Latin

Aýgytly ädim I - 15

Total number of words is 3817
Total number of unique words is 2411
2.3 of words are in the 2000 most common words
6.1 of words are in the 5000 most common words
9.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Мәмметвели киме гулак габартҗагыны, кимиң сөзине
ынанҗагыны, хайсы хабарын, пейдалыдъггыны дүшүнип
билмән, хинини йитирен алака ялы, ёлыны-ёдасыны унутды-да, төверегине гаранҗаклап отурды. Халназар эпей
ардынып, өз оөзине мүмкинлик тапды:
— Янаралың болкөйнеге берен тылгырамыны арчын
маңа мәлим этди. Онда шейле дийилйәр: Самаркант областында, айратын хем, Җызлакда патыша буйругына
боюн эгмән, гайта, оның гаршысына чыкан бир нәче мүң
адам атылды. Оларың өй-өвзарлары отланды, ер билен
егсан эдилди. Маллары-мүлклерв патьппа хазнасына гечирилди. Шу хабары халк арасына яйратмалы: илат эшитмедим диймесин, пәллери азмасын...
Хер хили гүррүңлериң башы агырдылды. Сарынын
гайгысыны пайлашып: «Бичәрәни түрмеде енҗипдирлер.
Аягыны гандаллап, Ашгабада әкидипдирлер» диен гүр'рүңлер болды. Артык, Сарының гүррүңини этмек билен,
Халназара какдырды:
— Баяра, волосноя аркаңы тутуп берип, петекәңи габартҗак боландан, илатың гаргышына галандан — Сары
мирап ялы мерт дуруп, түрмеде чүйрән йүз эссе говы!
АртыгЫң сөзини тассыклан хем тапылды:
—.-Ине, бу макултүррүң!
.:
216
\ Келле гызмак билен гүниң яшаны дуюлмады. Гушларың җүррүлдейәни эшидилмеди. Сопы пессеҗик хекемине
чыкып, төверегиңе гөз гездирди. Гүндогардан зулмат гөтерилипдир. Чөплериң башы сайгарардан гечипдир. Гүн
яшан ериниң гызгылт шөхлеси өчүп, оның ызында дице
сүйт ялы ягтылык галыпдыр. Мейдандан мал аягы йыгнанып баряр. Диңе аяллар тамдырлардан чөрек, җоялардан
гавун-гарпыз гөтерип гелйәрлер. Шыпырма телпекли бир
дайхаңың аягының ашагындан сыпҗап барян гөк эшек
агзыны гиң ачып, үзнүксиз арлаяр, обаның ичини зензеле
билен долдуряр.
Сопы гүнбатара гарап, ики гулагына сүем бармакларыны сокды-да, бог^зына сыгдыгындан азана гыгырды:
— Аллахы экбер! Аллахы экбер!..
Сопының овазы эшегиңки билен сазлашды-да, мәрекәниң гүррүңини басды. Адамлар өрүп, мечҗиде гирип башладылар.
Халназар намаз окаян вагты, яңкы болуп гечен гүррүңлери бирин-бирин бейнисинден гечирди. Җызаклыларың хөкүмет үстине чозанларыны, демир ёлың кәбир
ерлерини йыканларыны ол-да эшидипди... Халназарың
патыша геленден соцкы дереҗеси ядына геленде, үчденбир кәренде гөзиниң өңинден геченде: «Ек! Патыша гаршысына гитмек болмаз. Ол узын ичегели бир ёлбарсдыр:
чемлешсе какар! Җызаклылар ондан нәме гөрүпдир?
Аслында, патыша хөкүмети . мусулманлара ягшылыкдан
башга, нәме яманлык эдипдир? Бар дилейәни пәле дәлми?
Берерис! Өз огулларымьщ дерегине хаҗык-хуҗук эдип,
Мавыны иберемде болмаямы? Җуда болманда, пәле тутайҗак экеним-дә! Ики мүң манат, кәрендәниң ташланды
бир четҗагазьщдан эмеле гелмейәми! Аслында, бир көпүк
хем чыкдаҗы этмен: хер эдерин, хесип эдерин — Артыгы
иберериң.'Ол оглан өрән кән чикҗерйә: мен оньщ гөзини
пронтда ачдырын! Гой, ол кимий-кимдигини ягшы бил~
син!» диен нетиҗә гелди.
Халназарың ойына Мәмметвелиниң төвбири бир аз пәсгел берсе, җемагатьщ даргамагьг оны бүтинлейин поздьи
Ол, мечҗитден гайдандан соң, улы гарымдакы дүелери
сынлады, даңылгы дуран өкүзлере гөз гездирди, Мёлегуша
назар салды, гапыда гиң язылан гүлли кечәң үстинде отуран адамлара гөзи дүшди. Оларың ики санысы мундан
ики гүн озал аргыша гелен ёмут мыхманларды. Оларың.
гошлары обаның четинде болуп, баштутанлары агшамына
217
Халназарыңка нахара гелйәрдилер. Халназар олардай
инче чәкменлик, аргыш чувал, бир нәче инен дүё, үчдөрт саны хем бугурчы алыпды. Олар оңа ёмутларың гача. урушларындан хем гүррүн. берипдилер.
Үчүнҗи мыхман Халназары гөрен бадына, ерңнден
туруп, оңа бакан топулды. Халназар оны деррев танады:
— Хә-ә, Эсеналы ага, сенем геләйдиңми!
