Aýgytly ädim I - 12

1*Кз, мана белли анык җогап берерсиниз! — дийип, кабицстине бакан йүзленд». Бирден доланып, сүем бармагыИЫ гымылдатды. Тәчли дилмач онын яньша ылгап барды. Полковник оңа бир-ики агыз адаҗык сөз айдандан
еон, кабинетине гирди.
Адамлар бири-бирлериниң йүзлерине середишдилер,
скиллик билен дем алдылар. Шоның билен бир вагтда,
өларда бйри-биринден чекинйән ялы, бири-бирини гараяаҗак ялы сыпат гөрүнди. Дилмач илки волостнойларың
устинден дүшди. Олар русча сөзлешип, бири-бирлериниң
энелерине ченли етдилер. Дилмач олара сөзиниң соңыпда гыҗалат берди:
— Ит огуллары! Сиз адамлары тайынламан гетирипсиңиз!
Дилмач ондан соң арчынларың, эминлериң үстинден
дөкүлди:
— Арчынлар! Сиз халк ичинде, ак патыша тарапындан гоюлан, империяның бәхбидини хемише гөз өңинде
сакламалы адамлар ахыры! Патыша сизе ынаняр, сизе
арка дуряр, сизе умыт баглаяр, сизе гурп берйәр. Эмма
сиз ынанҗы ерине етирмедиңиз, иен дузыңызы өдемединиз! Сиз, полковник аганың гаршысына; шу йүзиңиз билен нәхили гелип билйәрсиңиз?
Полковник илки дазарылып башланда, Бабахан арчын өз гапысында болан гопгуны, патыша гаршы болан
сөзлери ядына салды. Оның сезини кесәгеден: «Баяр
ага, мениң обамда, хакыкатдан-да, патыша гаршылык
болды. Пыланлар, пыланлар халкы гудузлатды» дийип,
вепалы арчын болмагы йүрегине дүвүпди, илата зыян
етҗегини, халкың гаргышына галҗагыны унудыпды.
Эмма, шоның билен бир вагтда, полковник оңа «Харамзада! шейле зат болан болса, нәме үчин шу вагта ченли
хабар бермедиң?» дийип сөгер өйдүпди, полковнигиң газабына дучар гелип, темми чекерин, абырайдан дүшерин
хасап эдипди. Оның үстине «Ай бейле гыкылык, бейле
җеделлер хер обада-да боляндыр, хич ким хабар берип
дуранок-ла» дийип сакланыпды. Эмма дилмач гепләнде
болса, айбыны боюн алды:
171
— Тәчли дилмаҗың айдяны, валла-да, догры айт!
Оңа җогап берип билере бизиң йүзимиз ёк!
Дилмач сөзине довам этди:
— Сизиң шу болушыңыза полковник ага сизе нәхилип
ынам эдер? Сизе нәхили нөкерим дийсин? Сиз онын об- <
ласть начальнигине берен хабарларының барыны ялана.'
чыкардыңыз. Ол ненең янмасын! Сиз, эйлемй”' етмедик ^
хамыр ялы мыжжарман, этиңизи гатадың! Полковник.‘
ага аркаңызда дурка, сизиң ак диениңиз — ак, гара дие- (
ниңиз — гара болар! Сизиң демиңиз ер ярмалы ахыры!
Эмма сиз...
Маңлайы чандырлы арчын сыпайычылык билен догрысыны айтды:
— Тәчли дилмач, биз полковник аганың ити.-Ол ни- .
рә күшгүрсе — биз шол яна бакан үйрмели. Эмма...
Сары оның сөзини кесди:
*
— Хыдыр арчын, биз ит хем болсак — гоюн итидирис: өз сүримизи даламага дишимиз өтмез!
Сара озалдан хем -ичи янып дуран Бабахан арчын
җабҗынып гыгырды:
— Мен чопан болуп, сенем ит болсаң, тазыган гойна
күшгүремде, барып алкымындан алмасаң, сениң эдил
дишиңи дамагыңа иберерин.
Горкыдан өзини йитирип, лал галан Пөкги Вала-да
инди өзини тутды, Сара азгырылды:
— Иен ялыны едемедик итиң музды — гызыл гүлледир!
Сары арчына-да, Пөкги Вала-да хас пархсызыны айдып, обадакы говганы шу ерде турузжак ялы герүнди,
эмма дилмач оңа май бермән, көплүге йүзленди:
— Арчынлар, эминлер! Хәзир җеделе, чекелещмәге
вагт ёк. Сиз мылзйымлык билен маслахатлашьщ-да, пикириңизи дүзедиң: анык җогаба тайынланың!
.Тәчли дилмач — он бәш йыллап илиң өңине дүшен
агызлы бир арчының оглыды. Оның атасындан гөвни
сув ичен уезд начальниги оны школа кабул эдипди. Патыша школы оны өз тербиеси билен тербиеләпди: патышаның колонизаторлык гөвнине лайык гылык берипди.
