Aýgytly ädim I - 02

дайхан көпчилигини гызыкдырып, хер топарчак өз векшгини тайынлаярды. Гарамаяк дайханлар көлге гүррүңинде,
өз араларында шейлёрәк гүррүң эдишйәрдилер.
— Бу йыл мирабы гаты сайгарып тутмак герек.
— Ай, йылың-йылында-да шей диййәс... Эмма җыгбаҗыга геленде, мираплык Ңунна Пак ялы ослагсыз бирине етил галяр.
— Вах, шоны .айтсана!.. Биз өтен йыл Пащы Кели
мирап эдинҗекдик, бизиң диенимиз гечдими нәме? Мираплык Нунна Пака етди. Ким оның билен хам-чам болса, сувы-да шол ичди. Көпиң малыны болса көр ийип, көсе гәгирди.
— Бу йыл оны этмерис ахыры!'
— Ай, нәбилеййн?.. Кел ага, башыңа түй чыкармыка?
Хәли гөрерсиң, ене бшйң боган сүбсәмиз болмаз.
— Нәме үчин болмазмыш-айт? Адамлар, бу йыл биз
мираплыгы агызбирлиги билен Артыга берелиң. Кертиклер топарына асыл бир нәче йылдан бөри мвраплык хем
етенок.
’ — Ине бу сөз макул! Ол өрән сагдын йигит. Онда
Нунна Пак ялы галдыр-бассырлык болмаз.
— Хай, нэбилейин? Хәли гөр, ене бир зат тапылар.
Шол гүррүңлериң бир яны Артыга етипди. Артьпс мираплыгың өзине етҗегини — лалың дил ачҗагы билен
дең хасап эдйәрди. Ол өз яньгндан «мираплык квм — мен
ким?» дийип ойлаяярды. Шоның билен бир вагтда, «Ил
агзы-керамат» двен ялы, «көпчилик бир чукура түйкүрсе,
болса-да болар» диен дүшүнҗе гөвнине гелип гечйәрди.
20
м Ьилип болмаз, бирден үстимден дүшәйселер, мен мирап1ЫГЫ оцарып берин билеринми? Илиң гараматыны гетер\н>к ацсат иш дәл ахыры!.. Бк, мен боюн алман!» дий»п
икирж,иңлемек билен, «хайсы болманда шу мирапларча >
ицарман ейдйәсин,? Бая гезек геленде, хадам гысгальш,
гарыба етенде узамаҗагына акылым етйә... Мен озал-а
мирап болман, эгер болайсам, Халназар бай ялыларык
гулы болуп, халкың сувыны байлара ичирмен. Олзр ялы
жаҗен гузыларьщ сеңригине өрән берк какарын!» диен
карара гелйәрд».
Икинҗи топар арасында болса гүррүң бүтинлейин
бшцга хили гидй&рди. Дайханларың ёкары гатлак, дар
илчегинде, палов башында шейле адамларың башы агыр-чылярды:
Бу йыл мираплыгы ене Нунна Пакда галдырайсак
иодерк»?
-=■ Ол бндөвлег бу йыл сангысыз учды. Дайхан оңа
рниы (кммп;).
Гни!МПИДП, к;)|кч|д<' дисниц квпе пайланда — киме
иим« (МЙи?
■ Пу ймл М»жмс»,чи1и» ииышсак надеркә?
Линп (кч’И
хем гелишмән дуранок.
М|*д,(*11'(*уодом хпбардар Анзар мирабың якасындан
дс б(Ш1.
ШсОле гүррүцлср гүнсай’^ гызышып, иң соңында ар'Н»1идаи, улы мирапдан: «Мираплы, мирабыңы туг-да,
ч<*})р<*о газа чык» диен хабар гелд».
Гуйэиц чыглыҗа бир гүниди. Обаның ортасындакы
(1и}> күмэниң гүнешинде үйшмек адам мирап тутмак хакындл гүррүң эдишйәрди:
Хаиы, бу йыл мираплыгы кимиң якасындан илтәти:У -дисн совала, дүрли ерден дүрли атлар тутулды.
Хич Йнрин» тассыклан, хич хайсына ончаклы гарщы чыкми-дп болман, бирсалым варсакы гүррүң довам этди..
Лхырыпда гөзе долы, салыхатлы, абьфайлы бир адам
марсжиц үнсини өзмне чекди:
—• Җсмагатлар, мираплыгы шу агзалан адамларын.
Й||йУШ1 бсрсец, хем гезегини гечирер. Бейле диймвкден,
Оу (ДйМЛПрыц хеммеси яранок дийдисгим дәл. Ады тутуЛЙИ ШМЛйрыц ичинде лайънслары хем кән. Геп, бу.ерде
Й#«1 Шр Гвяек гечирмек болман, илиң өңине дүшйэн
1Д1М — ХйЛКЫЦ зохметини аңлаян, оны ерине етирмеги
йдпм болмагы герек.
21
Думлы-душдан сес чыкды:
. . . . . .
— Меле бай гаты догры айдя!
— Шейле бблса, ягшы ниет-ярым дөвлег диен ялы,
бу йыл мираплыгы элй схумлы адамлардан Мамметхана
табшыралың. Ол, белки, гайтавул хем берсе-берер. Шейле-де болса, халкьщ бир йыл хызматыны эдип бер дий- =
сек, оның хем, элбетде, йүреги дашдан дәлдир — гөнүксе
герек.