Олар хырыдар гөрүшдилер.
Халназарың гаршысында дуран орта бойлы, зейтун
донлы, аягы көвүш-месили, башы саргылт телпекли, ички
донының дашындан сүтүк гушаклы, сарыягыз, гүрзелек
ак сакгалды. Ики-янлайын сорашылан аманльж-саглык узага чввди: Мәмметв^елиниң Арутюн хсхҗайындан
эден сорагының хеддине барьтп етди.
Эсеналы — алилиди. Ол, Халназарың улы ашнасыды.
Эсеналы оның этекгаладакы, кесеаркачдакы бар ишини
битирип берйән адамсыдьг. Халвазарыңөзине дон, мапвгаласына кетени докадэрды. Сөвдасы үчин болса йүзләп али^
ли совсанысыны гетирйәрди. Чарва күртлер дагдан бәрик
иңен вапларында, йүзләп эркеч, күрти гоюн алып берйәрди. Халназар шол маллары бугдайлык, пагталык
дагадярды. Ол оның хорматлы мыхманы, сөйгили достыды. Хатда Мехинлини хем шол алып берипди.
Гөк чай башында экин-тикинден, баш-малдан хабар
алышыландан соң, Халназар ондан:
— Гара ишан месми?—дийип сорады.
— Асыл, дөвүлейин диййә!
— Ба-а, Эсеналы ага, ол сенденем-ә бәш-үч яш
улыдыр?
— О-я гаррьгмьгя айт.
— Нәме үчин гаррасын?
— Хава-да! ол элини совук сува урмыя. Дивана баря,
гелйе. Ящ аялыны гуҗаклап, мумыялы гөк чай билен палавың мыссыгыны уруп ятые.
— Болса-да өзи ягшы адам.
— Нәсини айдясың, оның өзи асыл адам-да. Орус ичиде дүшсеем, баяр болсаем, ишанлара уюп, намаз окыя.
— Ол йыл, күртлер билен давамыз дүшенде, ядыңда
бармы? Нәтди? Найынсап эдил гаңрыберд-ов!
— Күртлериң оны яныда җаны бармы?
— Оның янында сизиң кесеаркаҗыңызың хем җаны ёк.
— Оны ине шундан билсе болар: пәле бермеҗек бо218
луп, ёмутлар топалаң турузыпдырлар.. Гара ишан гүбүр
яныда хем шейле абырайлы боланы үчин, оны хәзир шол
даваны ятыртмак үчин янарал Мадрьгдовың янына
юбердилер.
Халназарың ёмутлардан эшиден хабарыны, мечҗиДин
агзындакы болан гүррүңлерини, Эсеналының сөзи — Гара
ишаның Күмметховуза гитмеги чынлакай тассыклады.
Халназар бир аз ойланандан соң:
— Емут^ар нәхили топалаң турузыпдыр? — дийип
сорады.
— Патыша пәле берҗек дәл дийип, эйран ёмутлары
билен билелешенмишлер. Олардан яраг алямышлар.
Даш гулакдан эшитмишиме гөрә, рум халыпасының ?ли
бар болара чемели. Билмедим: җансыз гелипми, векил
гелипми, яраг хөдүрлейәмишлерми. Хер халда, диңе атабайларың, җапарбайларың иши дәл болара чемели. Хер
халда, гыргын зормышын.
Халназар чуңңур ойдан соң:
— Хә-ә, шейле дийсене! — дийип, улыдан демини
алды.— Кесеаркач нәхили ягдайда?
— Халназар бай, пылан дийип айтмак — җудаем кын.
Хөкүмег гыссап сыкаҗага саланда, «Пәле'беририк» диййәлер. Ёмутларыңкы, Җызаклыларыңкы ялы хабарлары
эшиденлеринде болса, «Бермирик. Урушырык» диййәрлер.
Шейлеем болса, этекгала аяк астында боланы үчин, патыша гаршысына чыкып, уруш эдип билмие.
Пәле аладасы, уруш ховпы, кәренделериң дагап ятмагы — Халназары хейҗана гетирди. Сары кәди билен гайнамы етен яглы ищек этиниң гүйчли гайнатмасы онын
богазындан зордаң гечди. Емут мыхманлар эрңекли чанакдан гайтарып алан чөреклерини пишигиң келлеси ялы
эдип агызларына окланларында, Халназар сүңке гүйменмек билен мыдар этди, янаваҗыны долдурып, амача й»лигини ювутҗак боланда-да иринди.
Йигрими алтынщы баш
Үлкер икинди ерине барып, даңың дүйби яңы саз бе:
ренде, азанчы азана гыгырды. Даңданьщ тәмиз ховасьгнда, азанчының сеси обаның үстинде янланып, бүггин
төверекдәки гиң экеранчыльшга бакан яйрап гитди. Ол,
сүйҗи укыда ятан Халназарың хем гулагына илди. Эмма
219
ол, агыр гөвресини бейлелигиие агдарды-да, хүвдиленен
ялы, ене ука гитди.
