса — гелин
1'пПп.ц'ы ('н * д)Н'К инкирдедигини дүшүнди.
К(ЧМ'Л,)1И, яралы гелниң җан ховпыны тәзе гелне болан
хоиое баеды-да, умуми шатлыгы, той гызгалаңыны говшатмады. Бир өйден шол гелниң «Вай, өлйән» диөн ивдил(||1си чыкса, 'байлеки ейдөн багшьгның айдьмы хем оңа гоИ(У'Н «җа-ан, җа-ан!» диййән шатлыклы овазлар' яңланды.
Халназарың ез ейине гирен Мәмметвели хоҗаны, эпей
ншулылары герен Артык, йигитли ее барды. Шол вагтда
1ЧПЫД1Ш гелен пиядаказылар арап гатышьпслы дүшнүмсиз
дилдс спрнап башладылар:
— Ол еопы ве сапы, хазраты ымам эбу ханыпайи
К«впи рахматуллахы алайхиниң
мкилчилигиңизи кимге бердиңиз?..
43
мезхеби
бирлен...
ника
' Улы адам хөкмүнде йүз тутулян он ики яшлы сарыманыз чага хич бир задың манысына дүшүнмән, горкылы
пөзлери билен бакҗаклап серетди. Пиядаказылар өз догаларыңы гайталап сананларындан соң, янымда отуран
йигитлериң йөрите агзына сальгп бермеклерине гөрә, ол
нәзиҗөк оеси бил-ен:
— Меле бая,— дийип җогап гайтарды.
Арадан салым гечмәнкә, пиядаказының сеси гоншы
өйден эшидилди.
Сакгалҗыгыны сыпап, чөкине дүшен Мәмметвели хо
җа, мәрекеде отуран ника векиллерден түркмен дшшнде сөзләп разыльж аландан соң, арап дилинде хутба башлады:
— Элхемдилиллә, элхемдилләхиллези җагаланникахи,
пазылан бейнелхалалы велхарам. Пеңкеху, ма табалекүм.
миненисайи-месна ве сүласе ве рубаг...
Мәмметвели агзыны-бурныны товлап, богазыны1 гин
ачып, кырагат билен окады. Оның пыгамбердев ро»аят
гетирип, хер ким өз табына гөрә, ики, үч, дөрде ченли
аял алмак догры — диен манысыны, твверекдәки ди*ң салып отуранлардан бири хем дүигүнмеди. Хоҗам дотасының сонында:
— Вакырребби энзилли-мүззилен, мүбәрекен ве энте
хайрылмүззилию— диен арапча сөзлер билен голыны
ёкары гөтерди.т
Ника окалып башланалы бәри, өйиң артбагшына гечип, «багчының багыны кесйән» сынны җыгыллысы-да
шол бада дынды: диймели, Халназарың он ики яшлы агтыгыны арвах-жын «баглап» билмеди-. Хакыкатда болса,
юмрук ялы чаганың энтеклер багдан ачьшмаҗыгыка —
сыннычы аял-да дүшүнмеди.
Ортадакы табагың йүзине язылан уҗы дүвүнчекли, ак
■гүлли ятлыгы пиядаказылар пайлашандан соң, хер киме
овурт-овуртдан ника сувы пайланды. Гиң өйиң ичини оңлы ягтылдып билмейән онлук чыраң өлүгси ягтысына йүзи гүлүмсейән Халназар бай кисесинден чыкаран пулыны
хоҗамың саг элине җыңңырдадып гуйды-да:
— Ылахым, хемише той болсын! — дийил, бегенҗини
йүзе чыкарды.
— Болар, ишшаллам, амин! —дийип, Мәметвели элинй йүзине сылды.