Догры, шол школда ынсаплы мугалльгмлар хем боланы
үчин, ондан ынсаплы, өз халкы үчин пейдалы халыс интеллигентлер хем етишипди. Эмма Тәчли дилмач ялылар
хем чыкыпды. Тәчли окувыны гутаран . бадына, дивана
дилмачлы/га кабул эдюшпди. Ол, талшвнигиң мейли нит
|М болса, шоңа бакан гышарярды, оньщ гөвнини тапярПЫ, ики давагәриң бириниң «йүзинден» гечмейәрди, бей•юкисиниң «халындан» хабар алярды, ики яныны хем
пясүкдирйәрди, овнук меселелер.и улалдярды, оларың
1»(шсини сагярды, кимсиниң йилигини сорярды: полков1ш и гөнендирйәрди, өз җүбисини хем унутмаярдьг... Бир
И'зек ол, давагәрлериң биринден полковниге — инчедгн
>дилен мәхнет улы халы, ораяны дүйпхалы, арлыкгөл
калы-чувал алып берди. Агшам улы халы диварың йүите лерилди, дүйпхалы кроватың аңырсына какылды,
халы-чуваллар диванларың үстине ташланды. Электрик
ягтысына халылар алтын сувы берилен ялы ялпылдап,
пчерини нәзик нагышлары билен безеди. Полковнигиң
<)ялы еңил-еңил басды, нәзли-нәзли гүлди, Тәчли дилмаҗьщ дашында айланып, халы гетирениң элини гысды. Халыларың реңки полковнигиң хем гөвнини ачды. Ол ики элини җүбисине салып, арканрак гайышды, Тәчлә йүзленди:
— Халыларың бахасы нәче?
Тәчли халы хоҗайынының йүзине бакды. Ол оңа бир
зат хүмүрдеди. Тәчли, полковниге җогап берди:
— Полковник аганын гөвнине яран болса, халыларың бахасы шол!
Полковник бир әдим гайра тесди, кешбини бир аз
үйтгетди:
— Ол нәме диен сөз?.. Мен оны башарман!
Халы хоҗайыны горкды. Ол, халыларың бидерек
гитҗегине гынанман, пара хөдүрләни үчин, өзине гүнә
йүкленер өйдүп хедер этди. Шоның үчин агзына гелени
шол болуп, сандыравук сес билен мәлим этди:
— Ынсап баяр агаң өзинде.
Эмма дилмач ондан әтйәч этмеди. Ол өз баярының
ат ойнадяныны, оның гөреҗиниң агып-дөнүшинден аңлады: полковнигиң шейле гылыгына ол адатланыпды.
Дилмач оны бир аз үйтгедип терҗиме этди:
— Полковник ага, халылара баха кесмеги — хоҗайын сизе табшыряр.
— Хава, ол башга кеп.
Полковнйк халылара гайталап серетди, җүбисинден
тәзе үч манатлык чыкарып, оны шыкырдатды, оны узатҗак ялы, җүбисине гайдып салҗак ялы икирҗинледи,
нң соңында йүрегине даш баглады:
— Мениң өз ынсабыма саланы үчин, бахасыны аз
бермэге мениң йүрегим эденок. Гой, менден гитсйн!
173
Шондан сон халы эеси арчын болуп, Тәчли дилмач —
дилмачлар башлыгына гечипди, эгниндәки ак пагоны
хем шондан сон дакыныпды.
Уезд управлениесинде өзине ер газанан Тәчли дилмач арадан бир нәче минут геченден соң, хабар берди:
— Полковник ага гелйәр!
Уезд начальниги батлы басып гелди:
— Ери, тайынмы?
Бабахан арчын өңе дүшди:
— Җенап алы ак патышаның эмрини ерине етирмеги
биз — арчынлар, эминлер өзимиз үчин багт санярыс. Шоның билен биле, халка бир аз мехлет берилсе, халкың
арзыны етирмек үчин полковник ага, Халназар бая изин
берсе дийип товакга эдйәс!
Полковник, даяв чал сакгала мылайым гараш билен
серетди:
— А ха-а! Халназар бай!.. Мен оны билйән! — Полковник она баш атды.— Айдогды галтаман билен атышмага гидемизде, мен оңа мыхман болупдым. Ядымда,
ядымда... Халназар бай, айт арзыңы!
Дилмач терҗиме эденден сон, Халназарың суссы хас
белентленди, озал бир аз сандыраклама етен буды, рахатланды, йүзине улумсылык, гөзлерине гайрат инди. Ол
телпегини голтугына гысып, чаларан такыр келлесинв
яланачлады-да, сөзе башлады:
— Полковник ага билен саламлашмак миессер геленине мен өзими багтлы хасап эдйән! Гарып гулың арзыны айтмага, җенап полковнигиң мерхемет этмеги — гүнәкәр бендеси үчин улы бир хеззетдир!.. Ак патышаның,
биз — мусулманлары хем өз илаты хатарыиа чекмегине,
олар билен денлемек ислемегине — биз өрән миннетдардырыс! Патышаның хызматыны битирмек ялы бир багтлылык ёкдыр! Ол, гарып гуллар үчин эЛъетмез бир максатдыр. Патышаның бизе эдеи сылагына мен нәхили жогап гайтарҗагыма сөз тапамок...
Халназар хашылап дем аланда, Пөкги оңа мечев
берди:
— Хей, берекелла!