Садап бай Халназарың голтугындан йылан ялы сувулып чыкды. Ол геринжирәнден соң, баш богысыны дүзедип, пүренҗешни пүренди-де, дашарьж чыкды. Гапыдакы
мыхманлар гузы ялы мырлашып ятырдылар. Хатарын
угрында гымьшды ёкды. Диңе гоюн агылының агзында
Мавы пачак дограп отырды. Мехинли аркасына кәдисини
алып, бедресини шакырдадып, сува барярды. Иылдызлары сейрекләп башлан мавы, гиң асман, әгирт саяван ялы
герилип дурды. Серчелер җүррүлдешип, эййәм аяк үстине
р галыпдылар. Күле көпек арт пенҗелери билен ер дөрүп,
йүзини нобура бакан тутуп хыңранярды. Садап бай шол
яна гаранда, яла гелйән ганҗыгың ызында сүрили көпегиң бири-бирини гысганяныны гөрди. Олар хыңрылҗырашып, бири-бирлерине хайбат атышярдылар. Хер бир
затлара ырым эдйән Садап бай, сәхер билен биринҗи
гезекде гөзине каклышан сүрленишиги — оңлыльгга ёрмады: «Хернә, худайым, бәхбит бола-да» дийип, худайёлына
бир тамдыр чөрек айтды. Ол бир аз өзини ырасландан
сон, дүе гарымындакы гелинлериң апбасыларының шаңңырдаяныны, сагылып аяынян сүйтлериң гүжжүлдейәнини диңледи...
Хова бир аз ягтыландан соң, Садап бай Халназары
турузды:
— Аю' Саңа диййән: эшидйәмин?!
Халназарың гулагына бир сес илен ялы ыңрылҗырады. Садап оның эллерини овкалады, сөзини гайталады:
— Инди турайсаң нәдеркә? Намаз вагтам голайлап
баря.
Халназар бир аз мымырап, Садаба нәзини чекдиренден
соң геринди. Ол паллап дем аланда, агшамкы иен гайнатмасының, ювулмадык дишиниң агрылжык ысы Садабын.
бурнына урды. Эмма Садап оны атыр ысындан энайы
гөрмеди. Ол, Халназарың агрылҗык ысыны алып, ягҗымак эндамыны сыпалаян вагтында, өзини дүнйәде хич бир
затдан кемсиздирин хасап эдйәрди.
Халназар тәрет гылып, мечҗиде барып геленден сон,
? Эсеналының совгат гетирен гүлпыяран доныны ички доны*■ ньщ үстинден ясгынҗак алыщ ялаңач аякларыны ашагына
салды-да, ачык мейданда мыхманлар билен биле чай ичмәге отурды. Ичи тегелек чәрекден долы дүе йүңинден
эдилен зол-зол сачак орта, гүтүләп дүшди. Садап бай да220
шына галайы чайылан мис жамьг тошаплы сары ягдан
долдурып, язылан сачагың үстиндё гойдьь Бир яндан,
уллакан ак чанак долы агаран гелип етди. Ики өйин арасы билен ери гырып гөрүнен гүн, Халназарың элиндәки
ики дөвүлен ярты чөрек ялы гызарып, йылгырып галды.
Халназар хамырлы мыссык чөреги алачалы яга омракай
батырып, гәвүш арасында сөзледи:
— Эсеналы ага, сен ягшы вагт гелдиң: биз той этмәге
тайынланярыс.
Эсеналы диши гиден агзының гәвүшини йыгҗамладып,
вәшилиге салды:
— Ягшы йигит — той үстине диендирлер. Оң болсын!
Эсеналы үчин кими өерҗек дийип сорамага хаҗат
ёкды. Халназарьщ өй ягдайыны, машгаласыны, дул оглының барыны ол өрән оңат билйәрди. Халназарың еңсесинден гелип, гыйыграк отуран Садап бай яшмагыны чейнәп,
сөзе башлады:
— Эсеналы ага, сен танян болсаң герек: биз Мередиң
гызыны гелин эдинмекчи боляс.
Эсеналы бир аз ойландан соң, башыны галдырды:
— Хә-ә, Мерет макулың гызыны. Бир вагт мен оның
аильша галбири сатаным ядыма дүшйә.
Эсеналы бир гезек Мама билен сөвда этҗек боланда,
Мама ашак-ёкары дартышып, еке җиннек үстинде узак
вагтлап чекелешди. Сөвда башланалы бәри, сесини чыкармаң отуран Мерет узак вагт додагыны мүңкүлдедип, ин
соңында дилленди:
— Алҗак болсаң, алай-да. Бир җиннек билен арзангыммат болуп дурасы ёк ахыры!
Мередиң сөзи Эсенала хош якып, «Ине бу сөз макул»
дийди. Шондан сон Мереде макул лакамы гошулды.
Халназар агзындакыны ювдунып, ягдан омракайрак
алды:
— Шу гүн оңа мал кесдирип, сәхет беллеҗекдирис.
Садап, Эсенала миннетдарлык мәлим этди:
— Эсеналы ага бизиң той тутҗак болянымыздан хабарлы ялы, оңат халатлЫк хем алып гелипдир.
• Эсеналы лаххылдап гүлди:
— Н&ме, алилиниң аңырсының өвлат гатанҗы ёкдыр
өйдйәмиң?
Эсеналы чайдан соң, гарымың ичинден байыр ялы гүммезекләп галан бугдая сын этди. Оның төверегини әдимләнде, саныны йитирди. Бугдайдан шейле депе үйшенине
ол хайран галды. Алилинид бүтин бир 'йыллык харманларыны бир ерик үйшүрсең хем, шунча я болар, я болмаз
дийип ойланды.
Баллы ал ёрга атланып, кәрендә айланмага гиденден
сон, Халназар ондан кичисинден кичисине буйрук берди:
— Молла Ораз, ха«.ы депдер-галамьщы ал!
