Latin

Aýgytly ädim I - 14

Total number of words is 3832
Total number of unique words is 2209
2.5 of words are in the 2000 most common words
6.6 of words are in the 5000 most common words
10.7 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
чеп аягыны узадып, элиндәки чайыны хорпулдадып ичди,
бирденкә болса гөзлерини мөлердип, «Ери, шу сораг гызын.
сораҗак сорагымыдыр!» дийип геңиргенмек билен ойланды, эйсем-де болса, нәме үчин сораныны билмек иследи.
— Ери, нәме үчин сорадың?
— Ай, хич-ә... йөне, шейлерәк ялы гөрйән.
— Ол, бизиң ез ишн-миз!
— Шейледир-ле, эҗе... йөне...
— А гыз, утанаңокмы? Эне-ата мүңкүрлик этмек, улы
гыза айя болар! »
Айнаның йүреги быҗыклап, эҗелигини газап бнлен
даласы гелди, эмма оның гылыгына белет боланы үчинг
Маманың гөвнини гөрмәге, оны бир аз гөтергилемәге чалышды:
— Ёк-ла, эҗеҗан! Ынанмазлык этдигим дәл-ле!
— Эйсем нәме?
— Агзымы аша етирен эҗемиң яманлыгының ёгыны
билйән-ле!
Мама өвүнмәге башлады:
— Сени бир машгала санына гошҗак болуп, мениң ■
гәрен гәргими, хий, йөне гояй!.. Бай азап чекендирин-ә!...
— Гадрыңы билйәндирин, эжеҗан!
— Хава, хер зат болса, рәхнедим говушдьгмыка хас.ап
эдйән.
«Рехнет» сөзине оларың икиси хем бир маныда дүшүнди. Мама өз янындан «Хер нәче азап чексем-де, иң соңында бол-телкилигиң гырасындан барян» дийип буйсанды..
Айна болса «Энелигим мениң гөвниме серетмән, мени1
үвеҗек! Мениң аркамдан бай болуп, ене көпрәк ийип, ене
көпрәк ятжак» дийип дүшүнди. Айна гайгылы бир гернүшде бойныны бурды:
.
— Эҗеҗан!..
Мама ятаган өкүзин гөзи ялы гөзини агдарып серетди:
— А гыз, сенин болушьщ нәтүйсли?
— Мени... сатман!
— Хей, самсык башы кесилен!.. Сени сатман, нәме
мүҗеррет гечирис өйдйәмиң? Ери, оварра бол! Сенден
юрт оглы боласы ёк!
Айна кынлык билен ювдунды:
— Мени машгалалы дула берҗек болйсыңыз ахыры!
— Хей, мурдар тула!.. Дул боланы нәмемиш? Өзиң
•билен дең-душ оглан. Ине гөзиңе сөвейин шәхер ялы өй!
Айна яшлы гөзлерини балкылдатды:
— Өем герек дәл, евзарам!
— Тур-а, башы кесилен! Ягшам бир кеп тапдың!
— Оның чагасам бар ахыры!
— Мен сениң какаңа чага үстине гелмәнмидим? Мен
•сени йүксүндимми?.. Сен, §зиң билен дең-душ оглана берилҗек болаңда, ене шумҗарясың? Шумэ^арып гал,
шумҗарып галан! Ягшылык билмез башы кесилене нәме
диерсик? Тур, гөзивд яндак.билен сүпүр)
Айна хоркулды арасында сөзини бөлүп-бөлүп айтды:
— Эҗеҗан... мениң сенден башга кемим бар?.. Сен
мана рәхим эт!.. Мени өз элиң билен ода көсеме!
— Лал болсана, ер чекен! Мен-ә сениң багтлылыгыңы
ислейән. Сен гайта...
Айна онын сөзини кесди:
— Мана бейле багт герек дәл!
— Шу вагт шумҗаран болсаңам, мениң гадрымы соңра билерсиң! Менем илки бада сениң ялы гөзими сыкыпдым.
— Эҗеҗан, сен өз арыңы менден чыкарҗак болма!
Мама өр-гөкден гелди, ичип отуран кәсесини дазырдадып зыңды:
— Хей, сачы кесилен! Мен-ә сени'бир адам хатарына
гошҗак болян. Сен, гайта, мени масгаралаярсың!
— Шоның ялы хатарда боланымдан, үзүлиплер галайын!
— Сем бол!.. Мен өз этҗегими-өзим билйән!
Айна эжелигиниң йүзинин чытыланыны гөрүп, өнкиден
бетер газапланды... Айна яшрак вагтында Мама оның
эзенегинден чекип: «Галман гечсең болмаямы — галман
гечен'.» дийип силтерлейәрди. Шол вагтда-да оның йүзи
хәзиркиси ялы гамашярды. Айна шол вагтда сесини чыка20*2
рьга билмән, гөзинден яш акдыранда: «Хей, шумжарып
галан! Сени сатлыгың яманына сатып гойбермезмикәм!»
дийип гаргаярды. Маманьвд ол вагтда, белки хем, бейле
күйлер ядына гелен дәлдир? Эмма Айна үчин башдан тайынланып гелйән бир план ялы дуюлды. Айна иң соцында
йүрегинин посыны дөкди:
— Мениң өз эжем болса, мениң шейле агламагыма
дөзермиди?.. Сонаны хәли шейдәймерсиң!.. Өвей эне боланың үчин, менин, халыма рехим этмән, мени яндырмак
ислейәрсиң!