Дилмач өң1ки сөзин» терҗиме эденден соң, Халназар довам этдзд:
— Болкөйнек ага! Сизиң мутыг халкыныз ак патышаның эмринв ерине етирмәге хайсы гүн дийсениз тайын!.. Йөне мен сизиң ядыныза бир зат салып гечмек ис174
лейән: бизик миллетимиз шинди надан, гарамаякдыр^
яраг ойнамасыны билйән дәлдир, хич бир юрт хем гөреш
дәлдир. Хәзир олары йыгнап әкитсеңем, олардан эден гамаң чыкман, гайта, аякбагы болармыкан хасап эдйән...
Дилмач сөзлем-сөзлем терҗиме этди. Полковник.
оның сөзини шол ерде кесди:
— Бай ага, бейик императорьщ кераматы 'бар. Ол.
сенден, менден ягшы билйәр, Ол, түрммен пощыларыны
өз гошунларының иң эдерменлеринден саняр... Бай ага»
сен «гарамаяк» дийип, өз пәлиңи пес тутсаң хем, сизиң.
пощыларыңыз түршениң кимдигини гөркездилер. Шоның билен биле, хәзир гошунчылык үчйн соралман, пәле
үчин сораляр.
Полковник шол сөзлери билен Халназар байьщ г©внини гөтермек, ондан анык тассыклаян, вада берйән җогап алмак иследи. Халназар хем оңа дүшүнди. Халназар-оның ■билен бир хеңден топса-да, гарыплар зәхмединеоның билен биле дузак гурушса-да, өз җанына гезек геленде дөзмезлик этди. Ол-да полковнигиң хилесине гаршы хиле тапды:
— Болкөйнек ага! Мениң хем айтҗак боляным шол^
Түркмени гара ише буласаң, оның эдерменлигини ере
чалдыгыңдыр. Шоның үчин түркменден кейлихон полк
дүзсең, нызам өвретсең, иберен ишиңи, буйран юмушыңы битирер. Эмма гарамаягы йыгнап, пәлелиге угратсаң*.
белки, ыснат гетирер. Оңа гөрә болкөйнек агадан товакгамыз шейле:
бизден нәче адам герек болса, кейпихон.
алынса,— хәзирки сөвешйән йигитлер хем кейпихоа гиден йигитлер,— бизи пәлеликден бошадылса, дайханлары батыр гошунлар үчин азык тайынламага гоюлса, бизиң арзымыз ак патыша етирилсе...
Халназарың сөзини Хыдыр арчын гутарды:
— Бизден нәме герек болса, тә товар овлагымыза
ченли алынса, эмма җанымыза дегилмесе!
Полковник, Халназарың сөзини мылайымлык билен;
диңледи, эмма чандырлы арчының артдыран сөзи оңа
ярамады. Ол, Халназара ачык җогап гайтарды:
— Халназар бай, сениң акыллы сөзлериң бар. Белки
хем, мен оларың бир нәчесини хасаба аларын. Эмма
гүйкүрилен түйкүлик ызына гайдып гирмез. Җенап алы
император адам алмалы дийип перман бердими — дүнйәагдар-дүндер болса-да, ол ез эмрини ызына гайдып ал-
маз! Шоның үчин хем ики-бака толганман, аррыгьщызы
хынаман, патышанын перманына эмел эдин!
Мәрекә суслук етишди. Векил волостнойы Бегинкини,
Бег волостнойы Утамышынкыны дүртгиледи. Полковни*гин газабындан хедер эден Хоҗамырат этини гататды:
— Полковник ага! Бейик императорын перманында
гөркезилен мөхлете гөрә, пәләни йигрими бәшинҗи июлда топлап гетирмәге, бүтин Теҗен уездинин волостнойлары, арчынлары, эминлери адындан сөз берйәрис!..
Сары телпеги билен дерини чалып, волостнойьщ сөзини кесди:
— Волостнойлар сез берселер берерлер, арчынлар
гола бассалар басарлар, эмма биз эминлер, халклар
лдам берип билмёрис!
Полковиик газап билен гыгырды:
— Ол нэме диййәр?
Сары өңки сөзини гайталады. Чандырлы арчының
ренки үйтгәп, чандырының үсти тисгинҗиреди-де, тайлы
гезек ювдунды, полковнигин шпорыны җыннырдадып, ер
депмегине гараман, бир әдим илери сүйшди:
— Менем Сарың сөзини гайталаян: бир янымыздан
топа тутуп гырыбермесең, ез пейвагтымыза пәле бержек
дол!
™ А ха-а! Шейле дийсене! — Оның муртлары саңңмллаи, мавы гезлери от болуп янды. Тәчли дклмач титреди. Волостнойлар гүнәкәр чага ялы мүйнүргедилер.
Арчынларын, маңлайларындан дер акды. Полковник
соҗап дем алды, чандырлы арчына бакан бармагыны
чоммалтды:
— Гуллугына хыянат эден хайын! Мен сениң гөзиңе
гөркезёрин!