Баллының гелни гетириленде-де, шоның ялы шатланан Халназар, хәзир онын «Вай, өлйән» диен сесини эшит44
меди, хас догрысы — эшитмезлиге салды. Догры, Халназар
оның барасында,. гелин дүеден йыкыланда хе.м ёлда
I олйәркә, бир аз ойланыпды: гелниң, бармакларынын. че«слешикли сандыраянына, эти гачан ак билегинин, гансыз
дамарларыньщ галлагышянына, янаклары ичине гиден
еолгун йүзинин. гөгерйәнине, говушгынсыз юка додакларыиың тисгинҗирейәнине, пакгаран дилиниң дийҗек болян задына өврүлмейәнине, деминиң дүзгүнсиз гелип
гидйәнине, мәзлешен гөзлериниң умытсьгз гараянына гөзи
лүшоиде — ондая тамасыны үзүпди. Элбетде, гелниң агыр
ока тәсир этмән дурманды. Ылайта-да, сөйгили гуЧ.ЧШШК гызьпболаны.оларың агыр гайгыда галҗакларыНЫ билени үчин, йүреги бир аз авапды. Эйсем-де болса,
«>|1()>ц көпден бәри ише ярамаяныны, бары бир адам болмаҗашны аңланы үчин, нәме-де болса, ондан тизрэк ды(Шнмны кем гөрмейәрд». Эмма вагтьгның бимахалльгынм, төйына шикест берйәнини узак вагт ойландан соң,
*(У1 шинди аманадыны табшырып баранок-ла. ДуймазлыИ1 НШ1(Ь)1Н: гой, тоя пәсгел бермесин. Тойы — той ялы
г«‘нф»'(1шг* дисн карара гелипди. Гелниң хәзирки зарыны
•ШИ1М1* (,ки( и, (чггсохбедиц гуралмагы хем шоның үчинди.
«1уПли*лиК еупы йигитли өе-де етенден соң, Артык даIы •тиНАН* гелшиш өе гөтерип бардылар. Еңңеси йиI и| Ои;Н‘к гслниң элини алышдырып, оңа несихат берди:
Ак, СОК гсйдирме! Арпа чөрек ийдирме! Я.кымсыз
ЛИ!П|И|>М(‘1 Гахарҗаңа дегдирме!.. Бар, газыгында гар12кн«с!М И1Ч‘((Х((( бс||()он поггында, оглан гыкылык этди:
—
]глн(')кг! ГоИберссне элими>! Вәк, зәге-ей!.:
Олл«н снк ншл омшийң элиие гамчы берилди. Чага,
иынчы;1й|)ы сийсмломак, олары ковмак диен зада дүшүнмии, гммчыны бщ) яна ташлады-да, гапа бакан топулды:
«М( маини тусспг хасабында билип, мәрекеден сыпып билсе,
нйдсн чыкып биже — башга арманы ёкды. Эмма оныңниег
йүзе чыкмады: гапыдакылар оны гойбермән, ызына долидыляр. Оглан нәтҗегини билмән, йүрегине ховсала дүшүи, гвзлерини мөлертди-де зөрледип башлады:
,_
— Иай, эҗеле-ей!..
1
А|)тык оца гүлҗегини, аглаҗагыны билмән, әдик чыт
«артмйкдпн, гушак чөздүрмекден гечип, бир баш- йүзүкчилермк йиыиа барды.
Ачык мейданда чәкякаларыны аркан серпип, агыл,(ййын отуран адамларың арасында Черкез билен Пөкги
45
Вала аяк үстинде чоммалып херекет эдйәрдилер. Оларын
бириниң эли«дә>ки түоселап ямяя гала)йы чыра, дым-дырс
отуран адамларың богазыны өлүгси ягтылдярды. Алгыр
гөзлери билен ачык бокурдаклара сын салян Черкез отуранларың, бир уҗындан эгнине какды:
— Пу-уч!.. Сенем пу-уч!.. Аррыгыны гынама, сенем
пу-уч!..
Шкги Вала хер гезекде оньщэлине яоышды, гьжылык
этди:
— Дурсана хав!.. Сен нәдйәсиң?..
Ин соңында олардан үч санысыны галдырып, шол
үчисинин. бокурдагына тайлы гезек серетдилер. Оларың
бириниң эменҗек чукурындакы дамарларың нызамсыз
галып-ятяны сайгарылды. Пөкги Вала:
—Иүзүк хөкман шундадыр. Шуны ахмал тутмалы дәл!
— дийип пугталады. Черкез оның дүзгүнсиз гымылдаян
дамарының—хиле дамарыдыгыны сайгарды: .
— Хан огул, сен хер кими алласаң хем мени аллап
билмерсвң. Тур! Сенем пу-уч!
