Aýgytly ädim I - 19

гөзиниң өңинде оны гәрмәни үчнн, хопугып дем алды, йүрегине от гуюлан ялы болуп, атыны дебседи:
— Ашыр, йөр!
277
Аигьгр ховсала йүрегини алдырман, оның өңини габзад^ы:
— Артык, дур энтек!
)— Дурмага йүрегим такат беренок!
) — Биз, барыбир оларың ызындан.етип билҗек дәл.
<Элар> ,/өңи билен таналарыс, ондан соң хем, көнин ичине дүшен
ит ялы даланарыс, битирен ишимиз хем болмаз.
Артык атыньщ башыны чекип, йүзини ашак салды.
Ашыр сөзине довам этди:
— Оюнчы — утуланыны билсе ягшы. Биз гыссанм^лы. Ябылары эелерине гайтаралы. Я-да иң ягшысьг, сең
оларың бирини мин-де, ики-үч гүнлүк шәхере, Иванынка
бакан гит. Эгер олар гызьг алып гадениң сендигиңи та-!
нан болсалар, хәзир хезил бермезлер. Волостной билен
арчын оларьщ мыхманыдыгыны сен өзиң билйәсиң ахыры.
Артык башыны яйкады:
— Айна нәме боланыны билмән, отлы тагана атарылҗагыма гөзим етсе-де, мен оны ташлап гитмен! ;
— Мен бар ахыры!
— Белки, сениң хем азлык эден ериң болар?
Артык Айна билен өзини биртен, бирҗан хасап эдйәрди: Айна дири еринде — дири, өли еринде — өли болмагым герек дийип дүшүнйәрди. Шокың үчин Ашыр гайталап айданда-да, ол боюн толгады:
— Мен шәхере гитҗек^дәл! —'дийип, чүрт-кесик ёлуп
гойды.
)
Кемсиз гараңкы дүшенде, атдан дүшен Артыгы сайгаран Нурҗахан еңиллик билен дем алды. Ол бу гүнкн
атлыларьщ газабыны гөренден соң, Артык дири галса разы гелипди. Ол оның саг-аман доланып геленине шүкүр
этди.
Сәхет Голак Ашыры газап билен гаршы алды:
— Хей, этеңенәледиң догуранлары! Еңил келлелик билен бир ише баш гошясыңыз-да, ызыңызы басга гойясыңыз!.. Ягшы, бир ише баш урдыңыз — таң этдиңиз! Оны
эненизе, атаңыза дуйдурып эдиң ахыры!
Ашырың йүзини салык гөрен эҗеси оның тарапыны
чалдьк
— Вий, гатырганмавери, какасы. Огланлык эдендирлер-дә!
— Эңегиие сакгал табанам оглан болармы?
Ашыр, какасынын. ганының гызаныны аңлады. Онын
газабыны хем өз гамьшы азалтмак ниети билен вәшилиге
салды:
>
— Ери, кака, өзин яшлыкда гыз алып гачып бщмәниң үчин, бизе нәме гөриплик эдйәмиң?
г.кг.
Оларың болуп гелишини халларындан аңлан £әхег
гыҗалат берди:
— ■
— Хей сиз-ә вели, бейләңизде щандырдадьип отурдайыпсыңызда!
Ашырың вәшилиги шовына дүшмән, гайта, аладасы
тәзеленди: оның ишиниң шовсузлыгының үстине, гайта,
какасы хем гыҗалат берди. Шоньщ үчин ол оңа җогап
гайтарман, йүзини ашак салды.
Нурҗахан хем Артьгың ишиниң шовлы болманың®
оның йүзиндәки булашык хатындан окады. Шоның күҗн
ондан совал сорамага дили барман, алада билең^Ачай
демлемәге отурды. Артыгьгң чай-чөрек богазындан гечмеди. Оңың гөвни бирсыхлы Айнаның ызында гезди. > С[з> э
Артыгыц дурмага-да карары етмән, Ашыр билен^ае;
лахатлашды-да, Айнаның халындан хабар алмак нйети
билен, оба бакан йүзленди. Ашыр оньщ билен биле-.гитмекчи болса-да, оңа разы болман, гайтавул берди:
|вьиг,
— Икимизиң биле тиркешип ишимиз ёк. Сен1гал.
Гит-де, аманат улаглары эелерине табшыр. Аркайын^ел;;
мен доланып гелерип.
Ашыр оның газабындан хабардар боланы үчин диңе
биҗай ерде герүнмезлигини, өзини билдирмезлигини хайыш этдй.
, Артьж булутлы ховада илгезик йөрәп, Гандьгмың чатмасына бардьр.
Гандым өйде екды. Ол яссы намазындан соң көв-:сае
лып, Халназарларың төверегине гидипди: шу гүнки болуп
гечен ваканьщ такыгына етмек исләпди. Гичден соң -хова
бир аз чигрәп башланы үчин, Биби ужыпсызҗа от якьрс
шоның ягтысына яма ямап отырды. Таңканьщ агзыада
гоян тогалак пелтели галайы чырасы түсселәп янярды-р
өзинден улы гара түссе гойберйәрди, йыланың дили-ялы
гызгылтҗа ялнынын ягтысы ёкды. Чатманьщ бойы ©үйн.мегрәк болса-да, ини элиңи герсең — ики янына барктгет;жекди, узынак адам оның ичинде эгилмән дуруп бижкек
дәлди. Оның гарагурумы ямаг үстине ямаг болуп, изиңде-де мениңки болсын диер ялы гош ёкды.