Чаидырлы арчын ене бир зат диймәге хыяллананда,
Бабахан арчын оның эгнинден чекди. Эмма Сары өңки
сыпатыны үйтгетмән, полковнигиң йүзине чиңерилди:
— Баяр ага, гүйчлисиң, ислесең — обаны бүтинлейин
яндырып билерсиң, эмма пейвагтына пәле алмарсың!
Полковник полы бат билен депип, айылганч сес билен гыгырды:
— Туссаг!
Арчынларьщ арасына полицейскклер гатьпиды. Чандырлы арчының дөшиндәки медалы ёлунып алынды. Сарыны сүдүрләп угранларында, ол арчынлара гарап игенди:
— Сатлык хайынлар!
176
Чандырлы арчьш хум ялы гызарды:
... ,,
— Ат мени! Пәле ерине мен сан.а...................................... .
Олары мәрекеден сайладылар.
Полковник мүйнли йүзлере газап билен гыгырды:
—■ Ыхым!.. Мурдар ялягысылар! Сизиң хеммән,изин
агзыңыз бир!
Хоҗамырат баш эгип, бимамла сес билен башлады:
— Җенап...
— Оем бол!.. Сизиң симсиз телеграммаңыз, җансыз
векиллериңиз бар. Сизиң ялы гаршылык гөркезен.Сарагтлы гарындашларыңыз нәме аклык аландыр хасап
эдйәрмисиңиз? Сиз унутмаң! Миллион гарга бир лачына
батып билмез! Патыша хөкүмети бир демде сизиң кулиңизи гөге совурар!
Волоетнойлардан, арчынлардан җыңкыны чыкармага
хич бириниң сьфты богы тутмады. Эмма полковникден
йүз тапан Халназар бай төвекгеллиге салып, өзини илери атды:
— Болкөйнек ага! Ил огрысыз болмаз — даг бөрисиз'
Йылан, яглы гайыш ялы, хер бир ере сүмүлйэр, чемини
тапса, зәхеринем пүркйә. Эмма оның йылчыр эндамы, эзрайылльг гөзи гөреҗе каклышанда, хич ким оңа рәхим
этмейэр: эле нәме илое, оның хакы шол боля! Буларам
халк арасына гирен йыландыр! Түйлери сайгарылдымң-—муздлары белли!.. Мениң болкөйнек агадан бир
товакгам бар: ики саны харамзаданың кесси үчин, вепалы гулларының хеммесини бир аякдан сүрмесе диййән.
Бизиң үчин болкөйнек аганың диени дерман, айданы канундыр!
- Халназарың сөзи полковниги бир аз ювашатды. Шол
вагтда мүрзебашы оның элине бир телеграмма гетирип
берди. Телеграмма гарап башландан, полковнигиң йүзй
ачылып башлады. Оның гыссанмач гөзлери кагыз йүзинде шатлык билен гезим этди...
Пәле хакыңдакы перман Түркүстанда бир үйттешиклик дөретҗёгини аңлан хөкүмет, Түркүстан халкларының халындан хабарДар, шол барада улы дипломатлыга
эе болан генерал Куропаткини Түркүстана губернатбр
белледи. Халкың чайканып башланыны аңлан Куропаткин Түркүстан үлкесини кабул эден бадына, халкларың
бир аз газабыны ятырмак, рахатландырмак, ак экини
мазалы йыгнамак, айратын сыясат гурмак билен янадаңдан тайыаланмак үчин, пәле мөхлединиң гиҗикдирилме12. Решающий шаг.
1-7?
ги хакында патыша доклад язды. Онын, хайышы кабул
болды. Полиовнигин хәзирки алан телеграмы шоньщ
нетижесиди.
Уезд начальнигиниң. шатлыклы гөзи, дерини акдырып
дуран адамларда бир лай гезенден соң, Халназарда барып даяндң:
— Халназар бай! Патышаның кераматы бардыр дийип, мен айтмадыммы?.. Арчынлар, эминлер! Бейик император сизик ислегиңизи — сизиң мейлиңизе гөрә чөзди: экин-тикин йыгнанянча... пәле мөхледини гиҗикдирди.
Йигримшщи баш
Артык дан. саз беренде, гушларың җүррүлдисине оянды, еринден турды, геринди, укылы гөзлери билен төверегине гаранды. Гүндогар тарапдан гөтерилен ягты,
мавумтыл асманың йүзини гатык дөкүлен ялы чалардып
барярды. Йылпылдашян йылдызлар учян учгунлар ялы
йитишип, сөнүшип барярды. Ер билен гөгиң тапышян
ери аксовулт ренкини буландырып,. ган ёкунлы ал реңке
өврүлип башлаярды. Шол ягтылык астындан гөрүнйән
уммасыз текиз бугдай, уммасыз деңиз ялы ыранып, асуда шемалда чыгшылды билен сесленйәрди. Шол бугдайчылыгың депесинде моллаторгайлар, умуми мейдан гушлары якында догҗак гүне буйсанып дүрли дилде саз
эдйәрдилер.
Артык үстиниң еңил япынҗасыны серпди, еринден .