Ораз молла мечжитдәки гүррүнде-де, чай башындакы
якрашмада-да сесини чыкарман, йүзини ашак салып, эзякасына букуп отырды. Халназар кимден нәче кәрендг
геленини, нәче сатаныны, кимде алгысыньщ галаныны
яздырды.
Гтҗеклер гидишип, гүн гушлуга таландан соң, Мәмметвели билен Пөкги Вала геленден сон, Халназар Эсеналыны хем өз янларына алды-да, Мерединкә бакан йүзлендилер.
Меретлер, гуда болҗакларың гелҗеклерини билйәрдилер. Мама шол ;гүн гушлук укысына ятман, той гейимини
гейинип, тайынлык гөрйәрди, Мередин гарындашларыны
йыгнапды. Айна болса гелҗеклер гелмәнкә, гоңшы өе
барып гирипди.
Хоҗамы өдине салып баран Халназар байы, Нобат бай
ики саны яшулы билен биле гаршЫ алды. Тәзе донлы,
йылчыр йүзли эпей адамлар ызлы-ызына ичерик гирдилер. Олар гөзенеги ачык өйиң төринде хатар гурап отурдылар. Чай башында ондан-мундан вәши гүррүнлер
урушыландан соң, гүррүң гызың галыңына гечди. Пөкги
Вала, өз адатына гөрә, өңе дүшди:
— Ханы, Нобат мирап, бизе нәче йүк урҗак болсан
ур, эшидип отуралы.
— Пөкги мирап, меселем, сениң йүкиңи етириң.
Эсеналы ялдыравук келлесини сыпалап, җомартлык
сатды:
— Биз сизи бай этмәге гелдик. Сиз санамага ялтанмасаңыз — биз гыран сүйшүрмәге ялтанмарыс.
Нобат бай голларыны чермеди:
— Пөкги мирап, сиз оба адамсы боланыңыз үчин, меселем, сизи үркүзибем дурҗак дәл. Гызың галыңы, меселем... алты йүз түмен.*
Пөкги оның азыны-кәнини өлчермән:
— Халады нәче? — дийип сорады.
Халады, меселем, элли.
* Тумеи — 40 гыран. Гыран'— 17 көлүк.
222
— Сөвүш гойнын, ңәче?
— Бар, о-да, меселем, отуз болсын.
Сувулган йүзли Мәмметвели йылгырды:
— Өрән ягшы, өрән ягшы!.. Гызың хорматы үчин, мүк
хем дийсең, арзаяр. Ханы инди, маңа ондан нәчесини
гечжек?
Сөвда башлананда, Мерет саман күмәңтүндогар йүзинде япланып, яньвды ере берип ятырды. Ол өз гызыны дула,
чагала бермәге гевүнли дәлди. Айна оның өңинде дыз
чөкүп аглапды, ялбарыпды: «Какажан, гурбаның болайын, мени өз элиң билен көсеме! Энелигим өвей боланы
үчин, пула гызя. Сен мени голла! Мениң өмүр бойы агламагыма себәп болма. Сен өз перзендиңи өз элиң билен
ода көсемәге нәхили дөзерсиң? Башыңа дөнейин, какаҗан,
мени яндырма!»... Айна какасыньщ элинден тутуп огшапды. Айнаның гайгысына дили билен айтмаса-да, йүрегинден Мерет хем гошулыпды. Ол, Айна ялбарян вагтында,
йүзини сапҗакладып, кынлык билен ювдуныпды. Эмма
Маманың йүзине гелмәни башарманы, диенини этдирип
билмәни үчин, Айна җогап гайтарман, найынҗар бир
гөрнүшде бейлесине бакыпды...
Мерет хәзир гыз сөвдасының гызыклы гидишини эшитсе-де, калбы Айнаның төверегинде гезйәрди, оның ярымяш ялбараныны гөзиниң өңине гетирйәрди. Мередиң гыз
сөвдасына гатнашмазлыгы, бир яндан, өз гызының сөвдасына гатышмагы айп санса, бейлеки тайдан, оның хәзирки болян сөвда гөвүнсизлигиди.
Сөвда гызды. Гопгун артды. Узак вагт ики янлайын
чекелешип, гүнорта голайландан соң, гызың бахасы: дөрт
йүз түмен пүл. кырк халат, йигрими сөвүш гоюнда карар
тапды. Эсеналының гөтерип гелен халы хорҗуның агзы
ачыльт, узынак акжа халталар чыкарылды: сүйҗилик
пайланды.
Гапыда даңылгы дуран ищек союлмага дурды.
Сөвданың гопгуны Айнаның гулагына элхенч бир оваз
болуп эшидилди, шовхунлы гүлкилер бейнисини сарсдырды. Айнаның халы галам язардан, кагыз йүзине сурат
чекерден агырды. Хәзир оңа отлы дон бичилйәрди. Ол,
готракы, чагалы, бетгылык Баллының кешбини ядына
саланда, йүреги булавярды, аңырсы бэрик гелй&рди. Ол
оны бир гөренде чыдап билмесе, өмүр бойы оның билен
нәхили өмүр сүрсин? Оны өз сөйгилисине берилмән, йигренҗи бирине сатылмагы — оңа отльт көйнек гейдирди.
223
Ол шол ягдайы нәхили чекип билсйн! Айна бир доңды,
бир гызды, йүреги агзындан чыкайын дийди. Онын, гиң
маңлайында овунҗак чылгымлар эмеле гелип, гөзлери
булдурады...