279
Артык билмезлиге сальип, Биби билен гүррүде бащлады:
— Ери. Биби эҗе, обаңывда гыз чыкарҗак, гелин
эдинҗек бар дийип эшидипдим-ле! Той болмадымы?
Биби индели элини саклап, Артыга үшерилди, онын
йүзинде, гөреҗинде үйтгешик бир зат сайгарып билмән,
геңиргенди:
— Вий, ханым, сен бу затлардан хабарсыз, ниреде гезип йөрсиң?
Артык совалга тапды:
— Иван саргыт эден экени. Мен бу гүн шәхере гидипдим. Хәзир шондан гайдып гелишим. Шоның үчин хич
бир затдан хабарым ёк.
— Шейле дийсене!.. Обамызда, ханым, гүррүң кән.
Оның ялы болса, мен энтек саңа бир чайҗагаз гайнадьш
берейин. Ондан соң...
Артык оның сөзини кесди:
— Ёк, Биби эҗе,' мениң зат кемим ёк. Мен яцьвҗа
ёкаркы обадан ийип-ичип гайтдым. Байлар нәхили той
этдикән, шоны билип гечәейин дийип совулдым.
— Той ниреде?
— Нәме үчин? Шунча байлыклары билен ене гьгсгандылармы?
— Вий, налач эдейин... Айна өтен гиҗе бири билен
гачса нәтҗек!
— Гачды?
— Хава-ла!.. Байларьщ тойыны харама чыкарды-ла!
— Ана, тәзе гүррүң! Ким билен гачыпдыр?
— О-да белли дәл.
— О нәхили?
— Өңи билен Ашырдан ослап, оның илен-чалан ерлерине айландылар. Шол ослары болса пуҗа чыкды.
— Ери, ондан соң?
— Ондан соң ызчы гетирдилер, ызладылар, гүн яшыл
баряка, хол еңсеки сазлыкдан тапдышар.
— Айнаны тапан болсалар, кимиң алып гачаны белли
боландыр ахыры!
— Ёк, җиги, бейле дәл! Ол этими кессеңизем айтман,
дийипдир. Окы гөз-гүлбан атың өңине басып гетирипдирлер.
Бибиниң гүррүңи Артыгы шатландырҗак ялы этсе-де,
соңкы сөзи оның реңкини үйтгетди. Эмма җаныгып гүр280
рүң берйән Биби оңа эсеван болмады. Артык кынльж билен өзини саклап, сорагына довам этди:
— Гараз, иң соңында Баллы өйлерине гелин гетирипдир-дә?
— Гетир нирәң гүррүңи! Айна оңа «Сениң ялы Гарачомага аял боланымдан өзими өлдүрип ташларын» дийипдир.
— Шей дий-ле!
— Онда-да ол оны хорлапдыр, эндам-җанындан буруп алыпдыр. «Атаңа, энеңе бахаң төленендир. Разы болмасаң, сениң шу болушың билен өлдүрин» дийипдир,
оньщ бөвринден пычак дирәпдир. Эмма Айна оньщ хек,
яыындакы ики адамының хем йүз.ине дуруп «Маңа эл дегди, мен инди өлмесем — шоньщкы, елсем — ериңки» дийипдир.
Артык Айна берилен азабы эшиденде, от болуп туташса-да, сабырлышыга салды, гүррүңиң такыгына етмек
иследи:
— Бә, Айна мерт экен-ов!
— Мерт болуп, асыл, аялың башарҗак иши дәл!
— Ондан соң, элбетде, кимиң эл дегиренини айдандыр?
— Айт нирәң гүррүңи!.. Оны Баллы өйлерине гетирип ташландан ооң, Мама оның эндамыны гек-ала эдипдир, тенинден темен чүмдүрипдир...
' — Онда-да айтманмы?
— Айтҗак гүманы бармы? Шиндем ол, өвей энәк
элинде өсди, болмаса, Айна гыз илде белли бир машгала
боларды!
Шол арада Гандым гелип гирди. Ол Артык бйлен саламлашандан сон:
— Бу төвереклерде гөрүнмейәрсиң-ле? — дийип сорады.
— Гандьм ага, иш-алада билен башагай айт!
Биби Гандыма дүшүндириш берди:
— Оның, асыл, бу гүнки вакадан хабары болмаса
нәтҗек?
Гандьим айылганч гүлди. Оның бейниси өз еринде болманы үчин, чендан гүлмесиз еринде гүлүп, агламасыз
еринде аглаярды. Ол ондан соң агзының гыллыгьшы акдырып, кейпихон гүррүңе башлады:
— Бай бу гүн хезиллик болды-ов! Хезиллик!!!
Биби оңа игенди:
281
— Хезиллик нирән, гүррүңи? Набадың какасынын
хернә болушы шейле-дә: ил гьшанса, бу гүлйә!
Гойсана, гырнак, гойсана! Мен нәме үчин бегенмәйин? Халназар өмүр бойы бизе гүлүп йөрди. Ери геяенде, бизем бир гезек оңа гүлели ахыры! Шейле дәлми,
Артык?