Маманың гонжына гор гуюлды. Ол өр-гөкден гелип,
газап билен титреди, богук сес билен гыкылык этди:
— Дёгимсизе ж.ан чекениң — музды гара гылыч — дийилени догры экени! Ин. соңында сенден алжак алмытым
шумыды?.. Мен совугы билмедим, ыссыны билмедим, гана укымы алмадым, энеси өвей дийдирмеҗек болуп, оды
өзиме басдым...— Маманың богазы долды, сөзине довам
эдип билмән хамсыкды, мәзлешен гөзлерине яш чайылды.
Энели гыз икиси хем аглады.
Айна эҗелигине рехим этдими я! инди йүреги юмшандыр, меңин арзымы эшидер өйтдими,— эжесини гуҗаклады, ялбарды:
— Эжежан!
Мама өңкиден бетер гыкылыклап, оны силтерләп гойберди:
— Ек бол, ер чекен!
Айна эллерини ере уранда, гөз яшлары сычырап гитди.
Йигрими дөрдүнщи баш
Нобат мирап билен Пөкги Вала Гүлҗемал ханьвд ховлысына баранда, хызматкәр оларың өңинден чыкып, кечҗе тарапа бакан элини салгады:
— Мыхман болсаңыз, ол тама барың!
Хызматкәриң сөзи, гөркезен җайы Пөкги Валаны канагатландырмады. Ол оңа үнс бермән, ойланман, совал
сорады:
— Ханы, Гүлҗемал ханын болян жайы хайсы?
Олар ховлының гүнбатарындан айланып, илерисинден
гирипдилер. Хызматкәриң геркезен җайы оларың чеп тарапындады. Гүндогар тарапда болса бишен керпичден
нагышланан, үсти демирли, хатара пенҗирели гоша там
203
гөрүнйәрди. Хызматкәр шоның аңыркы кичирәгине бакак
элини салгады:
— Гүлҗемал ханың өз-ә шонда боля.
Пөкги билен Нобат шол тама бакан йүзленди. Хызматкәр оларың ызындан гыгырды:
— Мыхманлар! Мыхман җайы мунда!
Пөкги Вала гаңрылып серетди-де, хемле билен җогап
берди:
— Биз ол җая барҗак мыхманлар дәл!
Пөкги Вала Гүлҗемал ханы танамаярды. Ол Амаша
боланы үчин, оны езине гарындаш хасап эдйәрди, онын.
өзини шатлык билен гаршы алҗагына-да ынанярды. Ол
оның чагаларына совгат дийип, бир гадак пүрчүкли кемпут алыпды. Шол вагт өйле гиҗигип, келге ашак салланыпды, Пөкги билен Нобат мирабың көлгеси узап, гаршыларындакы диварың йүзинде дикелди. Ондан соң
тамдан хем гечип, өңе бакан херекет эдйән гоша көлге
сүйнүп гитди.
Тамың эйванында бир задың күйине дүшүп отурак
гарры аялың ойыны шол кәлегелер позды. Оның янына
өзиниңкилерден башга гелйән-гидйән өрән селчейди. Өзиниңкилерден болса гошаланышып йөренлерй ёкды. Барлары хем тамың бейлесинден айланып гелмән, ейлериң
гапысындан, гаршысындан гелйәрдилер. Ол хениз шол
көлегелериң нәмедигини сайгармаңка, ики саны адам гелип, оңа салам берди. Гүлҗемал хан эпей адамлара үшерилип середенден соң, гөвүнсиз җогап гайтарды:
— Хелик салам.
Гүлҗемал хан кене йүзини өңкиден бетер агралдып,
«Сиз кимлерсиңиз? Мыхманхана ол ерде ахыры!» диймекчи боланда, Пөкги Вала хорҗун-ыны эйвана ташлап, оңа
бакан еңли голыны узатды:
— Гүлҗемал эҗе, ханы, герүшели!
Гүлҗемал мәхетдел галды. Оңа ойламага-да вагт
галман, диңе ез янындан «Хернә якын гарындашларымдан биридир-дә» хасап эдип, ики элиниң аясы билен Пәкгиниң донлы билегине какды. Ондан соң Нобат мирабың
голы узады, оның хем пагталы еңинден азаҗык тозан
гопды.
Нобат мирап аяк үстинде бир аз икирҗиңләп дурсада, Пекги Вала хедүрден, хеззетден озал, хоҗа тазысы
ялы, гиң халы дүшегиң үстине гечип отурды. Гүлҗемал
хан нәче дикарынлап серетсе-де, мыхманларың кимлер204
дигини, асыл, оларың ниредендигини хем сайгарып билмеди. Пөкги Валаның илгезиклигинден, өвлат адамсы ялы.
сокжарУлып барышындан, җыззык йүзиниң кешбинден
— Гүлҗемал хан оны өвлатдыр хасап этди:
— Хә, мыхманлар, сораң?
— Ег-а, Гүлҗемал эҗе, өзиңиздендир!
— Өвлат болаймаң?
— Өзиң хайсындан болсаң, бизем шондан!
Гүлҗемал олара ене гайталап серетди. Эмма өз доганларында, голай-голтумларында олара меңзеш адамларың
барыны ядына салмады... Гүлҗемал ханың тутумындан,
оның өзини улумсы саклашындан Нобат байың суссы
басылды, өзини бир аз йитирҗек ялы этди, дүшек үстине
гечҗегини, нәме этжегини билмән, аяк үстинде ыранып
дурды. Эмма Пөкги Валаң -алчаклыгы, Гүлҗемал ханың
онын билен сөзлешмеги — Нобат мирабы хем бир аз рахатландырды. Гүлҗемал хан иң соңында оңа хөдүр этди:
— Сиз нәме дурсьвдыз? Дүшек үстине гечиң!