Сүйҗилик халтадан бири шол- өе-де гелип, пүрчүкли
кемпутларың даргамагы, оның агзыны зәхере дәндерди.
Ол сессиз агламага меҗбур болды. Янындакы гызларың
өвүт-үндөвлери, ялбармаклары оны көшедип билмеди.
Шол өйде бир гелин барды. Ол, Айнаның Артыгы сөййәнини, оның үстинде җан берйәнини билйәрди. Инди сөвда
болуп гутарандан сон, Артыкдан оның гөвнини дөндермек,
оның гөвнини соватмак иследи:
— А гыз, Айна, болуп отуршың нәтүйсли? Чыкарылҗак гыз еке сен дәлсиң. Энең-атаң өз эли билен эден иши
ялам зат бормы! А гыз, «оның» болманда-да биҗеси галыпдыр диййәлер. Пәлелиге гидйәмиш. Ол бир гитсе,
гайдып гелҗегем гүмана. Ондан инди белли-күлли тамаңы үзмек герек!
.
Шол сөзлер Айнаны гамчылады. «Биҗеси галыпдыр»
диен сәз аграмлы лабыр болуп басды. Айна ики эли билен
йүзини тутды-да, халы чувала япланды, силкинип аглады,
соңкы айдылан сөзлериң хич бири гулагына илмеди.
Айна аглаян вагтында, Эсеналы кендирден халтаң гыраныны орта силкип, бәшден-бәшдеи пул санаярды.
Нобат мирап үйшмек гыраны өзине бакан чекйәрди. Маманың йителен гулагы шол пулың җыңңырдысына гуванып йылҗыраклап середйән тамакин гөзлери шол пуллары небсевүрлик билен езине бакан чекйәрди. Ол инди
алҗак затларына буйсанярды, дурмушы мундан бейләк
нәхили гечирҗегине гуванярды. Шол саналян пул Айнаның галыңы, Айнаның эркиниң бахасы, Айң^ның өмүрлик
гымматыды. Шол пулың Айнаның аягының дузагы, Айнаның башының бендисидигине ол дүшүнмейәрди, дүшүнседе, оңа әхмиет бермейәрди.
Пул саналып отырка, гоңшы өйиң гелни серпиги тарпылдадып япды, гөзенеге гамыш айлады, ичери гараңкырады. Оны Айнаның векили, Айнаның кәмекчиси, Айнаның дузагыны гырян, Айнаның сөвдасыны позмага
чалышян дийип дүшүнмек мүмкинди. «Гызыл гөрсе — Хыдыр азар» накылына гөрә, Эсеналының санаян гөк гыраны оны-да өз янына чекди. Эсеналы оңа «ал гелин» ддйип,
он рупияны гысымына җыңщырдадып гуяндан соң, серпик
яңадандан хас гинрәк ачылды, гамыш дүйрүлди: гүниң
524
боллук билен дөкүлйән шөхлеси күмүш гыранларың үстинде ойнады. Гыран саналып гутарыландан сон, салгы,
сыпаты мәлим эдилип, гыз галыңындан үч-дөрт саны дүеде гечирилди.
Мал гечип гутарандан соң, Мәмметвели аркайын
гепледи:
— Нобат бай, инди бизин сәхедимизи хем белләп бер!
— Мен, асыл, меселем, сизиң сәхединизи белләп берерин! Меселем, шу үстимиздәки ай хайсы ай, хоҗам
щага.? 0
— Мерет айы.
— Мерет айы болса, меселем, шу гүн хем айың оны.
Шейле дәлми?
— Хава.
— Нәчесине сәхетдир?
Эсеналы өне дүшди:
— Ишан аганың айтмагына гөрә, хайыр иш үчин,
худайың' хер берен гүни сәхетмиш. Шейле дәлми, хоҗам
ага?
— Хей, берекелла! Өрән догрыдыр!
— Онда ынха... меселем...
Мама яшмагының ашагындан пышырдап, Нобадын
сөзини кесди:
— Аю, Аннаң какасы, сизе диййән: менин тойыма чагырҗагым, узак ерлерден гелҗегим кәндир. Сәхеди айың
аякларына голай белләверин!
Мәмметвели ара дүшди:
— Мама бай, хайыр иши җәхт тут дийилендир. Сәхеди нәче голай беллесен — шонча-да кем дәлдир.
Эсеналы лах-лах гүлди, Маманың тарапыны чалян
ялы гөрүнди:
— Той ялы зат болмаз! Мама байын чагырҗак-гойжагы болса, бир хепде мөхлет берелиң. Сәхедимиз айын.
он едиси болсын.
Мама яшмагыны ашаграк саллады:
— Ёк, ол болмаз! Он едиси шеммидир. «Шеммиде —
бйчме, аннада гөчме» дийилендир.
— Болмаса он алтысы болайсын.
— Гоявери аңры! Ол-а бәхлилдир. Бәхлилде илерик
йөриш эдип болмаз.
— Ягшы, онда, онсекизи болсын.
— Секизи... секиз аяклы сергездандыр. Олам болмаз.
Пөкги чуканак гөзлерини гырпылдатды:
15" Решающий шаг.
225
— Мзма бай, нәдәйдиң айт! Гүнлериң абадыньггоймадыл-ла. Белки, он докузьгна-да бир зат тапарсың?
— Вий, гоявериң! Он Докузы йылдыздыр!