,/ — Догры, Гандым ага!
у — Нәме дийсене, Артык, Халназар бу гүн йүзи гемрилен терне ялы готур, дул оглына найбашы гызы — Мередиң гызыны алып бермекчиди... Эмма бир гоч йигит’
оның эдил агзына гойды: оның тайынлан ашыны мухурды...
— Тойы бу гүн этмесе, эртир эдер-дә. Гызы тагпып гетирипдирлер ахыры!
— Айнаны алыб-а кыяматда-да той этмез! Ол гыз
оларың барының йүзики ере басды, эпей мыхманларының
хем агзына зәк атылан ялы этди. Инди Халназарың
гылчылары: «Пәхей, байың иңкис эдйән задыны! Оглың
болса, дөвлетин болса, гыз гытмы? Илиң орта бармак
ялы еринден сайлап аларсьщ!» дийип, гөвүнлик бержек
болялар. Оньщ самсык ©глы Баллы болса «Ёк! Мен пәлә
гидерин» дийип, дыван киши боля. Мен она өз янымдан —
онданам аңрык гит, тәтериме гит, өлүме гит! — диййән.
Бибиниң, Гандымың гүррүңи Артыгы бирнеме ынж.алтды. Ол:
— Гүррүңе гүйменип, узак отурайьгпдырын! — дийип,
еринден галдьгда, чатмаларына бакан йүзленди.
Отуз дөрдүнщи баш
Гыз алып гачаньщ терс ызыны ызарламакдан ызчы
боюн толгады. Ол етимолтаң чокайлының" кимдигини бир
аз сызса-да’ мәлим эдип билмеди. Оның озал шоның ялы
чынлакай ише гатышмадан агзы бишнпди, әди яныпды:
ганҗарышманың үстинден барыпды. Хәзирки вака болса
хас хем айылганчды, белки, өлүмиң үстинден элтҗекди..-.
Халназары шол масгарачылык гаты хорлады. Ол тә
шу гүне ченли илиң агзындакыны какып гелйәди, оньщ
бүтин дурмушы шоңа адатланьшды. Оның биширен ашыны башганын тамшанмагына, пулыны тәлән сөвдасына
өзгәниң эе болмагыиа, думльт-душдан гелен байракчыларың оны масгаралап гитмегине — ол нәхили чыдасын?
Р Шол оның ыснадьша, намысына дегйәр. Ата-бабадан бз4
——-
282
ри бейле масгаралык оныд гөрүп-эшиден зады дәлчахыры! Шоньщ үчин ол үч гүнләп өйден чыкман, кемаллы
ийип-ичмән, тукатланып ятды: агзы зәхере дөнди, бейниси ишлемеди, акылындан дурылап гечирип билен зады-да
болмады. Оныд шол агыр халында «Деррев пәлелери тайынламалы. Пылан гүн шәхере гетирмели» диен гыссаг,лы буйрук гелди. Ол бир обаның эмини боланы үчин бү\
тин жогапкәрлик шоның үстиндеди. Белли-бетер-де, бәш
ей болуп, оның өзи бир адам угратмалыды. Гызза-гызза
геленде Артык тапылмады. Халназарың өңки йүкиниң
үстине ол-да сервер болуп дүшди. Ол инди нәтмели?
Ватгьюсаг: ене бирини. алдара-огшара май ёк. Я-да Нобат бай ялы үч мүң манада пәле тутмалымы? Хий, шонча пулы бирден берип болармы? Халназар ломай алмага
өвренип, аз-да болса, бермәге адатланманды. Өмүрлейин
гыз сатын алаңда, бир ярым мүң манатдан артык харҗы
чыканок. Аз вагтлайын пәле үчин шонча пулы нәхили берип болар? Гой җәхеняем, нәме болса тутаяйын диеңдеде, ики-үч гүниң ичинде адам тапылҗак дәл. Инди өңки
гөвни сыныклыгының үстине-де, пәлелиге Баллыны ибермелими? Аслында, Халназар байың огльг инди пәлә гитсинми?.. Ёк, ол болмаз!..
Халназар шоның ялы узак ойлардан соң пенҗесини
урара, дырнагыны гечире гайтавулсыв гөвре тапман, ез
янына, чолаҗа ере Мавыны чагыртды. Ол, Мава бу сапар айратын бир гез билен середип, тэзе бир дил билен
сөзлешди. Ол гапыдан геленден:
— Мавы, гел ханым. Ханы, шу ерик геч-де, мениң янҗагазымда отур!—дийип, айратын якымлы дарышды.
Мавын бейле хеззет хачан герен зады? Ол сандыракламак билен:
— Бай ага, маңа шу ери боля,— дийип, гапынын. агзында отурмакчы болды.
Халназар гөзлерини гүлдүрип, мылайым гараш билен
ер гөркезди:
— Мен, ханым, хемме адамыны өз яныма чагырьвп
дуран дәлдирин. Оны әзинем билйәнсиң. Геч диемде, сесиңи чыкарман гечвбергин. Мениң сонкы гүнлерде саңа
рәхимим ннйә, сениң етимлигиңе мен дөземок!