Пөкги Вала «Хай-хай! Дур!» дийип гыкылыклап галды, эмма ол огландан йүзүк чыкманыны гөренден соң,
өзини лампа ере гойберди.
Галан икисиниң бири, йүзи йыгыртлашан көсе болуп,
хич бир дамарыны гымыллатман, сокы ялы сомалыгг
отырды. Бейлекиси готракы, гараягыз яш йигит болуп,
оның дамары хайсы, дамар дәл ери хайсы, гымыллаян
ери хайсы, гымылламаян ери хайсы — хич бир зат сайгарар ялы дәлди. Шейле-де болса, Черкезиң кирпигини
гырпман, демини алман, дикарынлаян алгыр гөзлери,
шонда бир азаҗык гозгалаң барыны сайгарды. Эмма шоҗагаз гозгалаң, оның голтугындакы йүзүкденми я йүзүкчини чашдырмак үчин эдйән хилесинденми—оны селҗерер ялы дәлди. Эйсем-де болса, Черкез «Хей, йүзүт-ә сен
чыкарайсаң герек» дийип ойланды. Ол, шол ойыны йүзе
чыкарып:
— Сен хан огул, хер нәче сарсмазлык этсең-де, йүзүги мен сенден аларьш—дийип, оңа бир аз сарсгын берди. Сокы ялы көсә гайталап середенде болса, оны горкузды:
— Сен көсе, өзиңи нәхак хорлаярсың. Сенден йүзүк
чыкмаз. Пучлайынмы?..
Көсе бир отурышыны, бир болушыны үйтгетмән җогап
гайтарды:
46
=• Мени пучласан— эдш агзыңа зәк атылан ялы
)дирин!
=- Ынха пучладым! —дийип, Черкез элини галдырда.
Пөкги Вала гара җаны билен гыкылык этди:
— Ёк, ёк! Черкез, ёк!.. Даян!.. Сен ялңьгшяроьщ! Иү*үк көседедир!
=- Ек, бейле дәл. Менвң чакьш-чак болса, йүзук готрквдадыр!
— Сен көсәни танаңок. Ол эдил гара ер ялы ахьгры!
= Көсе-көселигини эдйәр. Эмма бу огланда, нәме-де
Ышп, бир гала-гоплук бар. Ана гөр, йүзүк шундан чыкар.
Ёк! Шундан чыкса, мениң йүзүкчи болмадыгым! —
/Ц1Йий, Пөкги Вала бир аз сагынҗак ялы этди-де, элини
(«ЛД(»1|ЩЫ. Черкез:
Дур энтек!—дийип, оның элине япышды. Эмма
пачмп Пнкп-и она гарамав:
ЛП, ж->ее, бер йүзүги! — дийип гыгырды.
йү^үк чыкмшг, гөтракың чакгылы эли ёкарда
*У|)п м* дии1 сес явданды.
Гшиуя и(ышын, бсИисии тоиор, йүзүги салып башлан|й| «ИкНи Ш А и н » 1ш1Н»шҗ{||) еее Артыгы отуртмады.
Ш «|ЖИЛ«н |у||ун у||мшд«, дуры аеманың йылдызлары
иЙритыи шмнлс бнлсн нитрашярды. Ховада сызылар-сы1Ш1ММИ
окүегин барды. Халназарың хатарындан
П«шн) 1‘||д*)ки ойлсрнн, ышыгы, зсасан, сөнүпди. Артык
Х*дн«:н!()нш, хнчпрыньщ арасындан гечмекчи боланда, тугмды иПнң пшдодпшда бири-бнрине гысылышып, япыры4мшыи йтйн «днмдирмн ораешида Ашыры сайгарды. Ол
(Жмчмш-шм Лирын пышырдоды:
— К(ж Ашир, ним(1 нныршлын нтырсың?
Лшш> хрм шш нпшшфды билен җогап гайтарды:
~ Дин, емлян...
— 1 и>х(*й, сснем, ИШ-ИҢ1И түкедипсиң-ов!.. Юмрук ялы
Ч1Г(вМЬШйМ бир дини бормы?
— - Ек, Артьпк, бейле дәл. Өрәң, хезил. Гел, ынха
рулик «с.
Артьж гулагыны өе япланда, пьгшырды гарышыклы
Гуррүн, »шитди:
— Х»шы, бәррәҗик ятсана!