Нобат бай ара дүшди:
— Дур-ла, гелин! Сен-ә, меселем, гүнлериң барыны
тагмалап чыкдың, Айың йигримиси түркмен үчин белли
бир гун. Бар, меселем, шол гүн сәхедимиз болсын.
Нобат байың сөзини хеммеси макул билди.
Йигрими единҗи баш
Җоячылыгың енсе гырасында дөрт саны чатма ере
япырылып отырды. Оларың бири Артыкларыңкы, бири
Ашырларыккы, ики саны зүррүжеги болса гавун иймәге
гелен ахаллыларыңкыды. Гавунчылыгың гүнбатар четинде-де үч-дөрт саны чөп чатма гөрүнйәрди. Олар хем
Халназарың гавун кәрендесинден сатын алан ахаллыларды. Артыклардан илерде-де, гайрада-да, гүндогарда-да
гиден гавунлык болуп, кел чатмалар чөп ичинде тохум
берилен ялыды. Хер ерде гавун, хер ерде гарпыз лейс бо'луп ятырды. Хер чатма янында как дилинйәрди, тедоре
галдырянлар-да гөрүнйәрди. Бүтин аңңат гавун-гарпыз,
сөк-тошап ысы билен бурк урярды.
Гүн өйледен агып, оның ховры бир аз өчүпди. Асманын
йүзинде -енилжек, чалымтык булут ойнаса-да, олар түйдулен йүн ялы дагап, ондан-оңа гөчйәрдилер. Пессайлык
билен есйән шемал .бияраларың, узакдакы сьгпалларың,
голайдакы сары гавунларың, баллары дамышып дуран
какларың ысы билен өсйәрди. Шол гөрнүш, дурмушда бир
кемчилик барыны яда салмаярды.
Нуржахан гүнбатардакы чатманың еңсесинде, уллакан
газанда сөк гайнадярды. Оның янындакы сары пачак күде болуп ятырды. Эртирден бәри гайнаян сөк болса газаның ярпысындан ашак дүшүп, реңки гызарыпды. Нуржахан оны сусак билен ёкары галдыранда, эмай билен
сүйгүп акярды.
Билини гыңажы билен гушан Нурҗахан газаның ашагына ялаңы одун салмасыны азалтды, чатмасына гирди.
Ол, дүйн эртирки эден говургасыны гижара гидип, юртларында бириниң эл дегирменинде үвәп гелипди. Шол
үвелен говурга хәзирки газандакы гайнаян сөкиң талханыды.
Икиңҗи чатманың гапысындакы как дилип отуран
Сәхет Голак:
— Нурҗахан, нәтд#, сөкин етишдими? — дийип сорадьг.
— Етишип баряр өйдйән.
Шол вагтда:
— Эҗе, ай эҗе, басымрак гелсене! —диен сес эшидилди.
Нурҗахан чалчасыны эгнине атып, җояның ичиндәки
гавун үйшүрен Шекере бакан уграды. Ол, теләриң үстиндәки дүе чөкен ялы какың гапдалындан геченде, «Бизинкем Сәхетлериңкиче бар болса герек» дийип чен урды.
Сәхет Голагың пачагы бир янында күде болуп, чигди
бейлесиндәки гамышың үстинде үйшүп ятырды. Онын
дилен какыны гарры аялы керсенләп гөтерип, чөпиң үстинде серйәрди, каклышанларыны чата галдырярды.
Сәхет Голагың эллери бир аз ядапды. Ол, тогалак чалмесеги чеп элинде саклап ярмакчы боланда, оның бармак
"Воиы менек-менек агзыңда эрәп барян юмшак этипи сормак күйине дүшди. Эмма оиын башам хем сүем бармаксыз эли диен зтмән, йити пычак яңы бир янындан сүменде, гавун элинде ыран, атды. Ол хениз өзини дүрсемәңкә,
алиниң терсине бакан агьгп гатди: пычак оның элинин
аясыны бир аз гыйды, ондан ган чыкды. Сәхет Голак
элиндәки пычагы ташлады, гези гана дүшенде, маңлайыны чытды, гыгырды:
— Хелей ха-ав, бир эсги гегирсене!
— Аю, саңа нәме болайды? —'диен сес эшидилди.
— Диймәйин дийсем, өмүр бойына ярты адам болуб-а гечдим-дә!
Сәхет Голак жоннук бармакларына середенде, онын
гадымкы, хемишелик дерди тәзеден гозганды.
Сәхедиң тер гара сакаллы ваггыды. Магтьгмтулы хан*
илаты Гыэганлы бенде йытнады. Шол вагтда Мары
билен Теҗен арасында отлы ёлы салынярды. Магтымгулы хан илатың аграмыны шоңа бакан сүрүпди. Сәхет хем
шол отлы ёл ишчилериниң арасындады. Олар Гөксүйри
билен Җоҗуклының арасында ишлейәрдилер. Ишчинин
ийҗеги, ичҗеги, әхли эсбабы өзинден болуп, гүнлерине
бир гыран хаклары барды. Халк гиҗәни гүндизе гошуп
ишлейәрди. Ишчилер ардылар, ядадылар, аҗыкдылар:
* Магтымгулы — Теҗен уездиниң начальниги.
15*
227
инди аидан артык, шожагаз хаклары хем берилмейәрди.
Ишчинин артык ишләре табы галман, Магтымгулы тарапындан гоюлан яшулы Ахмет мираба арз этдилер. Ахмет
мирап ишчилериң агыр халына белет боланы, демир ёл
хоҗайынлары тарапындан бир көпүк хем пул берилмәни
үчин:
— Эртир хем дынч алалың, хем хана салама гаделин,
хем арзымызы айдалың,— диен карара гелди.
Ахмет мирап эртир билен яшулылардан, ишчи башчыларындан бир нәче адамыны янына алып утранда, ишден
безен, аҗыган ишчи бүтин ясысы билен оның ызына дүшди: агыр гошун Теҗене бакан сүйшүп уграды. Оның
гаршысыны алар ялы, она геп дүшүндирер ялы болмады.
Гүн ики дене голайланда, җемагат ясысы билен Магтымгулы ханың галасына* голайлады. Халкың эйгилиге гел.дмейәнини Магтымгулы хан анлады. Ол, мәрекәниң өңинден гызыл гейип, газаба атланып чыкды. Ишчилер онын
гылыгынын ген дәлдигини аңладылар.
Магтымгулы хан җемагатың өңинде дуруп, атынын
башыны чекди. Оның хырсыз йүзине гаң чайылды. Гөзлери аларды-да, айылганч сыпата гирди. Ахмет мирабың
ондан суссы басылды. Ханьщ аларан гөзлери оның ичинден ок болуп гечди. Ахмет мирап ики бүкүлип салам беренде, магтымгулы хан онын саламыны хеььалмады:
— Ери, Ахмет, бу нә болушдыр?
Ахмет ики бүкүлип, арз этди:
- — Хаи ага, җемагатлар сениң хузурьща салама гелди.
— Салама шейле гелинйәнмидир?
— Хан ага, халкың җенабына бир аз арзам бар.
— Ахмет! Мен саңа үч-дөрт агыз сөз айтҗак. Сенин
гулагың эшитсин, дилиң кеплемесин!
Ахмет мирап сандырамак билен баш эгди. Магтымгулы хан үзенңә бир аз галып, арканрак гайшарды-да, хырсыз гөзини мәрекә гездирди:
— Адамлар! Гелен ызыңызы ел позмаңка, гелишиңиэ
ялы ызыныза доланың! Сиз, харамзадалар! Шиндем текечилик эййәмидир хасап эдйәмисиңиз? Нәдерсиңиз, барыг
ңызы бирден гылычдан гечирәйсем! Ери, дурмаң, уграң!
Ылгавыңызы язман, ызыңыза барың!
* Магтымгулы хан Тежен шәхерин.иң демиргазык голайында өзи
үчт гала салдырыпды. Шол гала сои, Овганыстандан гачып гелен
Неҗимханын адына өврүлди.
228
Реҗәң тең. дәлдигини анла.н көппилик дуряң-дуран
еринден ызына доланды. Ахмет мврап Маггымгулы хандан совал сораҗагыны, мәрекәң ызына дүшҗегинч билмән икиржннледи. Шол вагтда болса:
— Ахмет! Сен галмалы! — диен буйруты эшидип, ики
эгни ашак салланды. Онын ызы билен болса:
— Шыхмырат, Ахмеди пощын, өнине сал-да 'уграт! —
диен икинҗи буйрук янланды.
Эртирден бәри ач-сувсуз халтыллап гелен пиядалар,
гара гөрнүмде болан Җувазлын көвине барып энли. Хер
киад аяк үстинде диен ялы сув ичип, гаты-гуты гарбанмакчы болды. Сәхет дөрт адам болуп бир гошды. Онын бир
есер ёлдашы барды, шол есерлиги үчин болса она «Гарга» лакамЫ’ берилипди. Шол бирден еринден галды-да,
узага серетди: «Сәхет, шо-ол гелйән атлылары гөрйә1мин? Олар чакылыга гелйән дәлдир. Деррев больщ, содына галмалын, хайдалын!» дийди.
Олар гош-голанлзрыны хасыр-хусур эшегин үстине атдылар, ондан соң хер хайсысы йүкин бгар янындан гөтерги берип„эшегиң сыртындан итекләп, оны өннүрдекледип,
аяк алдыкларына гачдылар. Дөрт саны пили эшеге багламата-да май тапман, Сәхедиң аркасына салдылар.
Сәхет ылгады, пиллер жарк-жарк эдип сесленди.
Тозан тур^ып' гелен бир нәче атлы, мәре^әни бир ян
четинден гамчы астына алып уграды. Олар кимин йүзи-де
чем гелсе, бойны-да чем гелсе, ягырны-да чем гелсе, гайгырман салдылар, агызларындан геленлерини гаргадылар. Олар атларыны дазырдадып, сүрүли гоюн гайтаран
ялы, бир гезөк о янындан, бир гезек бу янындан гайтарьш, адамлары аяк алдыгына ковдылар. Гачан телпек,
сырылып дүшен дон, зыңылып гиден кевүш-чокай гачангачан еринде галды.
Сәхет ылгады, пиллер шакырдады, эшек өннүрдекледи, ат тойнагы табырдады, гамчы сеси шарпылдады. Депеден акан дер дабандан сырыкды. Сәхет ат тойнагындан
сыпмак, гамчы шарпылдысындан дынмак үчин, яданыны,
пил аграмыны, дер акяныны сызмады. Онсуз вагтда гершинд гара гана боясан хем, такыржак ерде дикгирдедип
болмаян эшек-де, гәйә диерсин, Сәхет хем онын ёлдашлары билен гевүндеш ялы, өннүрдегини язман ылгады.