Мавы төверегине ялтаклап, гаты ерде чөкерилҗек
болян дүе ялы яйданып, уяла-горка гечди. Эмма халы
дүшек үстине адатланмадык оңайсыз аяклары сандырады. йүзиниң этлери дартышып, боюн дамарлары тисгин283
җиреди. Иүреги горкы гатышыклы шатльж сызмак билен
гүрсүлдәп урды. Ол башыны ашак сальш отурды.
Халназар дүвүп гоян йүпини эмай билен чөшләп
уграды:
— Мавы, сениң, ханым, энең-атаң ёк. Үч-дөрт йыл
бәри мениң өйимде гезип йөрсиң. Хызматкәрден кән зат
ёк, эмма гөвниңден туряның үстинден бармак кын. Сенден мениң агзым тагам тапды. Мен ойландым-пикирлендим: элиңи ишден дындаран, гөвниңден туран адама нәче ягшылык этсең, ене аз ялыдуйдым. Сени өерсем,'үсти-'
ңе ак өй тутсам диен карара гелдим, эмма оның билен
хем гөвним канагатланмады. Иң соңында... сени мен өзиме огул эдинип алсам диен карара гелдим!
Халназарың мылайым сөзлери Мавыны гозгалаңа салды: оның чагалыгында эшиден сөзлери, эне-ата мәхри
гөзиниң өңине гелип, бегенжинден богазы долды, гөзлеринден еңиллик билен яш тогаланды. «Харамзада», «Доңуз оглы» адының «Ханым»; «Оглыма» өврүлмеги, оньш,
чөкгүн гөвниндәки эҗизлән дамарларына какып, силкинип агламага меҗбур этди.
Халназар, Мава өз сөзиниң тәсир эденини гөрди, оның
җогап гайтармага дилиниң диен этмейәнини аңлады, сөзине довам этди:
— Ханха, мениң бир топар оглым бар... Сенден гөр-'
йән хөзүрими мен оларың хич биринден гөремок... Мавы,
ал, ханым, яглык: йүзиңи-гөзиңи сүпүр. Мавы, гүнашыма
гиден гоюн-гузы тапышанда ызлашяр. Бири-бирини йитирен ата-огул душушанда нәхили гез яш этмән дуруп билсин! Мен сениң шатлыкдан аглаяныңы билйән, зыяны ёк. '
Мениңем гөвним бозуля...
Мавьп, гөзлерини сүпүренден соң, гырыиҗык сес билен:
— Бай ага, шу мәхрибан сөзлериң мени чагалык хетдиме элтди — дийип, яшлы гёзлерини эҗөсине тапышан
чагаңкы ялы балкьмдатды.
Мавым, мен сени өз чагам хасап эдйән. Сен гаршы
дәлми?
— Кәшки!..
— Озал дөрт оглым болса, гой, сениң билен бәш болсын. Обада халан гызыңы алып берип, сени өерейин.
Асыл, Баллы билен икинизе бир гүнде той эдерин!
Халназарың соңкы сөзи ез ядына Айналы ваканы салып, оны бир аз күрүкдирди. Мавыны болса этезлендирди. Ол өз янындан «Мехинлини берәйседи!» дийип ойла284
ды-да, ойыньщ акмаклачдыгыны аңлап, хилесиз ачык йүрек билен вада берди:
— Ата! Мени сен өзиңе огул эдинмегиң, мениң депәми гөге диретди. Мен сениң бир сөзиңи ики айтдырман.
Өл дийсең — тогаланып галарын.
Халназар өз янында тайынлап гоян доныны Мава
халат салды. Өзиниң көне гаракөли телпегини башына
гейдирди. Тәзе чокай, долак берди:
— Ине, ханым, Мавы, сен инди мениң оглым! — дийип, элини гысды. Шол вагтда гапыдан гелен аялына
болса буйрук берди:
— Садап, мен Мавыны өзиме огул эдиндим. Сенем
мундан соң оңа оглым дий, өз чагаларың билен бир гөзде гәр. Сен оңа деррев совсаны көйнек, мавутдан балак
тикип гейдир. Оның .гейими хем Баллыңкыдан энайы >болмасын! Мехинлә хем огланларыңа табшыр: Мавыны мундан соң хызматкәр хасап гтмән, Баллының доганы хасап
этсинлер. Дүшнүклими?
Халназар билен дүшүш Садап сөзе башлады:
— Какасы, саңа диййән: сен эдил мениң йүрегимден
турупсың. Мен саңа эййәмден бәри айдайын дийип хыялланып йөрдим. Худайың өзи сениң бойныңа уранына
бегенип, ики болуп билемок!
Ятса-турса ядына гелмейән шатлык Мавыны хайран
' галдырды. Ол бу бегенч, бу байрамы, асыл, акылына сыгдырып билмеди. Ол инди аталы, энели йигит, онда-да
болар-болмазың дәл-де, Халназар байың оглы! Ол оның
себәбини ызарлап, хич ерден тапып билмән, ахырында
Гарагумдакы гөрен үйтгешик адамсыны ядына салды. Ол
дүйн одуна гиденде, гумда бир яшула душ гелипди, оның
билен саламлашыпды. Ол оның ниредендигини, кимдигини
сорап, агыр халыны аңландан соң, гөвүнлик берипди:
— Сабыр эт, ханым, мырадына етерсиң!