турды, чогда чәкменине гирдй, билини йүп билен гушанды. Иримчик гылдырганлы чәкмён илки бада оның кирли эндамының гиҗисини гетирйән ялы дуюлды. Ол бир
аз ойкананда болса, эндамыны гашамак билен леззет
берди. Ол, чөвүрме шыпырмасыны башына гейди, чекдирилен яй ялы дишли, агызлы орагыны элине алып, бугдайың гырасындан гирди. Гылчыгыны пытрадан гыэгылт
бугдай оның эдил алкымындан диреди, оның гызгын
ховры йүзине урды, хопукдырҗак ялы этди, эмма оның
бадыны алып билмеди. Артык херекетини йыгҗамладанда, бугдайдан гызгылт тозан 'турды. Шол тозан оның агзына, бурньша урды, асгыртды, бүтин эндамыны атйүврүк чалынан ялы гызгылт реңке бояды. Оңың- битгинли
бугдайына соңкы тутан сувы яраманды, ылайта-да, хованың булутладаыгы, пегишлиги бугдайы гызылладыпды,
178
хениз оның сувы сиңмәңкә туран ел бугдайы бир аз ятырыпды, дәнесини гысдырыпды. Хәзирки турян гызгылт
тозан шонданды.
.
Гүн ёкары галыпды, гызып башлапды. Артык тенине
дүртүлйән гылчыклары, билиниң агырысыны, бугдайың
эндамына урян тозанларыны сызмаярды. Ол диңе гөзлерине инип барян дерлери кә еңи . билен,. кә эли билен
чалып, дынувсыз хайдаярды, чаласын салыкян орак сеси шозвулдав сес эдйәрди. Оның ызындакы деосе, сүрили гоюн ятырылана дөнйәрди.
Артыгың янына ондан бир нәче гүн озал «Бизиң адам
овгандыр. Орак орды бардыр. Бизиңки билярдыр» дийип,
бәш-алты саны булуч гелипди. Ол «Оракчыны — галланы
кеп экйән адамлар тутар. Бизиң өзимиз оракчыдырыс»
дийип, олары гавундан доюрып гойбервпди. Артык дем
алмак үчин дикеленде, шол булучларың сазланышдырып
айдан айдьгмларыны 'эшитди, эмма оның бир сөзиңе-де
дүшмеди. Оларың сеслериниң гелйән ери, Халназарың
серкарыдыгыны Артык билйәрди. Оның гүнбатар тарапындакы Мелебайың серкарындан болса ир-эртир, гичагшам күртлериң вара-вурасы эшидилйәрди. Оларың
юрдыны, машгаласыны ташлап, ярым ялаңач, ярым ач
бир ягдайда байларың хызматларыны эдип йөренлерини
ядына саланда, Артык өзиниң шолар ялы болманына-да
шүкүр этди.
Артык, экин-тикин йыгнандан соң, элим бир аз гиңәр
хасап эдйәрди. Эмма бугдайларың ичинден тозан туру■шы, дәнесиниң гушың гурсагы ялы док болман, и>нчемик узын арык болушы — оның гөвнини совадярды, тамасыны азалдярды. Экиниң хасылының азлыгы, бергиборҗа батаны — Артьггы ынҗалыкдан айырярды, хем-месинден бетер оны алада салян бир зат бар болса, ол-да
энчеме вагтдан бәри Айна билен гөрүшип бшшезлигиди,
оның халындан хабар алып билмезлигиди. Ылайта-да,
оның йүрегини авадян зат: Халназарларың олара гудачылыга баряныны, Айнаның энелигиниң оңа гөвнейәнини
эшитмегиди.
Артык яданыны бир аз сызандан соң, пелиң үстинде
отурды-да, гызгын гүн астында оя чүмди: «Айна. Ол
йөне бир гыз болман, багың ачылан гүли. Ол йене бир
Айна болман, багт йылдызы. Ол йөне бйр йылдыз болман, гараңкы дүнйәми ягтылдян он дөрди гиҗәниң айы.
Ол мениң дурмуш дүнйәме ягтылык берйән бир гүнеш.
12*
179
Ол менин гөзимиң гөвхери, дамарымьщ ганы. Айна;.. ол
мениң - гөвүн ,б>агымың гырмызы гүлими я телпеги агаң
капасынык ө.мризая йылдызымы?!»
Артык соңкы ой-күйине геленде, хопугып дем алды,
йү-реги тарсылдап урды, бейнисине урян ган депесинден
печйән яндырыҗы гүнден бетер гыздьгрды. Ол алҗыран,ны гөзлери бишен теверегине гаранда, от өвүсйән ялындан башга бир зат сызмады, х»ны болса өз агзындан чыкян түтүндир хасап этди. Ол, башыны ашак салып, ене оя
чүмдц: «Мна. Ол менин Айнам. Мен оны җаным билен
сөййгән. Ол маңа «Өлсем еринки, ©лмесем — сениңки»
дийди. Ол, элбетде, өзини сатдырмаз!.. Ах, оньщ эрки
өз элиндеми нәме? Ким оның сөзине бакя?.. Ёк! Ол җанындан гечер, менден гечмез. Мен оны алып гачарын...
Ах, ханы дор алаша?.. £к! Багт тапылса, ат тапылар!