йүзи гүне янан, маңлайы йыгырт-йыгырт гасын атан,
үч бөлек сакгаллы бир адам, сакгалыны ‘тайлы гезек сыпады-да, ичини хүмлетди. Оның хүммүллисинден нәразылыгы ач-ачан гөрүнип дурса-да, ачык гаршылык гөркезмэн, сыпайчылык билен сөзе башлады:
— Меле бай, сениң айданың догрьг. йөне вели, дай- „
ханчылык билен ханлыгың икиси бир ере җебис гелмез.|
Ханың абырайыны гума, тозана гармак билен пеоелтмән,:
мираплыгы пилиң гулагындан чөрек иййән бир адама
табшыралың. Аслында, мыраплыгың өзи, даш йүзден
гараңда, яшулыльж ялы гөрүнсе-де, хакыкатына дүшүнсең — итликдир. Бириниң йүзини гөрҗек, бирине аҗы сөз
айдып билмеҗек адамдан чынлакай мирап болмаз. Шоның үчин, гарадан гайтмаз, йүзи, еңсеси бир, эрҗел адамың якасындан япышмак герек.
— Черкез агаң айдяны өрән макул!—дийип тассыкладылар.
Муртының товыны гөзине бакан айлап, телпегийи гышык геен, готракы, өзине гөвни етйән бир йигит, айтҗак
сөзини өз янындан ойламан, бирденкә сөзе башлады:
— А хав, адамлар! Бу йыл мираплыгы Аннабеге берәелиң!
Черкез йылгырды. Ол шол кинаялы йылгырышы билен, геплән йигиде хем, ады тутулан адама хем гүлдигиди. Оны көпчилик дүшүнсе-де, теклип эден йигит дүшүнмән, сөзини гайталады:
— Ненеңо-ов адамлар, болямы?
Черкез аграмлы габагыны галдырып середенде, ол йигиди даларлы гөрүнди. Шейле-де болса, ол йигйтде далананына, евүленине парх гоярльж аң ёгыны аңлап, сыпайчылык билен гаршы чьпсды:
.— Хан огул, Баллы! Хан билен бег — иииси бщ> атың
гулаты ялы болар. Оларың бирине артык, бирине кем,
песең гоюп болмаз. Хана мынасып гермедик тозанымызың нчине беги нәхили эдип сокалы? Мәммег хан, Анна22
бег ялы адамлар гудачылыкда, тойда, геңешде ёлбашчылык этмеги арзаян адамлардыр.
Мәрекәнйң сыртында бир ерден, кимден чыканы хем
мәлвм болман, ызлы-ызына ики сес чыкды:
— Аннабег тиръ-аге етсиими, мираплыга етсиими?
— Хава, ер-сувы түссә сиадирели дийееңиз, Аннабеги
мирап сайлаң.
Чынлакай теклиплерден бири, мираплыгы бу йыл Артыга бермек болды. Эмма бу гүнки йьггнак төтәнден боланы үчин, Артыга мүвесса гоянларың көписи мәрекеде
ёкды. Эйсем-де болса, оның тарапыны чалып, «боля, хакыкат боля» диен адамлар тапылды. Эмма Меле бай оңа
гаршы чыкды:
— Адамлар, мираплык диениң, чем гелениң голтугына ташлап өтәйдер ялы, йүзүк дәЛдир. Хатда йүзүги хем
хер етен саклап билмез. Оның үчин тени өлен адам герекдир. Мирап болмак үчинем: ыосыны, совгы дадан, ёриң,
сувың ягдайыны билйән теҗрибели адам герекдир. Артык
диениң хениз гызгыны, аязы башындан гечирмёдик сарымаңыэ бир огландыр. Ол йүреги сап, оңат оглан болсада, агыр гараматы эйгерерден оның хениз1бейн«ш яшдыр.
Оныц какасы Бабалы пакыр өлмедик болса, мирап сайласаң гелишмән дурмазды. Оның өзи гарып болса-да,
ериң-сувыц эбетейини билйән, этзкек 'ишини аңлаян
'адамды.
?
Артык мираплыга гызыкмаярды. Эмма өзини шейле'
песелдгни үчин, Меле байың гапма-гаршысындан чыкасы
гелди, эмма гүррүң өз барасында гвдени үчин, оның хем
услыбыны тапман, «Вах, Ашыр болса, оның хакыны берерди» дийип ойлан вагтында, Черкез Ашырың дерегини
тутды:
— Меле бай, акыл яшда 'болмаз — башда бблар. Кән
яшак билмез, көпини гөрен бшёр. Артыгың башы яш
болса-да, шол яшыны тозан астында, палчык ичинде гечирендир. Онсоңам Артьпы мирап, сайласак, бир-ә, хич
киме гол япмаз, бир-де, Нунна Пак ялы көпиң кәрендеснни иймез. Аслында гезек ызарлашанда-да; Кертиклерден
<5ириниң> Черкезиң сөзв Меле байы говшатды, эйсем-де ^болса,
■бирден ян бермегв ол ёкуш гөрди:
>:
— Элбетде, соңкы сөзиң айры гүррүң. ЭмФда онда-да
Сәхет Голак ялы экабьгррак биряниң якасындан тутмак
герек. _ ,
/
23
Соңракдан гелг^ Халназар бай Меле байын. сөзинв
таосыклап, бир зат айтмага хыяллананда, оның оглн
Баллы гечиң өң аягы ялы болуп, атасындан өңе дүшди:'
— Черкез ага, сен нәхили гүррүң эдйәрсиң? Никасы
болмадьгың, ерде-сувда хилеси болмадыгын, — мирап болмага нэхили хакы болар? Артыгың ити бармы — ялагы
боларча?