Мавы шол адамыны дүйнки гүн йенекей бир адам
дийип хасап эден болса, бу гүн оны «Хыдырдыр» дийип
танады: маңа багт берен шолдыр дийип дүшүнди. Ол тәзе дон, тәзе аякгап, гаракели телпек билен Мехинлә гәрүнди. Оньщ йылҗыраклап серетмеги, Мавының гөвнини
хас-да гөтерди. Ол оңа «Эҗе» диймекчи болды, эмма
оның өзинден кичидигини, оньщ билен сөйги гүррүңини
эдишйэнини, бйри-бириниң йүрегинде яшаяныны акылына
гетирди-де, «Майса» дийип йылгырды. Эмма атасыньщ
аялына сөйги билен серетмеги, оны бир хили мүйнүргет285
ди. 0.зг Мехинлиң мәхринден хем чекинип билмән, ики
арада сергездан галды.
Мавы эртеси гүн Майсаның тикен чәкяка көйнегини
гейди. Шол ягдай Мавының дурмушында улы бир өзгериш болды. Эмма шол өзгериши Мавының әзи дөретмән,
төтәнден гелен ослагсыз, арзанбаха бир әзгеришди. Шейле-де болса, Мавының акылы оны аңламага етмән, «ХыУ дыр» гәренинден, худайың өзи Халназарың бойнына уранындан дийип дүшүнди. Шоньщ үчин ол мундан өңкй
горкысындан, налачлыгындан -эдйән ишлерини инди бегенҗинден, кейпихонлукдан, Халназарың оглы боланлыгындан, өз ншим дийип дүшүненлигинден этди.-Дүйнки
гүнден башлап, Халназар оңа «Оглым. Ханым. Балам»
дийип, сөз гатды. Огланларьи хем оңа рәхимли гөз билен
серетди. Шол ягдай Мавының угыньг екеледи. Ол, атасьи,
энеси, доганлары үчин герек еринде өлмәге хәзир болды.
Шонлук билен, арадан ики-үч гүн гечди. Артыкдан хабар болмады. Сүйҗи-сүйҗи иймәниң — аҗы-аҗы гәкшгагиниң барыны Халназар Мава сыздырмады. «Ягшы сәз
йыланы хинден чьгкарар» накылына гәрә, Мавыны сүйҗилик билен эзмәге, герек болан еринде оның өзини дйллендирмәге чалышды.
Отуз бәшинщи баш
Артьж Халназарың карам биҗесинден гачгала.хлап,
ненең-ничик болянча, шәхере дүшди. Эмма шәхерде-де"
ач-ачан гезип билмән, гизлинрәк ёл билен Иваныңка өзини атды. Артык баранда, Иван Тимофеевич өйде ёкды.
Чернышовың гелерине гарашып отуран Дурды билен
Иваның аялы Анна Петровна гүрлешип отырды.
Дурды хем Гоша обасындан болуп, Артыклардан гарагөрнүм ёкарда отурярдылар. Артык оны дашьшдан танаса-да, оның какасы Анна көр билен барыш-гелишлери
болса-да, Дурдының өзи билен хамчам гүррүңдеш болманды. Дурды яшлыгындан бәри хемише окувда гезйәрди. Оңа кэбир ерде Дурды молла-да диййәрдилер. Шоның билен биле, Артык оның барасында әтен йылдан
бәри кәп затлар эшидйәрди: Дурды русларың эдим-гылымыны говы герйәмишин. Бир нәче вагтдан бәри мусулман окувыны ташлап, орус окувыны окаямыш. Оның,
эгин-эшиги-де школда окаянларыңка чалым эдйәмиш,
дкне-шеригата мүңкүр болян ерлери-де бармыш. Атаэнесн оны өермек күйине дүшенде, ол: «Ек, мен соватсыз
286
гыз алҗак дәл, белки, орус гызына өйленерин» диййзмиш. Мәмметвели хоҗа болса оньщ барасында: «Анна
көр пакыр оглыны окадып, молла этҗекди, ондан өз гарыплыгьша ярна гөзлеҗекди, халкын, хүшүр-зекадыны
йыгнаҗакды. Эмма Дурды терс ёла дүшүпдир. Оның
достлары школда окаянлар, хамчамлары болса дар балаклар. Шоның ялы ылма урдурмакдан, илин гаргышына галмакдан худайьщ взи сакласын» дийип, дүрли вехимлер берйәрди.
Шол гүррүңлери ядына салып, Артык Дурда шүбхели
бир гөз билен серетди. Эмма оньвд оңлы мурт табамадык
тегелек йүзинде, сада кешбинде, гүлүмсирейән ышнаклы
гөзлеринде үйтгешик бир зат сайгармады. йөне вели,
оның эгин-эшиги башга моллаларыңка гаранда, хакыкатдан-да, үйтгешикди:
башында ёкарсы шырдаклы ак
шемпа телпек, бойнында илик якальп кейнек, эгнинде йүпек дон, йүпек гушак, аягында школдакышарынкы ялы
дар балак хем ботинка. Шол гөрнүш оны, хакыкатдан-да,
дилмачлара, шәхер адамларына меңзедйәрди. Шонын
үчин Артык оңа бир хили ынамсыз гөз билен гарады. Эмма Дурдының садалыгы, Артык билен якымлы, мылайым
сөзлешмеги — оның ези барада узак ойландырмага май
галдырмады, Оның газетлерден, уруш хабарларындан берен гүррүңлери болса Артыгы гызыкдырды. Артык оңа
дуйдансые соваллар ягдыраныны-да дуйман галды, алан
җогапларындан болса канагатланды. Дурды шол барада
Артыгың гиҗән ерини гашады.