Мен оны ат сыртына чекерин. Дан саз берен вагты, Айна
билен биле ерләп учарын: учар гушын гыр ашаныны, нирә гиденин» ким билҗек! Арман, мениң аягьтм душаклы:
Шекер...»
Артык маңлайыны ики элинин аясына гоюп, гызгын
гүниң астында мымырады, айылганч бир вака оның гөзиниң енине гелди: Шекери эҗесиниң элинден басып алярлар. Ол «Вай эҗе!» дийип дат-перят эдйәр. Нурҗахан
Шекерин элинден япышанда, дөшине депйәрлер, онын
агзы ер гарбап йыкыляр. йыртыҗылар элине дүшен Шекер зарынлап баряр. Эҗеси агзыидан ган акдырып, галып билмә.н уруняр...
Артыгы шол эйменч хал хопукдырды, отуран ериңден
хасырдап галды. Оның башы айланды, дүнйә терс херекет эдйән ялы болды, бугдайлар башы ашак гөрүнди...
Артыгы узак гүниң орагы ядатмаса-да, шол агыр ойларын берен азаплары оны ёрды. Ол, орагы айлап саланда, гурплы гошары сандыраклаян ялы, пенҗесиндәки
бугдайы гачырян ялы сызды. Эйсем-де болса,
олАйнаны
унудып билмән, юрагын шыбырдысына гошуп,
айдьгм
айтды:
Сенин билен дыз каклышып, отуршьш,
Ай йүзиии сыилармыкам, Айнаҗан?
Кә дегишип, кә гүлүшип, ойнашып,
Ал яңакдан сорармыкам, Айнаҗан?
Дурмуш гурап билермикәк гош болуп?
Гечен гунлер галармыкан дуйш болуп?
Элден гидип, бедасыла душ болуп,
Өмрик көкии кертермикәң, Айнаҗан?
160
’
-..Ь
• г.V Он;дөрдй. гижәник долушаи айы, мавң-, де«зин йүзиндәки ак:елкенли гайык ялы, ал асманда ачудалык •бңлең
йүзйәрди. Оның боллук билен дөкүлйән нуры. гдранкы гиҗәни ярым гүндизлиге айландырярды: таяк салымдан
гөрмек, ирирәк хатлары окамак-да мүмкинди. Хова ларахатды. Пессайҗа, якымлы ввүсгйн барды. Хңч ерден сесүйн чыкмаярды. Дине бизе таныш болан хорруллы яңланярды. Дүелериң гәвүш чаляны шол хоррулды эерарлы
ончаклы эшидилмейәрди. Оларың гара багырларыны ере
берип, боюнларыны яй ялы эгрелдип, ашакы эңеклерине
әвмезлик билен херекет берйәни хем сайгарылярды.
Шол ай айдың гиҗеде, гара өйиң гапдалында йки бойдащ гөвре бир ялы болуп гөрүнйәрди. Олар Айна бйлен
Артыкды.
. . . . •
Айна Артыга серетди. Ай ягтысына оның габаклары
ның гара гөзлериниң өңине перде болуп иненини .сайгарды. Шол гөрнүш Айнаны ховатыра салды. Оның - йүреги
гүрсүлдәп урды, эндамына чалаҗа сандырама етищди.
Артык бир салымдан башыны галдырып, икирҗиңлемек
билен Айна совал берди:
— Айна, сени гутламага ыгтыяр берйәмиң?
Айнаның гөзлери ялпылдады. Оның бейнисини гаплап
алан гара вехим шол секундда учуп, оның ериңе шатльщрухы гелип гонды. Ол өз янындан «Артык кынлыкдан
Чыкманың утрыны тапандыр» дийип дүшүнди, сөйүнчли
сес билен җогап берди:
; . ■,
—■ Җаным билен!
Эмма ол җогап Артыгы шатландырмады. Ол, өйиң гамышыны чыгшылдадып, агыр дем алды. Айна Артыгык
эгнинё гоян башьгаы галдырып оның йүзине чиңерилди:
— Ай оглан, сениң дилиң бир зат диййә, йүрегиң башгадан хабар. берйә-ле!
... л
, Артык сырыны билдирмезлиге чалышды:
■ — Дил йүрек табшырыгына гөрә ишлейәндир,
Айна оңа дунгүнмеди: .
—■ Ханы, онда нәмәни гутлаҗак?
— Нәме билен диййәмиң?..
— Хава. Айтсана!
— ... Дөвлетли бая гелин болмагыңы.
Айна ичини чекди, маңлайыны ики элиниң аясына
алып, өе япланды; гөвреси.өйиң гамышыны чыгшылдадып,
тисгинип дурды. Айнаның халына Артыгың йүреги авады.
Ол, Айнаны рахатландырмак үчин ики элиниң дашындан
181
гуҗаклады, эмай билен өз голтугына чекдд. Айна хоркулдап дем алды. Айна оньщ эллерини өз бойнындан айыр- 1
җак боланда, Артык оңа чиңерилди, гара гөзлеринден акян яшы гөрди, ялбарды:
— Айнамҗан!..
Айна бутин гөвреси билен силкинди:
— Мен... мен, сен дийип, -өмрими күл эдйән. Сен гайта...