Пөкги, Гүлҗемал ханын саглыгыны сорап башлады,
дүрли сораглар, ызлы-ызына гайталамалар оны халыс
иризди. ' Оларың сораг-җогабы вагтында Нобат мирап
Гүлҗемал ханы сынлады:
Оның яшы етмише сер урса-да, хениз били бүкүлмәндир. Ол чаклаңрак бир аял. Оның эгнинде чекме йүпек
совсаны, кичиҗик чүри бөрүгинде ак йүпекден гүлли гыңач. Оның ак реңки бир аз солса-да, хениз эти ончаклы
чекилмәндир, йылҗыраклаян гара- гөзлериниң рухы өчмәндир. Оның йүзи сувлы болуп, маңлайындакы йыгыртлар ончаклы сайгартмаса-да, алын дйшлериниң башаша
дүтимеги, оларың еринегызылдан диоп тойдурмагы, емшигрәк бур.ны—оны кемпиррәк гөркевйәрди. Нобат бай
оның эгин-эшиклеринде оба аялларыныңкыдан кән үйтгешиклик гөрмеди. Эмма оның эти гачып башлан билеклериндэки гывдмат дашлы алтын билезиклер, бармакларындакы брилянт гашлы алтын йүзүклер — оны оба аялларының дакынян шайларындан бир аз айырярды.
Гүлҗемал оларың нирелидигини, кимлердигини хениз
сорамаңка, Пөкги Валаның өзи хеммесини айдып берди:
— Гүлҗемал эҗе, бизем сениң вз гарындашларындан.
Сен Амашагапаның Сокыларындан болсаң, биз Гошаның
Тирҗинлеринден. Сенем Амаша, бизем Амаша. Биз, асыл,
сениң өз доганларыңдырыс. Сениң доганың Непесбег —
бизиң обамызың гиевсидир!
205
Гүлҗемал мыхманларьг аңырдан геленлеринде сөймәнди. Ол өз өйинде мыхман кабул этмәге адатланманы үчин,
өз янындаи хызматкәрлере гарпапды. Эмма Пөкги Валаның сөзлери онын чагалык дамарларыны гозгады, гөвнини
бир аз гөтерди, чай геггирмәге буйравдая соң, Пөгагя билен
узак вагтлап гүррүң этди, өзиниң етгинҗек дөвүрлерини
ядына салды.
Ол, бай машгаласындан эмеле гелипди. Оның атасы
ил ичинде ады тутулян адамды. Өзйниң иң улы оглы Дурды Сока Умсабай дийилен илде белли дул аялың гызы
алынып бериленде, Гүлҗемал гулпагыны тасадып йөрен
гызды. Соңра ягычылыкда атасының малыны аламан сүрүп, бир аз гурпдан дүшүпди. Гүлҗемал Нурберди хана
душандан соң, атасының шөхратындан-да хас шөхратлырак «хан» лакамына эе болупды. Ол, Юсупхан ялы огул
догуранына, Гаррыхан ялы агтык етишдиренине хас бегенйәрди. Оларын, эгинлериндәки пагонларынын ялпылдысына йүрекден гуванярды. Эмма оларың аракдан,
шерапдан гайтман, мес болуп йөрмеклери — Гүлҗемал
ханын кейпини позярды. Шейле-де болса, Юсуп ханын ил
хәкими болмагы, Гаррыханың баярларың огуллары билен
достлашмагы — оның дөвүлен кейпини сейиклейәрди.
Оның Петербурга барып, ак патыша билен гөрүшмеги,
илатын гелин-гызларына докатдырып, йүпек халы багышламагы, ак патыша билен «догаң» окашмагы — Гүлҗемалың келтерәк бойыны бир аз өсдүрйәрди. Ики «доган»
бири-бирине гол япыпды: патыша, Гүлҗемал хана улы
яп сылаг берсе, Гүлҗемал хан Байрамалың бүтин ерини
патышаның мүлкине гечирипди...
Гүлҗемал хан шол ойлары ойламак билен өзини бейиклер межлисинде отурандырын хасап этди. Пөкги Валаның гелшиксиз йүзине гөзи дүшенде, бир хили йигренҗилик
сызан ялы болса-да, оның йүзинде өз доганының кешбини
гөрени үчин, көнелишен гөзлеринде шехле ойнады. Пөкгиниң халы хоржундан чыкарып оклан гызыл яглыклы совгатҗыгы Гүлҗемал ханы ымсындырмады. Ол оңа гөзиниң,
гыйтагы билен әңетди. Эйсем-де болса, өз доганы Непесбег
геленде хем, шоның ялжак совгат гетирйәни ядына дүшүп,
оны гарлавач достлугы хасап этди.
Тамың гойры келгели эйванында ичилйән чайын нешеси Пөкги Вала етди Оның үстине, кәдисини дишине тыркылдадып, дилинйң ашагына эп-эсли нас гуйды, агзыны
пакгылдадып гепледи. Эмма оны декмәге ер тапмады. Ол
206
бир янына бурулып, бармагы билен ер дөрәгеден я кечәниң бурчыны галдырагадан җытылатмага адатланыпды,
Шонын ялы бурулып середенде, халынын, гырасы эл етерден узак гөрүнди. Онын аңырлары хем ренкленен тагта
болуп, түф дийип түйкүре ер ёкды. Ол,' агзъшы пакгылдадып, ики эрнинден сары гыллык акдырды-да, еринде»
турды, төверегине гөз гездирди. Бүтин төверек тозансыз,.