Белки, ол-да тойнак табырдысындан, гамчы шарпылдысындан хедер эдендир. Ёлда аягыны ат басып йыкылан,
гөзйни гамчы алып, терс айланып галанлар-да болды.
229
Сәхет өз ёлдашлары билен биле мәрекәниң ортасындан
чыкманлары үчин, олара кән гамчы дегмеди.
Арадан бир нәче гүн гечди. Гөксүйрә голай бир ерден
Тежен дерясы мәхнет жар ясап гечип барярды. Анырдан
гелей Чиновникл&ри, баярлары бәрик, бәрден баранлары
аңрык шол җардан сал билен гечирй&рдилер. Гышын соңкы вагтлары болуп, хованын совук бир гүниди. Сувың
гырак-буж.акларында буз гаймаклап гөрүнйән ерлери-де
барды. Аңырдан гелен баярлары сала отурдып гечирилмели болды. Шоның үчин болса даяз адамлардан сайлап
сува салярдылар: ёгын, агыр танапы сувың ичи бишен
сүйрәп алып гечмек үчин Сәхеди ялаңачладылар. Совук
сув Сәхедиң эндамыны гыйды, атыр танап барха асылды.
Сохет үмзүгини илери атды, голларыны пажжылдатды,
гара самгалы ләбик сува бир чүмди. бир чыкды. Агыр та, нап ярым ач, гурпсуз ада>мыны бирден ызына бакак чекди. Ол ене дыз-ап, өңе сүрүнди, гыра голайланда, ач гөврё, докан эл агыр танапа чыда.м бермеди: элини
галгадьш, ене йүзмекчи боланда, танапьг сыпдырды. Мелемттил сув билен ренкдеш кендир сува чүмди-де; сал ыга
бакан гөнелд». Сәхедиң хем хайы гачып, йүпиң ызы
билен акарлы гөрүнди. Эмма иң ооикы гайрат оны алып
чыкды.
Магтымгулы ханың Шыхмырат адында- пощыбашьгсы
барды. Ол, таналың сыпанына гөзи иленден гыкыльик'
этди.
— Ур, энеси яламадыгы! Чап, гаиы сув билен аксын!.
Муртлак пощы Сәхетден гамчы салды. Сув акьга дуран йылчыр эндамдан гамчының ызы гызарып галды.
Сәхедиң әңки сандырэмасы совулып, эндамы от болуп
янды. Эмма Шыхмырат хан оның билен разы болман,
деряның иквнҗи гапдалындан поща азым урды:
— Хей, харамзада! Чап дийдим-чап! Ганыны сораҗак бармы? Сал айлап гылыҗы! Хей, итиң бири-ит!
Эгер чапмасаң-езини чапарын!
Пощьшың адатланан эли, эгри гылыҗы асманда айлады: поладың йылпылдысы ал хо<вада> ойнады. Ол, Сәхедиң гершидир дийип саланда, Сәхет
элини далдалады. Гылыч инди... сүем бармак толкундан
сыпан балык ялы зыңылып гитди, башам бармагын ‘болса чала иштешиги галды. Сәхедиң эли шикест тапып,
адамлыгы яртыланды. Шондан соң оның адына «Голак»
лакамы гошулды...
230
Сәхет шол азаплары яда салмак бишен янып, өвхүлләл дем аланда, агзындан түтүн чыкды. Ол хер отуранда, хер туранда, хер ганы гызанда, җаңы янанда, хер кими гәренде — шоның гүррүнини эдйәрди. Оның ажы
гүррүнини эшиденлер-де өз башларына шейле гүниң гелҗегини, гелйәнини аңлаярдылар, шоның ялы майыпмүжрүплери кән гөрйэрдилер. Сәхет, зальшлара болан
газабыны Ашь!рың-да, Артыгың-да, башга яшларьщ-да
бейнилерине гуюпды.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Aýgytly ädim I - 16
  • Parts
  • Aýgytly ädim I - 01
    Total number of words is 3867
    Total number of unique words is 2254
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    8.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 02
    Total number of words is 3911
    Total number of unique words is 2411
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.8 of words are in the 5000 most common words
    8.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 03
    Total number of words is 3841
    Total number of unique words is 2457
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 04
    Total number of words is 3802
    Total number of unique words is 2493
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 05
    Total number of words is 3827
    Total number of unique words is 2258
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 06
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2484
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 07
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2363
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 08
    Total number of words is 3883
    Total number of unique words is 2487
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 09
    Total number of words is 3975
    Total number of unique words is 2542
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 10
    Total number of words is 3794
    Total number of unique words is 2430
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 11
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2255
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 12
    Total number of words is 3797
    Total number of unique words is 2275
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 13
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2168
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 14
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2209
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 15
    Total number of words is 3817
    Total number of unique words is 2411
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 16
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 2426
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    9.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 17
    Total number of words is 3897
    Total number of unique words is 2399
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 18
    Total number of words is 3811
    Total number of unique words is 2114
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 19
    Total number of words is 3907
    Total number of unique words is 2337
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 20
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2647
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 21
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2665
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.3 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 22
    Total number of words is 3919
    Total number of unique words is 2724
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.4 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 23
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 2525
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 24
    Total number of words is 1227
    Total number of unique words is 958
    4.8 of words are in the 2000 most common words
    10.0 of words are in the 5000 most common words
    14.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.