— Бизиң халкымыз соватсыз, дүнйәден хабарсыз.
Шоньщ үчин болса чыдамсыз бир ягдайда аяк астында
басгыланяр. Байлар, сүйтхорлар, чиновниклер, эмелдарлар халкың агзына элтен ашыны дартып алярлар. Думлы-душдан тимисгенип гелен ачмаңыз гелмишеклер халкың ганыны соруп, тылла йыгнаярлар. Халк соңкы деминде ыраняр. Шейле ягдайы дүшүнйән-де ёк, аңлаян-да ёк...
Артык оның сәзини кесенини дуйман галды:
— Дүшүнеңде нәдерсин?
— Дүшүнсең, чәре тапылар: илки билен оларын гуран дузакларыны гырарсың, алдавларына ынанмарсың,
зорлуга йүз урсалар — гайтавул берерсиң.
— Нәме 'билен?
— Билим билен, гүйч билен, халк билен.
— Бялим ниреде?
— Ана, бардың үстинден! Халкың зәхмети билен
287
яшап, халкың малы билен баяян моллалар, ишанлар,
ахунлар халкың җанына каст эдйәрлер. Халка өвретмек,
билдирмек, дүшүндирмек ерине, халкы гараңкьща гал-'
дырярлар. Олар халкың чагаларының гүл өмүрлервни
йььллар бойы ердөледе гечирип, ылым, билим өвретмән,
диниң-шергиң тозанына булаян арап дили билен башларыны гарышдырып, үмүр дүнйәсине элтип ташлаярлар.
Олар шоны биле-бише эдйәрлер. Эгер-де халкың чагасы
соватлы болса, дүшүнее, олара мугт ерден гирдеҗи галҗак дәл. Нетиҗеде, халкың йыллык газанҗы санлыҗа
адама сиңип, башындан гум совурян дайхан ач галяр.
Дурдының соңкы сөзлерини Артык эдил өз агзындан
чыкан яльг дуйды-да, җаныгьш гепледи:
— Вах, нәсини айдясың! Арлы йыллык эден эмгегим рейган 'болды. Хармаяымы саманы 'биленпайлашдылар. ХемМ€ дайханың огүни хем менин^кә меңзеш. Халк гедай гали,
Халназар^а меңзешлер да1гың бөлөги ялы галл,а лыгаая.
—; Ана, төрйәмиң: дайхан йыл бойы азапда яшаяр,
хасылыны болса Арутюн билен Халназар пайлашяр.
— Бә, сен эдил мениң йүрегиме гирип чыкан ялы айт!
— Аллапарас, динпарас, шеригатпарас ишанлар, хоҗалар шейле деңсизлиги нәме үчин гарамаяклара гандырмаярлар? Нәме үчин шол деңсизликлериң гаршысына
вагыз-несихат йөретмейәрлер?
— Вах, гечигуш хоҗам, гайтып, Халназарың канунчысы, дашьшың горагчысы болса нәтҗек!
— Артык, мен өз дүцгүнҗәми гизләп билмәним үчин,
деңеизликлери дилленмән дуруп билмәним үчин, ишан,
хоҗалар мени халк арасында бетнам хем эдйәрлер. Шол
төхметлер нетиҗесинде, хут өз какамың хем менден йүз
өврен вагтлары гыт болмады. Белки, мени сен хем йигренйәнсиң?
— Айбыны яшыран—айңалмаз. Менем сениң дашыңдан
көлгәңи кесеклейәрдим. Эмма шучайичим салымдаболса
сениң хакывда болан дүшүнҗәм бүтинлейин үйтгеди.
Артык өз башына, өзине меңзешлериң башына гелйән
зулумларың барыны патыша хөкүметинден гөрйәрди: арчының волостнойы, вслостнойың полковниги болмаса,
полковнш ак патыша даянмаса, Халназар өзине шейле
зорлзҗ эдип билмез дийип дүшүнйәрд». Эмма Дурды
оның пикирлериниң бир нәчесине гаршы чыкды; патыша
хекүмети гелмәңкә, ханлык, беглик дөвринде-де гарыпларың гунииин говы дәлдигини дүшүндирди:
288
— Патыша хөкүметинден зейренйән еке биз я бизе
у.ензешлер болман, рус халкынын. хем көпис», ылайта-да,
дүшүнҗели адамлар ондан нәразы. Оның асыл себәбине
мен өзим хем энтек чуңңур дүшүнип билемок. Аз вагт
ичинде өз дүшйәнҗәми хем саңа етирип билҗек дәл.
Эмма патыша хөкүметиниң бизиң үстимизде сүрйән
агалыгы, зулмы билен бир хатарда, бизе берйән пейдасы
хем гыт дәл. Сен, белки, бишйән адамлардан эшиденсиң:
рус гелмезден озал, бизиң үлкәмизде йылда говга, йылда
җеңди. Көпетдаг этегинде, кесеаркачда, Сарагт, Мары
тевереклеринде аркайын экеранчылык, аркайын дурмуш
ёкды. Бизиң Теҗенимизде кепленч вагт ил болман, чендан Мары аягындан элкин гелип, сепме экердилер. Эйран билен арада аламанчылык, талаңчылык, гул-гырнак
гетирмек, экитмек, адамлары алмак-сатмак сөвдасы
довам эдерди. Хыва ханлары, Бухара эмирлери хем Эйран шасындан сапак алардылар. Русия билен бирлешелимиз бәри — биз ол гач-ха-ковдан дындык: аламанчылыгың соңына серхет чекилди. Биз инди өз юрдымызда аркайын яшап, аркайын экеранчылык эдип билйәрис...
Дурдының агзындан дөкүлйән дүрдир хасап эдип отуран Артык шол ерде оның сөзини кесди:
— Аркайый экеранчылык эдйәс вели, хасылыны аркайын. ийип билемзок.
— Оның догры. Ол барада мен озал айтдым. Сен энтек
мениң пикирими бөлме... Хава. Умуман аламызда, Русия гошулмагымызың бизе ыктысат, медениет тарапдан
хем эдйән пейдасы кән. Биз диңе бир отлы ёлыны алып
гөрели. Мара, ахала гидип-гелмек үчин азындан ярым
ай, болмаса, бир ай вагт герекди,— хәзир гүнин барыпгелйәс. Бизиң йүз дүе билен йүз гүнде чекҗек галламызы
гртлы бир гүнде чекйәр. Өңкә гаранда гейим-геҗим х&м
бол, азык хем етерлик. Шәхериң хем овнук-ушак сөвдаңың тзсири нетиҗесинде бизиң халкы)мыза кем-кәс медениет хем аралашяр. Бизиң бүтин уездимизде екеҗе-де
болса, рус-түркмен мектеби йылда бир нәче соватлы, билимли адам гойберйәр. Догры, оларың көписи патышаның колониал-агалык сыясатыны гүйчлендирмек үчин,
патыша эмелдарларының өзлеринден бетер җан чекйәрлер.
Эмма шол мектепден чыканларың ичинде халк тарапдары болян йигитлер хем ёк дәл. Мектеп патышаныңкы хем
болса, ондакы мугаллымлар, тербиечишер патыша хазнасындан черек иййән хем болса — шоларьщ ичинде-де чуң.5. Решающий шаг.
289
ңур дүшүнҗели, ынсаплы адамлар тапыляр. Оларың б»р
нәчеси өз окувчыларына ылым өвретмекден башга, адамчылык хем өвредйәрлер.
; Дурдының меңзетмелери Артыга яраса-да, соңкы ынсап, адамчыльгк меселелери оңа етмеди. Шоның үчин ол
,өз дүшүнҗесини мәлим этди:
— Мениң дүшүнишиме гөрә, сен: патыша хөкүмети
оңат диймекчи болясың?
— Ёк. Патышаның, патыша хөкүметиниң халкың
душманыдыгыны мен озал саңа айтдым. Мен саңа, рус
патышалыгына гошулалымыз бәри, дурмушымызың үйтгәп башланыны, рус халкыньщ садалыгыны, оның айратын адамларының адалатлы көмеги саясында бизиң хем
езимизиң кем-кәс ачылып башланыны дүшүндирмекчи
болян. Патыша аз санлы байларың аркасыны тутуп, көпчилик халкы аяк астына саляр. Шоньщ үчин рус халкының өзи хем оңа гаршы. Мен хем патыша хөкүметиниң
тарапдары дәл-де, халк хөкүметиниң тарапдары.
— Халк хөкүметиниң?
— Артык, оиы мен саңа бу вагт долы манысы бишен
дүшүндир'И!п билмен. Түркилоп айтсам: халкың өз зргси
өзинде болсын, халка аң-бильим ‘берйэн мектөплер’ иөп^рэк
ачылюыи, хекүмет эдараларыэда руслар- билен- биле түр!кменлер хем ишлесин- дийдигим. Хекүмег ишгәрлер-и В'0лостнойлар ялы патыша дикмеси болман, сайлав бииен
болсыл, халк бәхбидини назарда т}'тҗак адамлар сайлаңОЫ1Н дийдигим.
— Шол' сайлава байлар, ишан-хоҗалар хем гошулмалъшы?
— Эл^бетде, хемме адам дең хаклы боямалы.
— Онда, оен®ң шол айдян хекүметиң хем дайкан үчи.ң
пейдасыз.
— Нәм>е үчин?
— Бары бир: иш башына ене байлар, сввдагэрлер,
алдавчылар гечер. Хәзир хем Бабахан арчьш мирапларьп,
эминлери йыгнап маслахат гечирйәр. Эмма ондан нәме
чыкяр? Иш кимиң пейдаоьша чөзүлйәр? Бүтин агр®м
дайханың үстине дүшйәр. Сары ялы ики-еке халк пейдасына сөз урянларың болса гөзлерини түрмеде ачярлар.
Вк, маңа бейле хшүмет герек дәл! Үлешигв ёлбарсын,
■ыгтыяръша табшырсаң, оның агзьшдан галан саркьщьшда« башга) зат даггмарсың.