Артыгың атасы гарып боланы үчин, вагтында өермәнине, ер-сувдан хакы болманына, дең.геплешип бшшейәнине озалдан хем ичю яньш отырды, газабыны нирә дөкҗегини билмейәрди. Баллының сощкы сөзи оңа белли-бетер хөм отлы кейнек гейдирд». Ол, аягыңың ашагы яйльь
ялы товсуп галды:
— Баллыхан, мираплыгы нирәң говуз болса, шоңа
дык! Эмма итиң бири ялы җабҗынма-да, агзыңы йыгГ
Болмаса, отуз икиңи бирден оврадарын!
Артык билен огланлыкда-да мәши бишишмейән, .аслында, Артьггы әогермейән Балла бейле гайтавул өрә»
ёкуш дегди. Оның ганы лапба гызды-да, галың додаклары •, мүңкүлледи:
— йьггманда нәдерсиң?
— Агзыңы ган ялан ганҗыгың агзына дөндерерин!..
Баллы Артыгың сөзини гутарарына май бермән, ясгынҗак гырмызы доныны аркан.зыңып, Артыга бакан окдурылды. Адамлар ара дүшенлеринде, Баллы гарылҗык
сес билен «Гойбер! Оның...» дийип дызады. Артык сескн»
чыкарман, хырчыны дишләп галды...
Артыгың шол вагткы ягдайы гезиниң өңине гелип, ганы бирдеи гызды-да, ики гашыньщ арасы чытылды, пилине шланды... Эмма Баллының: «Юмрук хакымы гидер-сем — хелей болдыгым» дий-ип агламҗыраны ядына дүшенде йылгырды. «Барҗамлы мащгаласы боланы үчин,
Баллы дагам адам билен дең геплешйә» диен ой билен мираплыкгүррүңиниң ызыны ядына салмагында довам этди.
Баллы билен Артык топулышандан соң, мираплык давасы бирсалым галды-да, мәреке ики тарап болуп чакнышарлы гөрүңди. Артык ялылар «Док чайканман — ачдоймаз» накылына гөрә, оны ягшы пурсат дийип сандылар,
ичлериндәки хыҗувларыны байларың бир нәчесинден чыкармак күйине дүшдилер. Эмма байлар үчин, яшулылар
үчин шейле ягдай өрән ховатырлы болуп гөрүнди. Ылайта-да нвдиң ула гитҗегини аңлан Халназар бай оглына
сөкмек, оның тарапыны чалянлара кәйемек билен хайбат24
лы гьышлык этди-де, мәрекәнибир аз көшетда Бир салмм
дымышык, улыдан дем алышык довам этди. Адамларың
двмлсри бир аз дүшүшенден ооң, ене хер тарап өзинвк
векилини илери сүрмек 'билен гопгун башлады, 6ир®-<бирине> . Мәрөкәнин. орта гүрпинде дин, сальш отуран сувулган
йүз, гечи гущ сакал, чакан гөз Мәмметвели хоҗа даваны
ачмагы өз үстине алды. Ол узын еңли ала- донындан инчемнк аиҗа элини чыкарып, сакгалҗыгыны сыиады-да,
сөзе башлады:
— Җемагатлар! Мен сизиң хич бириңизиң ковмыңыздан дәл. Мен — пыгамбер өвлады. Мен сизиң хеммәңизиң
дең хоҗамыңыз. Шоның үчин мениң сөзиме хеммәңизиң
гулак асҗагыңыза — мен ынаиярын. Пыгамберимиз: агзалалыга себәп болян адам—мениң умматым дәл диендир.
Хернә ондан худайың өзи сакласын!.. Тоба эдеверәлиң!..
Бабаларымызың хем: «Агзыбире — таңрыбир, агзаланы —
гаңрыбир» диен накылы бардыр... Мусулман бендесине
агзалалык ярашмаз. Айп болар! Мег^пыгамбер өвлады
боланым үчин, сизи агзьгбирлиге чагырмак — мениң бойнымдан совулмаз ваҗып бир зат... Шоңа гөрә, щу йылкы
мирап сайламак ишиңизе мени векил эдинмегиңизи —
мен сизден хайыш эдйәрин.
Мелебай, меледонлы сопы, ене бири — үчиси. үч ерден
сеслендн:
....
— Хей, берекелла, хоҗам!.. Саңа табшырдык.
Хоҗаның сези Черкезе-де яраман, дурмады. Эмма хоҗаңың череги байлардан иййәнини, оның гапысында байларың ат даңяныны ядына салып, олара голяпҗагыны
аңлады. Оның алаҗа гөзлеринде йигренҗи бир хиле п»хлесиниң барыны-да дуйды. Шейле-де болса, оңа гаршы
чыкьш, кепиң агзыны алартмакдан чекинди. Черкезиң
ойы Артыкда-да, башга-да бир нәчеяеринде барды. Олар
хем гаршы чыкмага батырлык эдип билмедилер. Хәзир
өрән җогапкәрли бир ягдайды: мәреке ез янындан бирибирине пычак гезәп дурды. Шовсуз чыкан екеҗе агыз сез
хем -- мәрекәни чакнышдырмага себөп болуп билҗекди...
Хоҗа сезини довам этди:
— Мен сизиң . ики тарапыңызы хем голдан бер-м&н,
хеммәңизиң гевниңизден турҗак бир адамының' үстинден
дүшҗек. Ол адам үчин хер нәче кын хем болса, таңрының буйругы, ил агзының- бирлиги үчин, бйр йыл көпчклик хызматыны боюн ал дийип тевелла этҗек.
?5
Хоҗаның кими мирап тутҗагыны, өңки агзалан адамлардан-да бетер йигренҗ» бирвниң адыны тутҗагыны
Артык оныд гөзлерини гүлдүрип, гык гарашындан аңлады, Ол өз янындан: «Хоҗама векиллик беремзок» дийип
гыгырасы гелди. Эмма «Мирап тутмак хакында пикир,
алышмага сениң нәме хакьщ бар?» дийип гаршы ныкылҗагындан ховатыр этди, шоның билен бир вагтда, ол гиҗә галды.
— ...Адамлар! Ханы, голыңызы гөтериң, мен бир пата
берейин. Ол пата, мениң патам болман,— атам-бабамын
патасы болсын... Шу йыл сизиң мирабыңьгз, аягы дүшүмли, дөвлет: башы... Халназар бай болсын. Оның иши
шовлы, мурты товлы болсын. Бисмиллә, аллахы экбер!..
• Мелебай ики элини йүзине сыландан соң, халкдан өңе
дүшди:
— Хоҗамҗан, эдил йүрегим болдың!.. Адамлар, хоҗам сизиң хеммәңизиң гөвниңизв тапды: Кертиклерден
<5олсын> болсын! . . . .
Халназар ахмиетли ардынып:
— Хоҗам, бирденкә нәдәйдиң? — дийнп, болгысыз нәразылык гөркезди. Эмма оның гөреҗиндәк» йылҗыраклап галан шөхле, йүрегиниң шондалыгындан хабар берйәрди.
Бир нәчелер хоҗаның йүзине дуруп билмәни, бир топары Халназарың гөвнини гөрени, бвр бөлеги гөс-гөни
ондан горканы, бир топары агәалалыкдан чекинени, кәбири <^Ай, еке йылдыр-да, бу-да гечер» дийип, пархына
гелмәни үчин, өз ичлервндәки гаршылыкларыны йүзе чыкарып билмән галдылар.
Эмма Артык дуруп билмән:
— Халназар бай мирап болмаяда хем сувьщ аграмыны ичйәрди. Мираплыгы хем оның өзине табшырсаңыз,
агзындаң артан саркындьтдан башга дадан задыңыв болмаз!—дийвп, меоеләни яңадандан гозгамага башлады.
Эмма оның сесиии сондамага май бермедилер.
Еңседен бири:
— Мирабы еке хоҗам сайлаҗак болса, халкың үйшүп, вагтыны бидерек сарп эдип дурмагы-да герек дәл
экени!—динип гыгырды.
Оңа-да ончаклы үнс бермән, мираплыгы Халназара
табшьгрып, шшхунлы гогагун билен даргадылар...
26
Лртык язын, бир аз чигрекли, ялпылдавуклы гүни астында, эгни көйнекче' башы тахяча ишләп, шол болуп гечен вакалары башындан гечврди-де, икиян кебзесинден
дер чыканыны, янсалмаң бейле четине газып етенини-де
дуйман галды. Ол, салманын. гырасына чыкан гуадлары
тппбатлашдырыгг, Халназарың газабы астында ики айдан
йртык газы газаныны ядына салды.
Теҗениң сувы Гаррыбенде гелип, бзш сака бөлүнйәрди. Оның биринадси — патышалыкды. Патышалыгың ери
сан җәхтинден бөйлеки дврдисиниңкә голай болуп, хил
тайындан хеммесинден артыкды. Шол сака патышаныңкы
боланы үчин, сув алышы хем өлчегсизди. Бейлекилерине:
Векил, Ьег, Утамыш, Кәл ат берилйәрди. Артыкларың
ябы, асыл, бүтин Гоша обасы хем, Кәле сайылярды. Кәлик у!'рында бәш арчынлык илат болуп, Артыкларын
обасы хем шоның бириди. Кәлиң угрына бәш-алты йылдан бәри пил агзы дөпмәии үчии, оңа гырманча уруп, Кәли ялпардыпды. Шоңа гөрә-де сув пес боланда аз альш,
мес боланда гөтермән, икиян гыраларына яйраярды, аякларына болса оңлы сув етмейәрди. «Кәли газмалы» дийилип, ики-үч йылдан бәри кәкелене1ркә, агхырында, он
бәшинҗи йылың гички гүйзинде дайхан шоңа бакаң сүрүлипди.
'
...
Халназар дайханы газа сүрмәнкә, сув. санашыгы -болды. Ол тире башлыкларыны йыгнап, хер кимден сорашдырды-да, сув башына бир гумалак ташлады.. Эп-эсли
үйшен гумалагы еке-екеден сананда, бир йүз кырк секиз
гумалак болуп чыкды. Оны дайханлар геңиргедилер. Эмма Халназар ялңышманыны аныклап: «Мүңкүрлик эдйән
болсаңыз, ямаотандан санайьш» дийип, гумалакларъг
яңадандан гайталанда, ене бир йүз кырк секиз болуп
чыкды. Шол үйшмегиң арасында Артык хем барды. Ол
шол санашыкда бир галдыр-йассырлык бары-ны аңлады. Башга-да аңлавдар болсачболандыр, эмма олардан сес чьгеманы үчин, Артык Халяазарың йүзине
дурды:
.
— Бай ага, мунда бир тилсим бар болаймасын? Оңлырак санасаң нәдеркә?
Артыгың мүңкүрлиги байың гахарыны гетирип, гашларыны үшертдирди. Ол шол гөрнүшинде Артыгы газаплы сөз билен даларлы гөрүнди. Эмма өзинде болан говшак дамарың бири с>ны чекди: шол халатда оньщ гамашык йүзине мылайьшлык рухы яйрап гитди:
21
— Ынха, ханым, ынанмасаң, мен айдайын — сен санай! — дийип, үйшмек гумалагы Артыга хөдүрледи.
Артык Халназарыд шол хайярлыгына дүшүнди, гумалага эл гатман җогап гайтарды:
— Бай ага, сениң гумалагыңдан баш чыкарып болмазялы, айданыңа ынанмасаң — еңсәңи гашап өтәйдер ялы,
бу гумалаклар потратчы эрмени хоҗайының чоты дәл
ахыры!.. Мениң билишиме гөрә, гумалак санамага-да хаҗат ёк. Өтен йылкы бир йүз отуз алты сув, бу йыл йүзкырк секиз болаймаз. Өйленениңизи санаң-да гөрәйиң.
Өйлененлери бармак басып сананларында, секиз адам
болды.
Черкез Халңазара дикарынлап гарандан соң, есерлик
билен совал сорады:
— Вей, буйә йүз кырк дөрт боля. Ханы ене дөрдиси?
Артык ара дүшди:
— Бейле дәл, Черкез ага. Ханы, өлен-йитениңизем
бир санаң!
Өлен, сувы ятан дөрт адам болды.
Халназар ятырылан сувлара гумалак ташлапдыр, агтыгымы еерсем герек диййп, өңинден гумалак оклапдыр,
БаЛЛының өңки сувының үстине ене бир гумалак тогалапдыр, ик» саны гумалак болса сыңрагының арасындаң
гечип гидипдир...
Ахырында, шшш сувьщ җеми бир йүз кырк болуп,
дайхан Кәлиң сакасына бакан гошыны, азьггыны гөтерчп.,
ятырымлайын уграды.
. Кәлиң сакасы обадан бир ярым мезил боланы үч»н,.
гатнардан дашды. Артык алашасыны Ашырың какасы
Сәжет Голага та^бшырып, азыыны дайханларың эшеклерине йүкледн-де, ичмегини эгнине атып, элкинче гитди..
Артыгың өзи ейленмән» үчин, энесиниң еке җоннук сувы
'билен канагатланман, ене бир сувы үчден бирине экерине
алып, ики сувың газысыны газды. Халңазарың хадасының кә ерде гысгальш, кә ерде узадаыны Артык деррев
андады. Эйсем-де болса, бу сапар дүзелер, индики сапар
гөнелер хасап эдип, ики-үч гезегини гечирди.
Артык Хоз -уссаның ясан агызлы пилиниң гулагына
мииип, хер гезекде батман ченли гум гөтерип, адам бойындан ёкары зыңярды. Хер зьщанда болса, боюн дамарлары таяк ялы сомалды, йүзи далак ялы гөгерди, чигинлер» гандыз ялы гатап, бүтин аграм билине дүшди. Шейле-де болса,"ол, хаял этмән, бириниң ызындан икинҗисини
28
зынды, чыглы гум тогалагыны язман, докма кесеги ялы
.болуп, җар. райшына ызлы-ызына патлап дүшдчу Хованың чытавунлыгына гараман, тот-тозанлы ёүзинден
гара дер акды, совсаны көйнегиниң эгинлеринден,, ягыряьгндая дер чыкып, кендврик ялы пщетавды, дөр' гатышыклы тозан билен гатан кейнек санач ялы нюкурдады.
Төверекден гыкылык гопды:
— Гөтер!
— Ким өң болмашак!
— Артыкдан галма!
— Ана ызындан етдирдиц!
— Хайдавери!
Артык чагинй гутарып, җарың райшына дазырдап
чыкды-да, элиниң аясы билен маңлайының тозанлы дерини сүпүрди, кирли мәҗум дөр оның элинден сырьвгып
акды. Ол, гөрешде еңен пәливан ялы, төверёгине гаранҗаклады: өзи ялы гутарып барянлары, аларладып барянлары, яңы ярпылан чолпалары сайгарды. Ол, «Берекелла! Гайрат эдиң!» дийип, ыза галанлара хемаят
беренден ооң, пилини эгнине атды-да, индик» чэк пайланҗак ере бакан йүзленди, твверегиндәкилер билен ким өң
бармашак дийип җедел эдишен ялы, егдекләп гитди. Ол
ябың райшында аякларыны саллап отурып, гушагындан
чыкаран эл ялы күти ер чөрегини иймәге дурды. Чөрек
адатдан дашары сүйҗәп, оның богазына дегмән гечйән
ялы дуюлды. Эмма хадасыны өлчәп, ызыны чәкледип
гелйән мирап онын агзының тагамыны алды. Мирап оның
чәгине геленде, хадасының хас узаныны сайгарды-да:
— Мирап ага, дур энтек!—дийип, оның хадасына
•япышды.— Шу ерини ене бир гезек влче!
Хенизе ченли гаршысындан чыкылмадык Халназара
Артыгың мүңкүрлиги гаты ёкуш дегд». Ол, өз адатына
гөрә, Артыга газап билен дазарылды. Оны, белки, чалаймакдан ’ хем чекинмесе-чекйнмезди, эмма сырларының
ачылмак ховатыры, башгаларың хем гопгун чыкармак
ыгтымалы ядына гелип: «Бсер оглан экениң» дийип, совук йылгырды. Ол гайталап өлчәнде, хаданың бир. эдим
етмейәнини гөрди. Эйсем-де болса, Халназар шол секундың ©зинде совалга тапып, чапыкча херрелди:
— Сеннң нәме гөзиң ёкмы? Беллик эдишиң нәтеңет!
Халназарың хадасы башга ерлерде сүйнүп-гысгалсада, Артыга гезек геленде, шондан соң оның хадасы узамады. Эмма «чәгиңи дикләп алмансың. Ирендәңи арт29
мансың. Райшын, гумыды даша зыцмансьщ» даен ялы
дүрли баханалар агтармага чалышды. Шейле-де болса,
Артык оның дузагына илмеди.
Артык дагы бир гүн ир икиндин кү-мелерине гайтдылар...............
Гышың илки авылы гүнлериди. Гүнбатардан туран
леммер-леммер гара булутлар бири-бирине сёплешип, хованы гараңкырадярды-да, чапгын шемалын угрына бакан
гөч эдип, 'бүтин гөгиң йүзини гаплап барярды. Бир ерден
пейда болан гаргалар шол гөрнүше хөвес биленми я алада
биленми — өз диллеринде җаныкмак билен гагыллашярдылар.
Артык дагы гушаклыкдан ердөле газып, үстини чөгт
билён басыран күмелерине гйренден сон, ур-тут агшамлык шайыны тутмага дурдылар. Оларың гошдашларьщдан бири, ики гүн мундан өңки чапып гоян йылгынларыны, айрып ташлан төңңелерини гетирмәге гитди. Ене бкри от якып, таңка отуртды, газан атарды. Артык гырасы
чеңкли, эрңекли чанакда хамыр югурмага отурды. Ол
көпленч мейданда улалып-әсени себәпли, хамыр югурмак,
чөрек биширмек оньщ үчин тәзе бир зат дәлди. Оньщ
адатланан эллери сув билен уны санлы сальгмда мәҗумлады-да, гүйчли, чаласьгн юмругы хамырың эйини! етирдн.
Ол ондан соң хамыры кендирик ерине язан чогда .чәкмениниң үстине агдарды, пат-пут какып, тегелек язды, хер
еринден чөп билен, кәбир еринден бармагы билен дүртүшдирип, гызан оҗагың одыны ики-бакан серпишдирип, тегелек хамырыны такыржак ере ташлады, оның үстинден
сүрен горы бызырдап, еңилҗек тозан турузды. Артык
оның үстине көмүр гатышыклы кезлерини хем үйшүрди.
Ичике юмрук ялы говурма ташланып, сувдан долдурылан чопан газанҗыгы ласыр-ласыр гайнаярды.
Гара чанак долы гара чорбаның дашына дөрт адам
болуп геченлеринде, хәлиден бәри шытырдап башлан җевенек гара айланыпды. Ызлы-ызына торум ногаласы ялы
агза гирйән чорба-чөрек Артыгың богазындан айратын
бир ислег, үйтгешик бир леззет билен гечйәрди. Оның
гүн бойы газы газып говшан гевресини куввата гетирйәрди, чигинлериниң, билиниң агырысыны ёлуп зыңана дөндерйәрди, хатда сепелейән гардан-да ховатыр этдирмейәрд». Эмма чорба Артык дага хер гүн етдирмәи, гүнашадан, кәте болса үчашадан бир гезек мыхман болярды...
. г : ;
30
Олар эртир газа башланларында, гиҗеки- гардан соа •
доңан ерик йүзини палта билен, күдүң билен ярдылар.
Кәлиң сакасы бир ай газыландан соң, оның иши гутарып,
хер ким өз ябының угрыны газмага айланышды. Артьгк
шондан соң элкин ятмады, газы газылян ер нәче узак
болса-да, миннети дор алашадан чекди
Шол йыл олар бов мейдана чыкып, Атгыраның ойыны экйәрдилер. Оларың өз япларының газысы хем бир>
яя голай чекипди. Артык газы газярка, -«нөбат о» едк
ярым гүнден айланҗак» дийип, оны өрән даш гөрйәрди.
Әмма Артыгың ол ченлейән ченинден үйтгешигрәк болды. Газы гутарып, келеме-серкар* пайлашылмага дуранда, сув ямашгандан санашылды. Арчын сувлары, улы
мирап сувлары, ясавул сувлары, кичи мврап сувлары,
судья сузы, сакчы сувы, хоҗа сувы, мюлла сувы, мектепде
окаянларың сувлары, талып сувы, өвлийә сувы, ене кимлериң сувлары... Умуман, ишсиз сув кырк секизе барды.
Мирап хем овнук-ушак харч үчин көпиң сувындан еңе
бир ярым серкар сатды. Ики айлап газы газан дайханын,
бир йүз кырк сувы — ики йүзе гөтерилип, ер йигрими
бәш серкара пайланды. Йигрими бәш гүнден айланҗак
нобата экин чыдаҗак гүманы ёкды. Шонын үчин бүкдүрме** эдип, сувы он ики ярым гүнден айламакчы болунды.
Артыгың шүдүгәрине айланып, ене он ики гүне чыдаса герек диййәни—сувың бүкдүрме боланы үчинди.
Дөрдүщи баш
Артыгың шүдүгәрини басман, оны гайга гоян. сув гүнгүнден гөтерилип өвч алды, җарлары, нобурлары агзыбурны билен долдурды, ёллары кесди,— сув бинобат болды. Сув экилен ерлериң барыны суварды. Хырава-да етди. Хатда боз мейданлара-да агып гитди.
Сув шейле җошаны үчин, үч йыл мундан өңки эдиши
ялы, Гаррыбенди йыкып, Җангутараның угры билен
бүтин сүвы совуп гидер' хозатыры хем ёк дәлди. Шоньщ
үчин серкардаң бир адам Гаррыбенде йыгнанды. Дүе
* К с л е м е — дөрт сув. Серкар — секиз сув. Серкар — бир
гиже-гуиднз сув нобаты.
** Б у к д ү р м е — ики эплеме, ягны серкара бир гүн я бчр гчже нобат.
31
' салгыды, саҗыи еалгыды чыкды. Сакчылыга биринҗй
геэекде Артыгьщ шәриги гитди.
Артык дагы дөрт шәрик болуп, өз серкарларына кырк
батман бугдай билен дөрт батман арпа экипдилер. Олар
ирйәсиз гөгериади. Эмма он батманың ери, онда-да бир
сувы экерине боланы үчин, Артыгың йыртыгына яма болардан азды. Оньщ гечен йылдан галан бергиси-де барды.
Шоның үчин ол йылың реҗесине рарап, шҗрәк хем
болса, көпин еринден ене бирнёме сүрерин дийип ойланярды. йылын. рөҗеси башдан хем яман дәлди, змма артыкмач тохум тапылманды. Хәзир сув бинобат ббланы,
көне бугдайларың йыл ашса битлеҗегини биленлери
үчин, байлар гечен йылдан галан көне бугдайларыны
ынамдар адамлара карз дагадып башлапдылар. Новруз
гёчели бәри икй хепте болуп, ак эквшиң вагга гечеңләп
йөрен хем болса, Артык оңа гараман, Халназардан он
батман бугдай карз алды-да, көпиң ериндён Ашыр билен
виле шәрикли экмаге чыкды. Шол йыл, аслында, гоша
экинчилик болуп, хёр ким гурбының етдигинден тохум
оёпди. Байлар, гурплы адамлар ене элли-алтмыш батманлап экдилер.
Артык Ашырың, дайыларындан диләп гетирен боз агтасы билен ©з алашасыны гошды. Алаша бойнына күчен
салынып, боз агта янашдырыланда хайкырды, аяклары*
ны' пешеди, эмма агтадан гайтавул болманы, хатда хич
бир түйиниң хем гымылламаны, сароманы, дәнеден доян
өкүзче ялы сортдурып дураны үчин, деррев көшешди.
Ашыр ябыларың башътны ийдип уграды. Артыгың тутян азалы гек отлы боз мейданы ики янлыгына еңилҗек
агдарып башлады. Хьттырдап лопян чыглы, гызгылт,
овунҗак кесекли боз ер тохумларың үстини еңилҗек өртүп, селчең чоганлы дүзиң ичинден серхет чекип уграды.
Азалың билевсесинден тутуп, сазлап барян Артык оны
өз якындан гарыплык билен ара чекилйән серхетдир, езкне бакан эңңит этҗек багт үчин ёлдыр дийип дүшүнди.
Олар белли бир оиллә етип, Артыгың «гелЬ дийметне,
Ашырьщ җылавыны бурмагына мәхетдел, дор алаша үмзүгини илери атып, агтаның бойныны гаңырды-да, ызына
бакан өврүлди.
Артык билен Ашыр, дор алаша бшен боз агта докма
йүвүрдйән ялы ики-бака дьтаувсыз гатнады. Артык гелг
җекдәки бол хасылың хөвесв билен яданыкы-да, көйнеги.ниң дашына дер чыканыны-да дуймады. Ол өз янындан
32
Ьуедай битер. Бу йыл' бергаден чыкарьш, көмсиз галыкпрын. Эгер Айна-да мениң гөвнимден турайса...» цийиц
оИлады. Шол вагтда болса асмандакы сайран торгайың
^.Җүйпи-җүйп, җүйпи-җүйп» , сеси: «Айна сенин.к». Сен
Айнаакы» дийип таосьшоиаян ялы эшиди.пди1-де, шатльгыКЫ ичине сыгдырып билмән сесленди:
— Хей, җаныңа дөнейин дор алаша!.. Ашыр, чек бак.члы!
Артык ол гүн ир билен Айна душушаныны, оны сынланыиы, оның билен уяла-горка сөзлешенини, ахырыңда,
«сОРШарын» диенде, Айнаның алланичигси тисгиненини,
нк‘йле-де болса, оңа гахарланман, гайта, ассырынлык би>деи йылгыраныны, узак вагтлап ызындан гараныны гөзиццц өнинден гечирди: Бир нәче вагтлап өзини унутды, злимиң, аягының ырам этмегине гөрә, азалың ызына тиркелен
ЯЛЫ, дабанларьПТБЩ^аиИГьГ’ тигирли җансыз бир гввре
ялы болуп херекет этди. Ол өз янындан бврденкә Айнаны
сужиклан ялы, Айна ослагсыз тиогшенде, үстинден сув
гуюлан ялы сызды. Оны Ашырың:
= Артык, көлг-э серег, гүнорта нәдип йөр? —диен соиплм озгше гетирди.
(Хл, хсрекетини язман, көлгә г©з гездирди-де, оның хеIIМ1) РЛУЫ гөнелмәнини сайгарып җогап берди:
= Гайрат-эт, ене бәш-үч гезек барып-гелели. .
Арадан кән салым гечмәнкә, Артыгың бирден айдым
нИдми башланы Ашырың гулагына илди:
ЙКми ^кдмм, хпрмпи олдым — жары барын билмедим.
снщым, сумиш ичдим = Ж1Йы барын билмедйм.
Пиали и|ши М(*идрн башгн = яры барын билмедим.
(^увиилым пч1дси »1Ий“=еуидаи мени гандыр, гөзел.
Ашыр, Дртыгыц эли азалда болса-да, гөвни Айнаның
ииындидыгыиы анлады. Оның ябың башындакы торсарышыиы, «гайгы этмезлер» диенде, берен гыҗалатыны ядыни салып, Артыгы дузласы, ондан арыны аласы гелд».
»мма достының кейпини позмак ислемән, гай|а, оны ене
гшп‘рмэге чалышды:
— Сог бол, Артык! Гөтер!
Артык өз гозгалаңыны билдирмезлиге чалышып:
— Мимәни гөтерейин? — дийип сорады.
— Номони гөтерҗекдиң? Айнаны гөтер! . .
Достлар гүлүшип, • гошларыны чыкаранларында, боз
агта гөк тилки болуп, дор алашаның омзындан, гулакла.1. Решающий шаг.
33
\
рьгаың еңсесинден, ики будының арасындан яңыҗык көпук гөрүнип башлапды. Артык сүрен ерлерине гөз гездирди. Агдарылан ер ялпыллаян гүн астында, уммасыз
мәхнет халы ялы гызарып ятырды. Артык өз янындан
«Бир ярым танап бар болса герек» дийип чак урды.
Ашыр гайнан таңкаң агзына чай атып, бугдай чөреги
билен иймәге отурандан соң, Артыга дегееи гелди. Ол,
мыссык чөреги ызлы-ызына дишләп йылгырды:
— Ери Артык...
Ашырың йылҗыраклашындан, •бөврвни диңиргешинден
кинаялы бир зат айтҗак боляныны аңлан Артык, дишлән
чөрегини гыссанмач ювутды-да, Ашырың сөзини кесди:
— Дүшйән, дүшйән...
— Нәмә дүшйәрсвң?
— Гарагулак дүйә инди элим етәйсе-де чакы бар дийип дүшүңйән.
Артык «гарагулак дүе» диймек билен, «йылың реҗеси яман дэл, элимнз узадан еримизе етәйсе герек» дийип,
Ашыра дүшүндирдиги болса, өз янындан: «Айна билен
мүвессәмиз биригәйсе герек» дийип айтдыгыды. Эмма Айнаны — гөзел сөйгилисини дүйә деңемегинден бир хили
утанчлы ялы, айплы ялы йылгырды.
Ашыр хем оңа дүшүнди-де, Артыгың эгнине патда
какды:
— Хернә шейле болсын! Харман-хаша аланымыздан
соң, шатлыклы той эдерис!
— Ол нәхили той?.. Харман тойымы?
— Нәме бейле гүмансырадан болясың?.. Артык билен Айнаның тойы!
Артык Айна билен душушаны барада оңа гызык гүррүң берди.
Ашыр агзының насыны дөкмәге май тапман, оның
гүррүңине небсевүрлик билен гулак асды. Артыгың умытлы йүзинде гуванч шөхлеси ойнады. Ашыр агзыны пакгылладып:
— Ери онооң, ери онсоң?..— дийип, насыны пүркүп
гойберди.
Гүррүңиң гызыклы еринде Ашырың дишини җытылатмасы Артыга ярамады:
— Хий, шу ичигарам атарлармы? Өзиңи гөр, гөклән
күррэни гөр!