шыр такыр болуп ятыр. Пөкги бир салым додагыны мүнкүлдеденден сон, ики элини эйванын төверегиндәки агаҗа
диреди-де, тамың дүйбине пүркүп гойберди. Агызда эрәв
гойы гөк нас тогдарын, тезеги ялы язылып, ак ерде яшыл
печать эмеле гетирди.
Гүлҗемал хан Нобат бай билен гүррүңе мешгул боланы үчин, Пөкги Валаның халындан хабарсызды. Ол бирден пычҗылды эшидип, ялта середенде, ак тамыа
дүйбиндәки гөк тагма гөзи дүшди. Ол, бу төверекде бүрүнч дәнелери билен буланып ятан гусук гөрсе-де, ялчырап ятан нас гөрмәнди. Оның сенриги йыгрылды, гашьг
чытылды, йүрегине буланчаклык етди. Эйсем-де болса,
гарындашының йүзини алмагы өзине мынасып билмеди,.
өе бакан гыгырды:
— Түфдан гетирик!
Пөкги Вала эден ишине бирҗик хем мүйнүргемән, кирли яп/£.1гы билен агзының сары сувыны сүпүрди-де, оньщ
буйругыны тассыклады:
— Берекелла, Гүлҗемал эже! Эдил йүрегим болдыңГ
Гүлҗемал хан өз гарындашларының нәме. үчин геленлерини сорам'аса-да, чен билен аңлаярды. Агшам пәкизе
тамда яглы палав ийиленден соң, уруш хакында, пәле барасында гүррүң гитди. Гүлжемал хан олардан хабар
алмаңка, Пөкги Вала ңаслы агзыны пакгылдадып, нәмеүчин геленлерини мәлим этди:
— Гүлҗемал эҗе, пәлелик ил башына дүшен бир мусаллат болды. Халкын демлигини даралтды. Эмма яраданың өзи хорламайын дийсе, хөтдесинден гелйә: «Гүлҗемал
хан ак патышаның янына гитҗекмиш. Теке-түркмендеи
пәле алмасыны галдыртҗакмыш» диен хабар яйрады.
Гүлжемал хан улумсыланды. Ол, агаран сачларыны
йыгыртлашан элиниң аясы билен ики-бака йылмады:
— Хава, Пөкги бег, худайың өзи мениң йүрегиме шоның ялы бир хыял салды. Мен оны өз борҗым дийип
билдим.
Гүлҗемал ханың доганларында «бег» лакамы барды.
207 . .
ТТөкги Вала бег диймеги хем, оны өз гарындашы хасаг
эдени үчинди. Пөкги агзындакы насыны түйкүрип, бе1
сыпатына гирендирин хасап эденден соң, сөзиңе довам
этди:
— Хава, Гүлҗемал эже, иллер саңа харҗылык үчт
пул йыгнаямышлар дийип эшитдик. Бизиң халкымыз Нобат мирап икимизи сениң яныңа иберди. Тапанымызда?
харҗылык хем гетирдик.
— Бәрик гайдаңызда, полковнигиңизден .сорады
ңызмы?
— Ёк. Сорасак гойбермез хасап этдик.
— Изинли гайдан болсаңыз, ягшы боларды.
— Нәме, көсси етер өйдйәмиң?
— Полковнигиң, янаралың мениң, элбетде, еләмдеь
хем гечип билмез!
— Эйсем нәме?
— Изинсиз гайданыңыз үчии, сизе эзъет берермикәг
•өйдйән.
Пекги Вала парлаккүшлүге салды:
— Пәхей, Гүлҗемал эҗе, сен аркамызда баркаң, бизе
дил етиржек адам бармы?
— Хава, доганым! Мениң адымы берсеңиз, эл батыраи
болмаса герек.
Нобат мирап додакларыны мүңкүлдедип серетди:
— Гүлҗемал эҗе, додйә, меселем, бирнеме харҗылы»
йыгнанямы?
— Хава. Пул билен бир иш битҗек болса — битерче
болды.
— Болаверсин!
Гүлҗемал хан олары өзиниңки хасап эдип, кимиң нәче гетиренини бир янындан санап уграды:
— Дүйн Көпек байлар отуз мүң манат гетирди. Душакдан Чары молла дагы йигрими мү1?манат гетирип гитдилер. Сарык байларының хер биринд&н он мүң йигримк
мүңләп гелйә. Марының хер обасы гетирмеди диеңде — он
мүң манат гетирйә...
— Хей, берекелла!
— Хава. Озал бир үч йүз мүң манат. Онсоң ики йүа
мүң билен элли мүң манат. Онсоңам... Хава, гараз, эп-эсли мамла йыгнанан болса герек.
— Хернә худайым, дост диенини эдәеди-дә!
— Хава, Пөкги бег, өлмәңкәм, шу сапарам бир иле
ягшылык эдип биләйсем, дүнйәде арманым галанок.
2и8
Нобат мирап .Гүлҗемал ханын, гүррүңини эшиденден
еон, өз гетирен пулларыны аз хасап этди, пул гетирдик дийип, агыз долдурып айтмага чекинди. Эмма Пөкги Вала
үчиң утанч дийилйән ят бир зат боланы үчин, Нобат мирабы голлады:
— Гүлҗемал эҗе, бизиң халкымызың ончаклы бай
дәлдигини өзиң билйәнсиң. Биз саңа бәш мүң манат пул
гетирип бердик!
Бәш мүд Гүлҗемал хан үчин бәш манатдан энайы
дәлди. Эмма өз доганлары боланы үчин, оны азырганмады.
— Зат кемим ёкдыр, доганым! Сизиң ат тутуп гелениңизиң өзи — мени ёкары дереҗә гетерйәр.
Нобат мирап сакгалыны сыпап, өз гевниндәкини айтды:
— Гүлҗемал эҗе, доган-доганың гөвнини йыкмаса
герек.
Гүлҗемал гашларыны герип, улумсылык билен йылгырды:
— Непесбегден йылы етеләп хат-хабар алмасам-да, ак
патышадан хәли-шинди совгат-салам, сылаг-серпей гелип
ДУРяр- ,
Гүррүң узак вагт довам эденден соң, Пөкги Вала пулыны санамага дурды. Гүлҗемал мүрзесини чагыртды:
— Кимден нәче гелсе, атба-ат, җикбе-җик яздырып
гойян. Кимиң нәче гетирени, ушлыба дүзүлен монҗук
ялы — хеммесиниң хасабы бардыр!—дийип, өз доганларына ишиниң берклигини мәлим этди.
Ак йүзли, чокга сакгаллы, гезлери бир аз шуллырак
мүрзе халының үстинде екедыз отурып, галамыны, д^птерини элине алды. Пекги Вала оның язҗак задЫны агзйна
салып берди:
—■ Теҗениң илатындаи дийип яз. Гоша обасындан
дийип яз. Пөкги мирап билен Нобат бай дийип яз.
Гүлҗемал ханың гарындашлары дийип яз. Яздыңмы?
Язан болсаң, ханы бир ока... Хава, пэледен бошамак
үчин дийип яз. Гүлҗемал хана бәш мүң манат нагт пул
гетирип бердилер дийип яз. Яздыңмы? Ханы онда бир ока
гөрейин... Ек! Оның болмандыр!..— Мүрзә бакан бармагыны чоммалтды.— Бар болушың шумы?.. Гайталап яз.
Илатың бир агыздан сайлап. иберен векиллери дийип яз.
Өрән ынамдар адамлар дийип яз. Пекги мирап гурплы
адам дийип яз. Нобат бай өз обасынын, мирабы дийип яз.
Гётирен- пуллары ялаң йүзлүк дийип яз...
14. Решающий шаг.
209
Пөкги Валаньщ сонсуз яз-язлары Г.үлжемал ханын
йүрегини булады. Башга бир гелен адам Пөкгиннн ондан
бири ялы сакырдан болса, Гүлжемал онын пулының үстине түйкүрерди. Эмма Пөкги Вала өз доганы боланы үчин,
чыдамакдан башга чәре тапмады.
Пөкги Вала ене яз-языны довам этди:
— Яздыңмы? Ханы язан болсаң, бир ока гөрейин.. Ёк!
болмандыр. Сениң акылың нирәңде? Нәме үчин бейле
чашясың? Гүлҗемал эҗе сана нәме үчин чөрек берйәр?..
Яз! Эрмени хоҗайына кәренде сатып, пулы Халназар байдан алыпдырлар дийип яз. Хава, ондансоңам яз... Нобат
бай, ене нәме ятдан чыкаран задымыз бар? Ёкмы? Ханы
онда ене бир ока гөрейин. Ялнышан болайма!
Мүрзе, Пөкги Валаны ахырында канагатландырды.
Пөкги Вала эртир гайтмакчы боланларында:
— Гүлҗемал эҗе, Юсуп еген билен хем бир гөрүшсек
нәдеркә? —дийип сорады.
Юсуп хан гиҗеки гелен чиновниклер билен узак вагт
кейп чекип, гичден соң ятышы боланы үчин, Гүлҗемал
оңа башга бахана тапды:
. — Егениңиз бир аз нәхошрак. Белки, индики бир геленизде танышарсыңыз.
Йигрими бэшинщи баш
Икинди азаны айдыланда, Халназар бай гыссанмач„ лык билен тәрет гылмага башлады. Ол сынҗа гыльш
галандан соң, ясгынҗак доныны, телпегини ере таш^Ады,
аяк үстинде чоммалып отурды: элини ювды, агзыны, бурныны үч гезекден чайкадьи, яглы йүзини ювуп, гөзини
ачанда, Мелегушың агыр басырык астында айланып йөренине гөзи дүшди. Ол саг эли билен ак күндүгиң богазындан япышып гыкылык этди:
— А ха-а ха-ав! Мавы ха-ав!..
Онлап өвеч гойның ахырына агыр керсен пачагы дөкүп
чыкан Мавы, керсени тернелериң үстине оклап, элинин
ширесини яздалгы балагына сүпүрдииде, буйруга тайынланды:
— Лепбей, ага!
— Мерез ага, саңа бир! Сениң нәме, гөзиң көрми?..
Нәме үчин аты ялаңачлаңок?
Мавы, ата бакан топулды.
Гапыдан эгилип :чыкан; башы елбегей пүренҗекли
210
Садап бай Халңазарын, газаплы сесини эшиденде тисгинди. Бедресини шакырдадып галан Мехинлиң ренки өчди.
Ак ейлерин гапьщарындакы аладалы гелинлер алланичигси
гаранҗаклашып,
яшмакларыны
омракай
яшындылар.
Халназар саг аягыны ювуп, галошына сокды, чеп аягыны галдырып, күндүгини гөтеренде, оның җүрүннигинден диңе үч-дорт дамҗа дамды. Ол еке аягының үстинде
ыранып:
— А ха-а ха-ав!..—дийип гыгырды-да, элиндәки күндүги дазырдадып зыңып гойберди. Бир нәче гезек тогаланан күндүк икинҗи өйиң гапысында барып шакырдады.
Онянча ики аял, ики гелин думлы-душдав дөрт күндүкалып гелдилер. Халназар олара гаргады:
— Хей, иени харам, доңузлар!
Аялларын, гелинлериң хич биринден сес чыкмады.
Халназарың агы көпелен гөзлери, йүзлерини ашак
салышып дуран хукуксызларың азасыны алды. Гелинлер
күндүклерини узадып, яшмакларыны чейнедилер. Мехинлиң эндамына чүмшүлди етип, аяк үстинде галпылдап
дурды. Халдазар элиие шен күндүгиң бирини альш, хырчыны дишледи-де, Мехинлә бакан зынды. Күндүк оның
эгнине дегип энтетди, оньщ дикгиден көйнегинден сырыгян сувлар топугының янында дамҗалады. Халназар оңа
сөкди:
— Хей, сениң гара бир!.. Хей, доңузлар, ничесар сизе
айдып этдирмели болар?
Садап бай уяла-горка йылманып:
— Вий, какасы гатырганмавери! — дийип, ювулмадык
аяга кирсиз ак күндүкден сув акытды. Халназар оңа-да
гаргады:
— Мерез^тмәвери, саңа-да бир!
Халназар аякларыны ювандан соң, ики элиниң сувыны
демине чекди-де, еринден'галды, гүнбатара бакан назар
салды.
Дөрт айлав харман ялы тегеленйән гүн ерден ики найза бойы ёкарда гызарып гөрүнйәрди. Оньод ызында галан
бөлеҗик булутлар дүрли реңке айланярды, кәбири зерли
ялы ялпылдаярды, кәсиниң гырак-буҗагы оҗак көзи ялы
ловурдаярды. Ховада шемал болман, молашып гелйән
сыгырларың тозаны билен гүниң өңи чаңҗарып гөрүнйәрди. Меле донлы гаррылар, галың донлы, чогда чәкменли,
гүр, селчең сакгаллы яшулылар, телпеклерини гышыграк
геен яш йигитлер Халназарьщ хатарының сыртыны, өңини сырып, мечжлде бакан гидип барярдылар.
Эмма Халназар әвмеди.
|
Халназар бәрден баранда, мечҗидиң агзындакы;
такырҗак ерде чоммалышып отуран адамлар өрдилёр.
Дашына гызган айланып, адам бойы газылан ердөле мечп
җиде еке-екеден гирип башладылар.
Халназар багҗыгыны баглап, мечҗидиң биринҗи басганчагына аяк басанда, башы уллакан ак селлели Мәмметвелинин мәхраба гарап, дога санап отуранына гөзи
дүшди. Ымамың саг тарап еңсесине барып дуран меле
донлы, салкым-саҗак оралан кирли селлели, эгмек сопы
текбир дүшүрди:
— Аллахы экбер, аллахы экбер! Эшхеди энлә иләхе
иллелло...
Сопы шол каматыны өмүр бойына санап гелйән хем
болса, гулагы ондан камата. гелен хем болса, бейниси ондан хич бир зат аңламаярды: арапча сөзлериң бирине-де
дүшүнмейәрди. Оның диңе дили шол ят сөзе ырам
эдипдй,
• Ымам еринден туруп, кыбла бакан айланып, камат
вагтында ики элинн гулакларына етирен махалы, онын
ызындакылар хем шоңа эердилер. Мәмметвели хоҗа. хемише Халназара уюп гелйән болса, Халназар хәзир оЛ
уйды. Ол, ымамың херёкетине гөрә эгилип галса-да, эгилип галян вагты, адатына гөрә, өз ичинден бир затлар
санасагда, күйи башга ерде гезйәрди: гавунлардан бөлүнип алынан кәренде чүйрәп, зая болуп барярды, харманыны дуйдурман пайлаянлар барды, белки, огурлаянларың хем болмагы мүмкиндир... Эйсем, олара нәхили чәре
гөрмели? Хайсы бир харманың башыны алып ятьш болар?
Нәхакдан хем болса бирине җеза бердирялсе, галанларына гөрелде болмазмы? — Халназарың пикири рукугда,
сеҗдеде, хатда төвбирде-де шол ойларда гезйәрди.
Мәмметвели адамлара бакан доланып, йүзини ашак
салып сүлмүремек билен дога санаян вагты, оның йүзинде чынлакай ялбарыҗы бир сыпат гөрүнйәрди. Сопылар
оның шол сыпатына гөзлери дүшенде: «Бенде, ил хакы
үчин худая ялбаряр, кераматлы ата-бабасыны ятлаяр,
белки, худайым, догасы кабул болаяды-да» дийигг ойлаярдылар. Эмма Мәмметвелиниң күйи: «Бу йыл хүшүр
нәче чене барарка? Халназарбай гавун-гарпыз кәрендесинден бөлүа бермезмикә?» диен. ойларда гезйәрдй> - .
:
212
Адамлар мечҗидиң агзындакы айманчада айбогдашларыны гуруп отурдылар. Мәмметвели аркашны мечҗиде гирилйән ериң гапдалындакы агаҗа диреди. Халназар
чоммалып отурды. Олар эгинлериндәки сыпайы гейимлеринин тозан болмагына дөзмедилер.
Пөкги Вала хабарыны озал бир нәче гезек берен хем
болса, бу ерде оны ене гозгадылар. Ол ене гүрләп башлады:
— Гүлҗемал ханыц тутумы — теке, түркменин, тутумы дәл. Бай, бай, онын, тутумы бар-ов! Сен оны йөне, хий,
гояй. Гелйәнид, гидйәниң хедди бар-да, хасабы ёк. Хава,
акмак хызматкәр бизем мыхман тамына элтҗек болды.
Мен оңа хергиз барянмы? Мен гөни Гүлҗемал ханың өз
үстине бакан сүрдим. Вах, вах, доганҗыгым гелипдир
дийип гуҗаклады. Палав диермиң, чекдирме диермиң...
Гараз, дүрли иймек-ичмекден герк-гәбе этди..
Вәширәк бири оның сөзини кесди:
— Пекги мирап, иениң-ичениң өзиңки. Сен йөнё
болуп гечен гүррүнден хабар берсене!
— А ха-ав, иним, асыл, нас түйкүрере-де ер болмаса
нәдерсиң!
— Сен нассыз-а оңмарсың ахыры!
— Менми?.. Мен, сен — хаң экениң, бег эк€н«иң дкйот
дурамок. Гөк ңасы пәкизе тамың дүйбине палчылладып
ташладым вели, деррев күмүшден бир зады өңимде гетирип гойдылар-да: «Ине шуңа түйкүрәй» дийдилер.
— Бә, ол нәхили боля: ил күмүши аялына дакмага
тапанок.
Мәмметвели сакгалыны сыпап, дүшүндириш берди:
Худайың өзи җошан ерине өлчегсиз дөкйәндир.
Артык бир ян четде чәкмениниң сийини ашагына дүшенип отырды. Умуман, Гүлҗемаллы гүррүң, ылайта-да,
хоҗамьщ сөзи оңа яраман, яңса алмак билен совал
берди:
— Хоҗам ага, бириниң нас түйкүрйәни, тезек атяны
күмүш болуп, башгаларың тенини япмага гейим болмазлыгы — алланың адалатына гелишермикән?
Мәмметвели алаҗа гөзлерини үшердип, оңа херрелди:
— Хей бидөвлет! Алланың эденине надыл болсаң —
мүңкүр боларсың!
Меле донлы сопы найынҗар сыпат билен Артыга төвелла этди:
— Эстагпырулла!.. Тоба эт, ханым, тоба эт!
213
Артык, Иван Тимофеевичиң айдан сөзлерйни ядына
салып, .гайта, этезленди; .
— Мениң билишиме гөрә, бу арада алланың иши ёкмыкан өйдйән?
—■ Эйсем нәме, Гүлҗемал хан огурлап аляндыр өйдйәмиң?
— Зорлап алямыкан өйдйән.
Пөкги чуканак гөзлерини гырпылдатды:
— Сен, халыпа, өзиң түйс кечҗал! Илиң терсине гитмесең, карарың етенок. Гүлҗемал ханың абырайы,- девлети икимизиңки ялы дәл. Оны ак патыша-да таня...
— Элбетде, мениңки ялы болмаз!
— Болмаҗагыны билйән болсаң нәме?..
— Гүлҗемал ханың ата-баба илиң ганыны соруп гелмегиниң үстине, мениң агзымдакыны, оның бурнындакыны
хем алып, сиз Гүлжемал ханың богазына дыкярсыңыз.
Элбетде, оның түфданы күмүшден дәл, тылладанам
болар.
— Сениң агзыңдан биз нәмәни алыпдырыс?
— Гавуның үчден бирини ким бөлүп алды? Харманымың башына ким гаравул гойяр?
Халназар аркайын отурып билмән, газап билен ардьшды, Артыга бакан гезлерини алардып херрелди:
— Артык, дил етирҗек адамыңы билип етир!.. Мен
сениң гавуныңы белүп аламок, ез хакымы алдым: мен
оның үчин тылла дөкдим. Харманыңы тайын эдеңде, чувалымың агзыны ачмага-да үйшенҗек дәл!
— Бай ага, сен нәме оны маңа экишипмидиң? Я мен
оны сенден экерине алыпмыдым?
— Мен гайталап айдян: зер дөкдим, зер!
■ — Зер дөксең — Гүлҗемал ханың түфданыны тылла
этмек үчин, бир манадыңа йигрими манат газанмак үчин
дөкдиң.
Пөкги Вала агзындан көпүк сычратды:
— Сен, халыпа, башыңа яңраясың!
— Ёк, мен башымың агырсына чыдаман яңраян!
Ики ерден бир бада сес чывды:
— Артыгың айдянының җаны бар, хав!
— Ол гаты догры айдя!
Пөкги Вала агзьгндан көпүк сычратды:
— Ниреден догры айдямыш? Галат айдя!