Артык оның яшлы яңагыны яңагына тоюп, багрына
басды:
— Айнамҗан, мен оюн этдим. Сени сынамак үчин
айтдым.
Айнаның гызгын деми Артыгың чәкяка көйнегинДен
гечип, боюнларыны, эменҗекчукурыны, ясы дөшлерини
бугартды: шол буг — оның дем дегмедик тениниң доңыны
чөшди. Айна Артыга игенди:
г
— Шу чака ченли сынланың азлык этдими?
'
— Айнамҗан, дүнйә дурсын — сен дур!
Маманың хоррулдысы, чарлагың җыррылдысы, дүелериң гәвүши оларың гулакларына илмеди. Ики гөвүн бир
болуп, бири-бирине гайтавуллы җогап берип дурсалар-да, йүреклериниң сырларыны бири-бирлерине бир бада айдып
билмедилер. Айна Артыгы бир гөрмәге мәхетдел тайынланып йерен болса-да, гызлык утанҗаңлыгы оңа ёл бермеди.
Эгер Артыгың өзи гозгамаса, ол асыл дилленип хем билҗек дәлди. Артыгың бугдай ичиндәки башындан гечен ойлар, гөзиннң өңине гелен гайгылы вакалар ядына дүшүп,
агзыны ярмага дили бармады. Айнаның сабырсызлык билен гараян гезлерине оның гөзи дүшүп, ене йүзини ашак
салды. Артыгың ягдайыны гөрен Айнаның гөвнине ёк
затлар гелди: «Оның, белки, менден башга бир сөййәни
бардыр» дийип дүшүнди, башыны Артыгың эгниндея айрып, өе яплады. Артык оның бир затдан нәгиле боланыны аңладьг:
— Айнамҗан, ене н&ме болды?
Айна гарылҗык сес билен җогап гайтарды:
— Хава, билйән дәлсиң!..
— Айнам...
— Энеден багтлы догмасаң, оны агтарып тапып болмаҗак экени!
. — Айнам, сениң оезлериң мениң багрымы дилйә!
— Сениң сөзлемезлигиң — мениң йүрегимиң говына
учгун берйә!
— Ойламан сөзлемек?
182
— А ойлап, гөвни икә бөлмек?
— Айнам, сен нәме диййәсин?
— Сениң дилин дйймесе-де, йүзин айдя.
— Нәмәни айдя?
— Нәмәни... Ики гөвүнлилигини!
— Айнаҗан!..
— Сениң, белки, башга сөййәниң бардыр?
Артык ики элини узадып, Айна япышды:
— Айнам, яралы йүреге ханҗар урма!
Айна өзини Артыгың гуҗагына ташлады. Айнаның гөвнине юелип гонан габанҗаңлык гушы учды. Ол ондан
ики гүн озал гуйының башында бир гьгз билен бир йигидиң сөзлешип дураныны узакдан гөрүпди, оларың кимлердигини ачык сайгарып билмәнди. Артыгың башыны
ашак салып, бөврини диңләнини гөренде, шол гызың
янындакы йигит, белки, Артыкдыр хасап этди. Эмма»
Артыгың соңкы сөзи ол ойлары бүтинлейин пуҗа чыкарды. Айна иң соңында дил ачды, йүрегиниң посыны дөкүп
ташлады:
— Мениң чекйән дердимден сениң хабарың ёк. Мен
шу гүнлер ики чиш арасында кебап болян. Гудачылыга
гелйәнлер ат тезегини гураданоклар. Эҗелигим ырылыпдыр: өз перзенди болманы үчин, оның багры аванок, ол
мала гызыгяр, какамам эркине гоянок. Мениң хер салымым гүне дөнйә, гүним — ая. Мениң багрым авая, йүреггам эзилш баря, гөзлерим яш дөкйә. Эмма сен...
Артык оны ыкҗамрак гуҗаклады:
— Нәзлим! Җаным — сениңки. Эм;ма малым ёк.
— Айна мала ашык дәл.
— Айнаҗан, мен сениң гара гөзлёриң гурбаны!
Артык ики одың арасында галды. Бир яндан, Айна
элден гидип баряр, икннҗи яндан, Шекериң айылганч
халы гөзиниң өңине гелйәр. Ол икисини хем элден берип
биленок. Шейле-де болса, терезиң Айналы тайы салламлы гелйәр. Артык узак ойдан соң, бир аз сабыр этмәни
йүрегине дүвди:
— Мен өлмесем, сени башга бердирмен! йөне вели...
— Ери, велиң нәме?
— Хәзир' пәле дийип, ики аягьшьгзы бир гонҗа сомяр:
лар. Шол бир яңалак болянча сабьгр этаек герек.
— Гуда болҗаклар бизе гарашарлармы?
— Иш җыгба-җыга гезек гелсе, биз олара гарашма;
рыс.
183
Шол вагт гарры дүе еринден туруд ьщрылҗырады.
Шол арада ослагсыз бир иш йүзе чыкды: Маманың. хоррулдысы кесилдй, гарс-гарс гашанып, бәрисиңе айланды,
келлесини галдырып, Айнаньщ ятан ерине ееретди...