Дурды оньщ сөзяни кееди:
290
— -Артык, сен өрән галҗад йигит. Гөрйэн веля, сен
йөнжей дайхан дәл. Чакы- — сен хем1 бир нәче гүррүвдерч
диндапсиң: Черяыинш сөниң гулагыңы' гзндырая болара
чемели. Өрән говы. Мен саңа бир загг айдайын: Россия —
өрон бейик үлке. Онъщ халкъша еан хем етер ялы дәл.
Хатда диңе 'бир Иван Тимофеевич яльг ишчиоиниң өзи4,
хөм бизиң халк-ьшьгздан бир нәче эсое көп. Ылайта-да, 4
Русиетде окувлы, альш адамлар кан. Дагры,- школда
окаманым үчш, мен руочаны түрген бииемок. Эйсем‘-де
бол-са, ооңвы вагтларда 0'Ны өз эне дишим ялы билмете
ымтилян. Рус халкы бейик халк болушы ялы, руе дилч
хем дүкйэниң иң эсас диллерииден бир». Руе дилини билмән, руе мөдениети билен алышмая, рус халкы билен
достлашман, азатлыгы эле алып болҗагыяа, медениетли
халклар хатарьша гирип болҗагына-да көп ьтанамок
Шоның үчин мен русча китаилары, рус языҗыларының
эоерлерики кән охаярын.
Дурды &з элшдәки' дашы овадан гаплы бир' китабы
гөркезди:
— Ияе, бу китап рус языҗыоы Лев Толстойың «Анна
Каренина» адындакы романы.
— Рошн диййэниң н&ме?
— Дурмудхы гиң суротландырян пызыклы китап.
— Дайхан дурмушьгнъшы?
— Хава, мунда өзиң ялы дайханларъщ-да хал-ахвалы,
ой-пикирлери, бүтин дурмушлары гиң суратда беян
эдилйәр.
Башга нәме барада гүррүң гидйәр?
— Сөйги барада.
— Хә, кысса дийсеяе!
— Кысса веяи, бизиң даетанларымъю ялы эртехи болман, шу гүнки хакыки дурмушы суратландыряң иысса.
— Шу гүнки дурмушы?
— Сен оны гең герме. Рус хашьткъщ гщ маглуматлы,
адалатлы, диңе халк бә®бидини гөз өнрнде тутян, патыша
зулмыны паш эдйән, халк пейдасына хызмат эдер ялы,
дөвлети яңадандан гурмак ёлларыны гәркезйән җаиьшкеш языҗылары-да кән. Белки, Чернъшшв саңа шейле
ягдайлар барада-да. гүррүң берйәндир?.. Шейле болса,
өрән говы!.. Иван Тимофеевич билен мен хем гүррүңдеш
боля-н. Эйоем-де болеа, мөң энтек оларың баш гошмакчы
болян ишлерине оңлы дүшүнемок,-Чернышов өзини—патыдганы агдарьш, оиың еринде нпсти-дайхан хөкүм1етини гур19*
291
макчы болян көпчилик тарандары хасаи эдй&р. Хава,
'бүтнн халк хөкүмепи. дәл-де, ишчи-дайхая хөкүмети. Бвз.де шлчи ёкдан двэн ялы, дайхан болса соватсыз. Месе■лем, саңа «Сен волостнойың еринде отур-да, иши здара
эт» дийселөр1, башарармың?
— Б аша рҗагымы-б ашарм аҗагьш - а билемок вели,
Халназар' ялы эмеҗинлериң-ә сеңригиие ;га(гы какарьш.
Шолар ялы мугтхорлара дайхаиың хаиын-а ийдирмен!
— Ек, Артьж, иш: бириниң сеңритине какьш, бирине
гол ягмакда) д-әл. Ол өрө« чылшырымлы. Рус халкыньгң
өңдаки адамларьшъщ нәхапи дүшүнйәнлерже, нәхилн иш
альш бармакчы болганларын-а мен оңлы дүшүнемок вели,
И'ван Чер'»ьгшо1вың түркмен ягдайыны оңлъг аңлаянына
дүшүнйэн. Хер халда, дүнйә вакаларының гидишиңе гараңдэ, патышаньщ өмри азалан ялы гәрүнйәр, якын хелҗек оны гөркезер. Рус халкы гиң дүшүнҗели, узакдан
гөрйән халкдыр: шоларың йөрелгеси, белки, бизиң ялы
хениз әтмесин» ввренмедик гөзсүзлере-де ёда болар?
Шол ваят Иван Тимофеевич бир адам билен тиркешип
гелд». Артьж ол адамыны хенизе ченли Иваныңкыда гөрмәнди. Оңа гайталап гөз гездирди. Ол, эгни костюмлы,
чокга сакгаллы, йүзи ышнаклы, гөзлери алакчап гараян
бир адам. Ол өзини нәче рахат гөркезмәге чадьгшса-дад
Артык' оиың гөреҗинде хер бир зады билеск-гелйәнлик, \
шоның билен биле, айратын эсерденлик сайгарды. Соңкы \
гүнлерде Артыгың ,өзинде-де шоның яльг бир хәсиет пейда I
болупды.
- '
Иван ол ад амъшы Артык билен Дурда танатды:
— Бу мьгхман бизе Ашгабатдан гелдагдир. Муның өзи
Бакувльг, небит уссасы. Адьг Николай Мотвеевич Арто'МОИОВ.