Мәмметвели элини далдалап, көпчилиги. рахатландырды:
214
— Адамлар, сиз еңил келлелик этмәд! Экин.билен,
хасыл билен, мал билен җаныңызы алып галып билсеңиз,
оңа шүкур эдин,! Мал диениң җаны саг адама ене тапылар. Экини ене экерсиңиз, худай.берсе — баяп гидерсиңиз!
Өриден гайдып гелен сыгырлар тойнакларыны шаркылдадып, мечҗидиң гапдалы билен, отуран адамлары
тозана гарып гечдилер. Шол бөвшеңликде Пөкги Вала
өзине мүмкинлйк тапды:
' — Хава, Гүлҗемал хан хемме гарындашларына* хемме илатлара салам айтды. Ончаклы гайгы этмесинлер,
догада болсынлар дийди.
— Омышшалла!
— Пул билен иш битҗек болса, битерче болды —
дийди. .
Артык ене отурып билмән:
— Хава, хер обадан бәш мүң гитсе..— дийип башланда, Пөкги Вала оның сөзини кесди:
— Шу сапар хем ил бендә ягшылык эдип биләйсем,
дүнйаде арманым ёк двйди. Горпатан гүнернатыр (губернат<зр> патышаның янына гидип билерсиң, сениң ёлыңы сакламага хич кимиң хакы ёкдыр дийип айтды, дийди.
Мәмметвели човлы сакгалыны сыпалады:
— Хай, берекелла! Алланың ези мусулманың ишини
аңсат этҗек болса, патышаның хем бойнына урар. Ана
гөрдиңизми, ярым патыша-да оңа: сениң гаршыңда дуруп
бйлен болмаз дийипдир.
— Хава. Хер халда тама бардыр: хенизе ченли айдан
сөзим, эден дилегим ерде галан дәлдир, дийди. Илатлар
гыссанмасынлар, болкөйнек нәме буюрса, .эдиберсинлер,
дийди.Хатда адам дилесе-де берсинлер: пәләни мен гиден
еринден гайтарып гетирмәге-де гүйҗим етерликдир, дийди.
Артык ичини хүмлетди:
— Ай, нәче гараз болян сөвда-да!.. Йыллык азыгымыза ченли сырып-сүпүрип, Гүлҗемал хана бердилер, индем
өзимизи пәлә иберселер... Мундан бетерем бир...
— А хав иним, сен агзыңы хайыр ачсаңа!
Халназар чынлакай сыпата гирди:
— Адамлар! Пөкги мирабың сөзини эшитдиңиз,. инди
мениң сөзиме-де гулак асын!.. Мен шу гүн арчының чакылыгына барып гелдим. Гүбернатордан янарың үсти билен
болкөйнеге гелен буйрук бар. Болкөйнек оны волоснойларың үсти билен арчынлара яйрадыпдыр. Арчынлар хем

эминдерин, үсти билен илата хабар берйә. Шол хөкүмДе
шейле дийилйә: ким патыша гаршысына ялан төхметлер
йүклесе, ким илатың ичине ялан хабар яйратса, ким илаты хейҗана гетирое, ким пәле гаршысына вагз-несихат
этсе, шол адама бир мүң манат җериме салынҗак я-да
алты ай өй кесилҗек!
Мәреке җеримә, теммә эхмиет бермән, өз араларында
гүррүңе башладылар:
— Ханы, Җызлак (Җызак) диен бир ерде, патыша
хекүметиниң устине чшанмышлар-ла!
— Асыл, демир ёлам агдарып ташланмышлар, эркыгтыярам өз эллерине аланмышлар...
— Ёгсамам, хол базара гидип гелен Гара молла-да
шонын ялы бир гүррүң берди: газет геленмишин...
— А ха-ав, дурың энтек! Мен бир хабар эшитдим.
Халлы, Гүргенден гелен бир адам билен гуррүңдеш болупдыр. Ол оңа шейле хабарлар айдыпдыр: Тәхраны, Төвризи рум халыпасы аланмыш, Астрабат, Мазендаранын, үсти
билен бәрик хем гечҗекмиш, ёмутлар хем үруша тайынланямыш...
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Aýgytly ädim I - 15
  • Parts
  • Aýgytly ädim I - 01
    Total number of words is 3867
    Total number of unique words is 2254
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    8.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 02
    Total number of words is 3911
    Total number of unique words is 2411
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.8 of words are in the 5000 most common words
    8.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 03
    Total number of words is 3841
    Total number of unique words is 2457
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 04
    Total number of words is 3802
    Total number of unique words is 2493
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 05
    Total number of words is 3827
    Total number of unique words is 2258
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 06
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2484
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 07
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2363
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 08
    Total number of words is 3883
    Total number of unique words is 2487
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 09
    Total number of words is 3975
    Total number of unique words is 2542
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 10
    Total number of words is 3794
    Total number of unique words is 2430
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 11
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2255
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 12
    Total number of words is 3797
    Total number of unique words is 2275
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 13
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2168
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 14
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2209
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 15
    Total number of words is 3817
    Total number of unique words is 2411
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 16
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 2426
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    9.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 17
    Total number of words is 3897
    Total number of unique words is 2399
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 18
    Total number of words is 3811
    Total number of unique words is 2114
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 19
    Total number of words is 3907
    Total number of unique words is 2337
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 20
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2647
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 21
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2665
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.3 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 22
    Total number of words is 3919
    Total number of unique words is 2724
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.4 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 23
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 2525
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 24
    Total number of words is 1227
    Total number of unique words is 958
    4.8 of words are in the 2000 most common words
    10.0 of words are in the 5000 most common words
    14.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.