— Вй-иҗик.
— Юш*ш, оглан! Нәме бейле гыгырясың?.. Ханы, маНй нвмв соогадың бар?
■— Сойгат диййэниң нәме?
47
— Совгат-совгат бор-да... Ногул, кемпут...
— Оны эҗем билмесе — мен нәбилейин?
— Сен, эҗең оглымы?
— Какамыңам оглы, — диен часлы сес чыкды.
— Юваш!.. Болмаса, бирден чүммүкләрин.
— Чүммүклесең, яныңда-да дурман, эҗеме айдарын...
Ондан соң гүррүң кесилип, бир хили хысырды эшидилди. Чакы, чага гитҗек боланда, гелин оны гойбермедик
болара чемели, — бирден оның гыкылыгы эшидилди:
— Вай, эҗеле-ей!..
Ер-сув үчин юмрук ялы чага етишен гызы дакып, икисини хем көйдүренлериниң, хас догрысы, шейле масгарачылыкларың, гүлкүнчликлериң Артык узак гиҗе ойлап,
аңырсына чыкып билмеди...
Алтьищы баш
Обаның ашак янындакы гумсалт дүз мейдана байракчы эртир билен долы ялы ягып башлады. Артык өз алашасыны өңбарага гойбермәнден соң, бу гүн оның өңина
атдырмак ниети болман, оның өңине от дөкүпди.
Агшам шөвүр чекен, гарны хепбик ялы ичине гиден атлар, Артык байрак ерине баранда, ики-янлайын серхет
гурап отуран адамларың арасындан дарым эдйәрди. Җарчылар овлак-аузы ялы мәлешйәрдшгер. Меле байың чьшлак эерленен, гуйругы ишилен Чаканы, өз сейисинден башга голайына гелени хем депйәрди, хем гапярды. Халназарың Мелегушы билен Меле байың Чаканы якаларыны
танадан атларды. Халназарың Мелегушы аягындан сүңк
гетирени үчин, бу йыл чапувдан галыпды. Чапыланда-да,
улы тойда, бир обаның, асыл, бир тирәниц аты билен биле чапылҗак дәлди — обада дессур шейледи. Икибиракибир чатлышан атлар мәрөкәниң ортасы билен самчылашып гечишип дурка, җарчының:
— Ай, Мелебай, атыңы уграт ха-ав! — диен сеси
яңланды.
Меле байың чатшксувары кичкҗик гөзлери ойнаклап
дуран чепиксиҗе яш йигит болса-да, оның атланҗак боландакы
бөврини
диниргемесинде—бир
гуҗурыц
бары мәлим болярды. Бу гүн Меле байың Чаканы
утамышлардан Беззатларың «Атярым» адыяа эё болан
48
мәхнет гыр аты билен чапылҗакды. Онын, билен өңкн бир
тойда-да чапылып, икиси давалы болуп гечипди.
Атлар мәрекәниң ортасы билен аста-аста сеңкилләп,
ики-бака
бакаҗаклашып,
толгунышып
угранларында,
бүтин мәрекәниң үвсини өзлерине чекипдилер: икв айрытгын атың хайсының өкде чыкҗагына хеммелер гызыгярдылар. Ол атлар хениз мәрекеден сайланманка, икиси
чакнышып, гамчылашып гелйән атларың бири бойнап,
чепине бакан совулды. Чапыксувар байракдан гечип, атың
җылазыны терсиие'бакан нәче'бурса-да, атоңа эйгвртмән,
мәрекә гелип урды. Байракчы мөҗек деген гоюн сүриси
ялы босга дүшди. Артыгың душындан ок ялы вазырдая
гечен ат, чөвүрме телпекли бир огланы түвдүрип гойберди. Артьгк оны барып гуҗакланда, ол огланың демини
алып билмән хыкылаяныны гөрди. Оны лгол сагадың
өзинде сатыгчы арабасына салып, өе бакан угратдылар.
Бойнан атың берен ховпы гутарандан соң, мәреке өкҗөсини -галдырып, бири-бирияден өңе гечмек үчин гысылышып, сабырсызлык билен гошулҗак боляң атлара
серетдилер. Гөйә диерсиң, байракчыны хас хем гызыкдырмак ислейән ялы, атлар узак вагтлап гошулышып