Айнаның йүреги гүрсүлдәп урды, гыссаг арада нәме
этҗегине акылы етмед». Бирден Артьигы элиниң еңсеси
билен өйин, аркасына. бакан итекләп, дүйәң ашагьгна дыкылды. Артык өйиа артбагшына бакан айланды. Мама
еринден турайса-да, гиҗәнин бир вагты өйиң артбагшына Течи'п бйлмеҗегини акылына гетирди.
Мама гөзини овкар-довкар ачып гараңҗаклады, сеслендй:
— Айна! А гыз, Айна!..
Шол вагтда болса Айнаның сеси эшидилди:
— Хөреле дүйәм, хө-ереле!..
Айна эллерини дүйәң эмҗегине етирсе-де, сүйт сагмага габы ёкды, гөзлери Мамадады. Мама еринден галман, келлесини ясдыга (гойды. Арадан сальщ сечмәщә
болса, хорламага башлады.
Артык билен Айна хошлашанда, үлкер депеден
агыпды.
Йигрими биринщи баш
Пәле мөхлединиң гиҗикдирилмеги халкың бир аз дерисини язсада, бүтинлейин рахатландырып билмеди. Җемагат аграадлы йүк астындан сыпмак үчин думлы-душа
урунды, бүтин төверекден хабар тутды, хер хили гүррүңлер эшитди, якымлырак сөзлере гулак гэбартды:
«Гулҗемал хан ак патыша билен доган окашанмышын.
Ол оның янына гитжекмишин. Теке-түркмейдён' пәле - алмаш галдыртҗаимышьгн» диен сөзлер көпчйлиган үнсини
өзине чекди. «Пылан оба она он мүң манат әкидёңмишин. Пыланлар бзш мүң манат иберенмишин. Байлар
онын, үстане пул ягдырямышын» диен' хабарлар гүнсайын көпелди.
Халназар бай шол меселе барада көп ойланды. «Гүлҗөмал хаяа пул •ибермеяими», ибермесизм®? Иберетвсе,
полковник дуяр. Ол дуйса — ягшы дүшмез. Ак патышаның ынамдар адамсындан шейле канунсыз иш чыкса нәхили болар? Ынамым гачар, абырайым йитер... Элбетде,
она: тошулмазльж, ол меселеден гайра дурмак герек!»...
Эмма оның огуллары ядына дүшенде, йүреги авады. Ол
184
' отулларъшдан ; бирини тт&лә ибермәге: нә.шли .Д@зуй
билсин? Олар оның ганаты ахыры! Олардан бири гитсег
Халмзар %айып" галмазмы? Оның гаңатыңың бйри .гырылмазмы) -Ол оларсыз нәхили. мыдар эдип билер? Те?
ж.ен тәхбринден . аңырсьгны. гөрмедик. перзентлерлнйа
юрт ашмагына ол нәхили дөзүп билер? Гара ише ончаклы адатланмадык чагаларың пәлелик хетдине етмегчне
оның нәхили гөзи гыяр?.. .
.Халназа^р'шол ойлар ядына дүшенде хопукды: «Хайсы бир ёл билен хем^олса, пәледен сыпмак герек» дийип
дүшүнди. Гүлҗемал хан үчин пул топламак меселеси,.
оны икинҗи тайдан хем гызыкдырды. Җемагатда пул
ниреде? Дайхан ичҗек чайына пул тапярмы? Олар «бугдайлык», «пагталык» дийвп, из чыкалы бәри, хер „гүн
Халназарың үстине дөкүлишип дурлар. Эйсем, Гүлҗемал
хан үчин пулы' ниреден тапмалы?.. Элбетде, кәренде
сатмалы! Кәренде алмак 'болса, Халназарың бу йылкы
етип билмейән арзувыды! Айратын хем халкың өзи хөдүрлән вагтында, өлдүрип алмак болҗакды.
Халназар шол ойлар нетиҗесинде: «Гүлҗемал ханя
хөкман пул ибермек герек!» диен карара гелди. Оның
карары көпчилигиңки билен биригени үчин, бу гүн Халназарың өйине йьггнанан адам хырын-дыкынды. Гантлы
чай ортада боллук билен яйраярды. Дүрли вареакыдан,
Пөкгиң сакырдысындан соң Нобат мирап сандыраклаян;
элдери билен чайыны гайтарды-да, сөзе башлады:
— Җемагатлар! Меселем, башымыздан агыр мусаллат, инипдир...
•' Мәмметвели сакгалҗыгыны сыпап, Нобат мирабын.
сөзини кесди:
- :
— Алланың 'өзи деп эдеришшаллам!
■ Нобат мирап сөзине довам этДи:
.:
— Адамлар! Меселем: ямандан бойыңы сатын ал —
дийипдврлер. Меселем, Гүлҗемал хан аял хем болса, кетхуда аялмыш. Меселем, Йурберди ханың орныны *тутчмыш. Ол халкың аладасыны эдйәмиш. Меселем,' ак Патыша янына гитҗекмйш* тёкёлердёй 'пәле • аЛмасыны,
галдыртҗакмыш. Оңагөрә,меселем,
пулкөмегй герек...........
миш...
'. .
• '
Пөкги Вала ара дүшди: