Aýgytly ädim I - 06

Гандымың одындан ясавулың өзине-де бир учгунетипди. Артыгың гала-гоплугындан, Нурҗаханың ховсаласындан хем бир аз дадыпды. Ол булара алып гелен гайгысыны, буларың өзинден кән өң дуюпды. Гүндиз гелмәге,
ачык йүзе хабар бермәге йүзи чыдаман, гиҗә галмагы
хем шоның үчинди... Ясавул башыны ашак салып, доңан
ялы болуп отурды. Оның гуйругы шова боз алашасы ол
аягындан-ол аягына аграм салып, агыздырыгыны чейнеди. Оның үсти ашыры үмезләп гөрүнйән тот-думан гөгиң
йүзине яйрапуграды. Ашырым-ашырым гелйән ел йыгҗам78
ланды... Ясавул өз алып гелен учгуны билен гүнәсизлерин
говына от береси гелмеди. Ол, узак ойдан баш чыкарып
билмән, ыгтыярсыз суратда атының башыны чекди. Ат
бир-ики әдим гөтинледи. Ясавул атыньщ башыны өврүп,
арчына барага-дан «Ине хатьщ, ине ясавуллыгың» диймеги
йгүрегине тикди... Бирденкә болса ики ойнам чаганын
«Кака, кака» дийишип, элемтас өн,инден чыкҗаклары гөзиниң өңине гелип, өзини дүйпсүз деря оклаҗак ялы, башыны бирден галдырды-да:
— Артык, эрте дәл, бири гүн алашаңы шәхере алык
бармалы!—дийип, атының башьгны өвүрди-де, сыртына
бир гамчы чалды...
Ясавулың сөзи Артыгың хем бейлекилериң гулагына
бихуш эдиҗи шарпык болуп дегди-де, нәме сораг берҗеклерине хем акыллары чатмады. Диңе дор алаша бат билең кишңәп, ала көпек оның ызындан хасырдыклап ковмак билен үйрүп галды.
Ясавул, шол вагтда туран пөвхе елиң ичинде гөзден
йитди.
Докузынҗы баш
Умга ялы дөрт-бәш өй хатара эгин каклышдырып
отырды. Ортакы ейиң гаяьгсында ишиги эйванлы там барды. Тамың гүндогарында ал ёрганың ятагы, гүнбатарында болса Мелегуш бакҗаклап, газыгының дашында айланьш йөрди. Бкаркы өйиң еисесинде дашына гарым
газыльш чалмар эдилен дүе агылы, оның ичинде яндагың
гышдан галан пессеҗик осүдеси гөрүнйәрди. Ондан ашаклыгына болса эшек, сыгыр, екүз ятаклары узап гидйәрди.
Май айының соңкы гүнлериди. Дуры асманда өз пейвагтына йүзйән гүн өзиниң якымлы шехлеси билөн бүтин
җаханы долдурып дурды. Эмма гүн шиндв ончаклы гыздырмаярды. Гуйругы күле, эринлек көпек Мелегушың
якынында гарысыны яссанып, гүне мымырап ятырды.
Илери тарапдан учгурьгаы баглап, овшанаклап гелйән
Халназар, кер эдиҗя гүнде гөзлерини гырпылладып, Мелегуша бакан йүзленди, оның ятагына сын этди. Ат ятагында намаз окабермели болса-да, оңьщ яс-яңырак
үйшүрип ташлан тезеги зыңылмандыр. Оңа болса «Гаҗаргелдилер» үйшүп, улы байрамда гаймалашярды.
Ахырың янында гүн оолдуран от хем дагап ятырды.
Халнаөар гапылара гаранҗаклап гыкылык этдж
79
— А ха-а ха-ав!
Гүнбатар четки гараҗа ©йден бир йигит дазырдап
чыкды:
— Лөпбей, ага!
Халназар газабьгны ичине салып, бир секуид оныңйүзине чинерилип дурды. Ол, аягы ямалы чокайлы, гөк балаклы, биз көйнекли, чортмаграк бир йигитди. Онын. дер
билен шорлан көйнеги саңгаты болуп галыпды. Көйнегин
еңлери гәдилишип, балагының ики дызына ямаг басыльшды. Эмма оның эгин-эшигшиң хич бири Халназарын
гөзине илмеди. Ол диңе оньщ түңнирәк маңлайыны, сенрикмен пакгылач йүзини, гырадең гыркылан, өңи мүченек билен ёлунан гызгылт сагкгалыны, чортма<к> ылайта-да езинден баеылан суосыны сайгарды.
Ол, Халназардая уяла-горка, нәме буйрук барьшы сорады:
— Бай ага, нәме хыэмат бар?
Халназар газап билен:
— Зәхримар хызмат!.. Оны гөреңокмы? Гарагын гапыкмы?—дийип, «Гаҗаргелдилере» бакан элини салгады.
Хызматкәр атылан ок ялы юмлукды, пал алып, тезеги атды, ахырың төверегиндэки отлары йыгаашдырды,
байың газабындан горкысына ене ёк затлары дырмашдырып дурды...
Мелегуш дилини ялмандьгрьш, Халназарын янына огелди. Ол оның депелини, алын сачларыны сыпашдырды,
йүзини совман сесленди:
— Мавы!
Мачвы бүтин гөврескни оның буйругьгаа хәэирлап, йүзине чиңерияди:
— Лепбей, ага!
— Мазы, бар, ата сүйт гетирип бер!
Мавы ортакы өйден бир керсен дүе сүйдини алы>п
чыкды.
Көиден бәри өйиң гатгдалында ьштылып дуран гызҗагаз керсенли сүйдиң ызьша дүшүп гайтды. Мелегуш
гарамтыл гы-сга гулакларыны үшердип, керсениң йүэнне
гөз гездирди, ысырганды, додакларыны бир батыранялы
эдвп, ене галдырды-да силкеледи, дилини ялмандырып,
йүзин кесә совды. Мавың сыкылыгына-да бакман, ондан соң башыны ашак эгип, дызыны гашамага дурды.
80
Хәлкиҗе гыз өкҗееини галдыръш, бойныны узадып,
Мавың эйлесине бир гечди, бейлеоине бир айланды, энайыҗа тамакин гезҗагазларьгны гырпыллатды, додакларьшы бири-бирине етирил тамшанды, агзындан гыллыгы
акды.
Мавы гашанып дуран атьщ рөзине гөркезмек, оны ымзыкдырмак үчин керсөни ашаграк тутанда, ак сүйде гүниң ягты нуры гатыщды. Гызың нөбсевүр нәзиҗек гөзлерине көреениң ичиндак» сүйт, й&не бир сүйт болман,
гараңкы гиҗәни ягтылдян нур ялы болуп гөрүнди. Ол
оңа ымсьгнды: нәхили бараныны-да билмән, көрсен билен Халназарың арасьтна дүшди...
Атың сүйт ичмейәнини геңиргәи, «көмчилиги бар болаймасын» дийип, сьгалап дуран Халназарың шол арада
гөзи гызҗагаза дүшди. Ол, аркаеы гыллы бармаклары
билен оньщ чигнинден тутул, сүдүрләп гойберди:
— Ек бол, ер чекен!
- Гьшҗагаз энтап йыкылды: гылльгы салланып, додаклары ер гарбады. Ол, найынҗар элҗагазыны ере дирәл,
хыкылап галанда, агзының палчыгыны еңи бияен сүпүрди, хых-түф дийип түйкүрди: шепбешик түикүлик такырҗак ере гызарып дүшди. Ол, гөзҗагазларыны петредип
гайталатг түйкүренде, ене шол гызыл реаки сайгарды, додагында сырыгып галан гылльггыны элиниң аяеы билен
сүпүренде, элҗагазы ган реңкине боялды. Ол, нэзиҗөк
гөзлерини алардып, Халназара, Мелегуша йигренч билен
серетди. Гыллы бармакларың тутан ери авышады, йүреҗиги аовады, монҗук ялы гараҗа .гөзлеринде яш гөрүнди.
Ол, Халназара эшитдирмән, пессайҗа сес билен:
— Хей, ылахым, атың башыңы ийсин! Юрдыңа га«
чайкал1сын! — дийип, Халназара гарганды-да, чорлыҗа
ялаңач аякларыны бври-бириниң өңине ташлады, ызына
бакан гаңырльщ серетди, гараҗа өйиң гапдалындан гечди-де, демиргазыкдакы гөрүнйән яны екеҗе өйли чатма
бакан уитрады.
Оҗагаз — Гандымың гызыды.
Халназар ардьгньш, ортакы өе гиренде, Мавы гапыларда гаранҗаклады, ьгьш-сагьш . ятан затлары галдкрышдырды. Ондан соң тамың көлегесинде чоммальщ отурды, маңлайыны . ики элиниң аясына гоюп, нәмәниндир
ойына чүмди...
Мавы әреарыды, Амьгдеря бойында өнүп-всүлди. Ол,
вз агаеының ызьша дүшүп, Хөмра. байың гәмисини чекип
Решающий шаг.
(81
гезйәрди. Ол өзинин яшлыгына гараман, гәминиң танапыны эгне салып, боюн дамарларыны таяк ялы гөгердип,
Амыдеря якасында дызан вагтлары гыт болманды. Онын
'агасы «Эгмиш этди» баханасы билен өлдүриленден сон,
Мавы өз жанындан хем хэватыр эдип, юрдъшы ташлап
гайдыпды. Халназарынка гелип, өйденчөр дураньгна дөрт
йыла голайлап барярды. Онын ызьгнда, гайдып гиден айл
доганындан башга хич кими» ёкды. Дөрт йыл ичинде хак
дийип, Халназардан бир җиннек хем алманды. Мавы чендан янзытса-да Халназар оңа «Сен- сесиңи чьгкарма-да
гезибер. Өзим гадырыңы билерин» дийип, башындан оовярды. Мавы хак алмаса-да, Халназардан «Харамзада»,
огулларындан «Доңуз оглы» диен алмытлар алярды.
Оңа шол хатарда, йиоприми говырак җандарың ичинде
рәхим билен середйән өке бири барды. Ол-да Халназарың Мехинли аялыды. Агыр дурмуш Мавының дегнасына дегйәрди, башыны алыл гитмэге-де увунярды, эмма
барара гапысы ёкды. Оның индики барҗак ери Халназарыңкыдан гоеы болжакмыды?.. Межинли«иң шириноөзлери, мылайым гарашлары хём оның аягыяа душак болярды.
Мавы йүзини ашак салып, шол ойларда хопугьш отырка, тамың еңсесинден айланьгп гелен бир аял ослагсыз
ерден сесленди:
— Мавы!..
Мавы ялта середенде, Мекинлиниң өз үстине абанып
геленини* гөрди. Оның йүзиниң йылҗыраклап дуран ьгшыгы Мавынын. йүзиниң гамлы пердесини сырыи, оның ерине яйгты шөвслесини салды. Үфленеи сув йүзиндәки яг
ёкының сырылышы ялы, Мавың йүзинден сырылып барян гайгы аламатларыны гөрен, мавумтыл шк гөзлериниң бегенч билен йылпылл аяньшы сайгаран Мехинли:
— Ери оглан, нәмәң пикирини эдйәсиң? — дийип сорады.
Мавы Мехинлини сынлаш гөрмек билен җогаи гайтарды:
— Аладасыны эдер ялы, мениң нэмәм бар?
Оның ялы кинаялара дүшүнмейэн Мехинли садальгк
билен оорады:
- — Эйсем, ким барасыңда ойланясың?
-гт- Мениң кимим бар, оның барасьгнда ойланар ялы?,
Мехинли бирденкә:
82
— Мен...— дийип, айдан сеашден чеквнея ялы уялҗырады-да, агзыны тутды. Оның бир аз буланчаклыга
дүшенини, Мавы оның уҗьгпсыз гымылдаян бармакларындан хем аңлады. Мавы, мавумтыл гөзлерини гүлдүрип, сарымтыл муртларыны сьюашдырды, додакларыны
гымылладьш, Мехинлә җогап гайтармак иследи. Мехинли ене дуруп билмән:
— Сен...—дийди-де, көйнегинш еңи билен йүзини
өртди.
Мава бир гала-топлук етншди, гызгьгн ганы дамарларьгнда дазырдап гезди, .йүреги гүрсүлләп урды, Мехинлин
бойнындан гуҗакласы гелди., Эмма адат этмедик эл узаман, өвренмедик дил нәме дийҗешни балмән: '
— Мениң...— дийип, бир салым дымды. Ондан соң,—
сенин бараңда ойламага нәме хакым бар?—дийип сорады.
— Хакыңы сайгарьш альщ билмесең, хаклы хакыңы
хем гидерерсиң!
Шол сөз Мава ики янлайын эшидишди: биринҗи яндан, Халназарда хакының көйүп ятаны ядына дүшүп газапланды, тсинҗи тайдан, Мехинлиде. хакы болуп, оны
взи дуймаса-да, Мехинлиң дуйдураны үчин бегенч атына
атлаиды. Эйсем-де болса, ол өзиниң ганатының гырклыгыны унутмады, ондан эл хем үзүп билмеди: Мехинлиниң сөзине гөрә, кинаялы сөз урды:
— Элсизиң агзьша тутуп бермесең, ач галмазмы?
Мехинли оның сезине дүшүнш:
— Ай, бәбеҗш бол-а!—дийип, игенч 'билен гүлдиде,— агламадык оглана эмме ёкдыр!—дийип, оны җанландырмак иследи.
Маозы гултунып:
— Сен мени...—диенде, Мехинлә гези дүшүп, сөзши
узадьш билм&н, йүзинм ашак салды.
Мехинли сырлы нәз билен бойныны бурды: "
— Мениң кимим бар?
Мавы оңа «Сениң әриң бар — Халназарың бар» диеси
гелди, Э!м1ма оның шол хатар угры-нда, итиң аягындан сув
ичйәни гезиниң еңине гелш, Мехинлиң сөзини гайталады:
— Эйоөм, мениң кимим бар?
Олар бири-бири билен чиңерилишдилер, геречлери
билен гёплешдилер. Мекинлиниң гөреҗи оңа: «Сениң Мехинли ялы хырыдарың барка, саңа баигга ким герек?»
83
диен оорагы берсе, Мавының гөрөж.и: «Сен мениңки, мен
сениңки» диймекчи болан вагтында, гөреҗиниң йүзше
Злмытсызльвк пердеси инип, «Сениң Халвазарың бар акыры!» дийип мәлим этди. Мехинли оның шол ойыны хем
сүпүрип ташламак үчин, инчемик бармакларыны узадып,
Мавың кирли таасясьгның үстииден сьвпамакчы боланда,
Халназарың сеси яңланды:
— Мавы ха-ав!
Мавы өе бакан йүвүрди:
"
— Лепбей, ага!
Мехинли элинджи гушьгни учуран ялы болуп, өе
ичинден «вах, .армаи!» дийди, бирденкә болса алжыраңңылыга дүшүп, яшмагыны омракай яшынды, горкылы
г&з билен төверегине гаранжаклады, эмма үйтгешик бир
зат гөрмән, Мавының еринде отурьгп, Маеынын ойлан
ойьины башьщдан гечирди.
Мехинли дота етим болуп, дайысының элинде өсүпди,
юмрук ялылыгьшдан ише бишипди. Ол хениз гулпагыны
өрмзн, арпа майсасы ялы ыкҗыдьш йөркә, ачлык болупды. Дайысыньгң иере-ичере, сатара-совара зады гал^манды. Оны ачлык аграмы басьш егшерденден ооң, Майса
япьпымакдан башга чәреси галманды. Дайысы оны, этине-ганына чьгкмадык тер гунча ялы бир гызы, ики чувал
арпа билен бир чувал бугдая берипди. Оның шол нәзиклиги Халназарың пенҗесинде парчаланая соң, Майса
ады-да бүтинлейин унудыльш, Мехинли 'адына өврүлипди. Оньщ Майса адьшы соңкы вагтларда, гизлин ерде
диңе Мавы тутярды. Мехинли өзиниң Майса адыяы эшиденде, чагалык дуйгысы оянярды, гөвни позулярды, ахмыр чөкйәрди:
— Вах, мея чагалыкдан нәме үчин Ма-ва душмандырын? Онда мен, белки, майсалыгьгмда галардьгм, гүлләрдим, башлардым, дәнеләрдим...
Халназар Мехинлвни илки гөренде, она ыснышмаяды,
бахасы оңлы бир зат болманы үчин — гара ише ярар-да дийип альщды. Эмма Мехинли бир аз ийип-ичип, етинеганына чьжандан соң, гапана дүшен гызыл хоразы хапа
түйли неҗис шагалың басгылашы ялы, Халназар хем өзиниң иримчик түйини Мехинлә ойкаман галманды. Йөне
вели, байры хелейи оңа узак ёл бөрмәнди: Мехинли, хакыкатдан хем, гара ишиң эеси болуп гальшды. Оның байры хелейиниң күлини атярды, сувыны гетирйәрди, кирини
юзярды: даң атандан тә ил ятянча, дызьгаы эпмейәрди.
84
Байры аялы дүрли игенч билен Халназарын; аягьшы онда« көсипди:
— Сөниң нәме кемин, бар? Огул еринде — оглың, гыз
еринде — гызьщ бар. Өз арасса сүндиңи хапаламага сенад
нәхияи йүрегиң эдйә? — Мехинли, мехянли галасындан
боланы үчин, гырнага голай хасал эдилйәрди.— Сен, худайың беренине шүкүр эдйп, шу дөвлетиңе гулваныи отурсаң болмая.рмы!..
Шол өвүтлер Халназарың маңзына дамыпды. Аслында, Мехинли иөне оовсанының, кирлв гейимиң ичинде йит»п, соңа бакан Халназарың гөзине аял болуп хөм гөрүнмәнди. Халназар оның адыны тутанда, гөзиниң агыны
шпелтмек билен хапа сөзлер агзаярды. Т.аема гамчы (болса оның ятырнысында ер эдипди...
Мехинлиниң шол азаплар. башындан геченде, йүрегиниң авысы гөзлервни үмезлетди, шол үмезлер булут болуп ягды. Оның сүңңи бир зат сызан ялы, ерйнден туруп, тамың илерсине айлананда, нобурың бойьшы сырып
гелйән ики атла гөзи дүшди.
Чүри телпек адам Халназарың галысына голайланда,.
атының башыны чекди. Мавы оның атыны тутды. Атдан
дүшен мыхманы Халназарың өзи гаршы альпп, оның билен хырыдар гөрүшди.
•.— Бай ага,’ саламиналайким!
— Валейкимесселам!.. Артын хоҗайьш, хош геллсин!
Хош гердик.
— Бай аганың җаны саг олсун!
— Артын хоҗайы-н, сизиң саглыгыңызда, бизем бир
адам.
— Чох ятшы. Бала-чагалар саг олсун!
Халназар Арутюның голтугындан тутуп, уллакан
шатлык билен ортакы өе алыя пирди. Арутюн гапыдан
гиренден, гайбөвүрдзки отуран- аяла йүз тутды:
— Саламалеик, Садап бай!
Садап агзындакы яшмагыны бир аз ашак саллал, хошаллык билен җогап гайтарды:
— Хеликсалам, Алтын хоҗайын!
—, Бала-чагалар нетәр?
— Худая шүкүр, оңат.
Төре гечип, айботдашыны гуруп отураң Арутюн хоҗайына Садап бай гөз айлады. Оның башында алтын
реңкли гаракел чүри телпек. Эгнинде йүнми, йүпек. ми — ялпыллап дуран чалымтык яз коетюмы, оның да85
шындан елбегей гырмызы дон, аягыида сары туфли.
Аруткжың гүр гашлары бири-бирине чатьгляр, кирпикмен габакларының ашагындан ала гөзлери есерлик билен
ойнаяр, оеңрикмен сүңкли эгри бурньшын ашагындак
гөте(р'илен хырсыз гүр мурт ики чекгесине бакан узаҗр,
човлы знегинде ики-еке ак гөрүнен чотга ялы чөммек
гыр-чув саигалы бар, аркасы ясы, бармаклары түйли, эллериниң күлбикелеринде якут гашлы алтын йүзүк ялпыллаяр.
Арутюн, Халназарын гелин эдиненини, гелниниң бириниң өленини эшидипди. Шонын үчин ол.той гутлаҗагыны, яс тутуп аят окаҗагыны билмэн, мәхетдел галды. Ол
бир минут ченли ойланандаи соң: «Әх, арватды... пулын
вар — о олмасын, гене бири» днй-ип дүшүнди-де, шол ойыны дашына чыкарды:
— Сада/п бай, гелниң ёхалмышды, эшитмишем... Чох
хапа олмушам. Оглун саголсун — даха яхшы гелин тапаҗах сен... Эшитмишем, бир-де гелин алмыш сиз. Гутлу- (
олсун! Чох гутлы олсун! Тойинизде олмаяныма хыисалатлыем...
Мазының дашардан алып релен халы хорҗуньша гвзи дүшен Арупон элини салгады:
— Садап бая бер!
Садал бай Артюна гьгнанҗыны айдъш, бегенҗини
мәлим эденден сок, хорҗундан чьжаран совгатларьшы.
ылгашып гелен агтыкларына үлешдирди.
Халназар билен Аруттон арасында хал-аоовал сорашмак довам этди. Арутюн агзына однип дуран муртларьшы
ики-бака сыпашдырып, агзындакьт гоша гызыл дшпини
ялпыллатды:
, — Бай ага, билир сен нөбар? Котей оглы германлар
бизвм Варшава шәхеримизе хүҗүм эдиллер,
Тежен билен Марыдан өэге шәхери гврмедик, Дашкент билен Петербургдан өэге улы шәхерин адыны эшит1
медик Халназар:
— Маршав шәхерн улымы?—дийип сорады.
— Бәх, неҗе улыды! Лап бөйүк шәхерди! Бизим җенабы алы ах патышанын сормыш үлкесинде, Петрбург,
Москвадан совайи ин уллы шәхерди. Мен орда олмушдым. О дөйме гошаки мен сене вермишдим — мен оны
орадан гетирмшвем.
— Ханы, ол шәхөри алдык, муны адарладып баряс
д!ийип, газетлерде язямьшлар-ла!
86
— Догрыдыр! Бизим гаэорыман гошуиларымыз Кавказ үлкесииде чах илерй гитмишлөр.’ ‘
— Илерде нәме бар, хоҗайын?
— Ех, ягаы габзга гитмишлер. Эрзөрумы алмышлар.
. — Арзылым ниреде?
— Одьжи, эшитмиоен; Гара денив. Оньвд кенарындады— О-да гирманлаңкьшы?
— Ех. Ол түрхлериң шәхериди.
— Түрклер ким боля? Румлармы?
— Бели, ягны османлы халыфасынын.
— Халыпанын шәхерини альш билмезлер!
Арутюя доньгаы, телпегини чьгкарьш, яссыга сөенип,
чай ичйәрди. Ол гүррүңе гызып, дикелип отурды:
— Бәх! неҗе алыллар! Бизим достларьгмыз инлвслер
Дарданил богазыны тода тутмушлар... әле билки—кьгямат гогамышды. О неҗе топлардики, лап бурадан Теҗен
шахерини гүллелеҗейяди...
Халназар, Арутюның. сөзини кесдю: -*
— Артын хоҗайын, дарданилиңи-марданилиңи мен
балмен. Йөне вели, халыпанын шәхерини алып билмеҗеклерине гөзим егйә!
— Бай ага, сен недирсен! От габагында гуры гамыш
яямамыш галыр?
— Ай хоҗайыя, отдан өкде сув бардыр!
•:— Әх, Халназар бай, баша дүш-дә! Инди уруш техникасы лап ёхарыды. Деншлериң астында гезиллер, ховада учуллар.
: Халяазар сандыраш башлан эллери билен доныиың.
багҗыгыны чекди, әхемм эдип ардьгнды. Ол шонын гаэап
аламатыды:
— Артын, сен өте гитме! Хальта, дькгабариң тугьгаы
галдырса, онын өңииде дуран зат болмаз! Эгер ол туг
йыкылдымы,— онда кыямат болмалыдьгр. Бу мения сезим дәл, куръаньщ оөви, сен оны унутма!
Түрклер билен д«н, ган душманы боланы үч»н,.оларың басылмагы Арутюны ёкары дереҗә галдырярды. Хәэир Халнавар билен гызышмагы хем шоның үчинди.
Эмма өте гитмәңкә, Халназарың дин дамарьгна дегенини
билди, шонын үчин ала гөзлерини гүлдүрип, муртларыны, ойнатды:
. — Бай ага, багышла! Сен дүз дииирсен. Түркмен
җиштлериниң үч йүз алтмыш атлысы, австриялылар би:.
87
лен болан бир урушда, үч мүн алты йүз • есчр алмышлар!
Шол с&з Халназарың гахарыны бир аз яТырды, онын
гамашык йүзине ягтылык бөрди. Шол үйтгешиклиги гөрен Арутюн оны хас хөм гөтөрмек үчин, голтугындан
эпленги гаэет чыкарды:
— Ине гөресен, бай ага, бу гаветде түркмен җийидинии батырльигыны яз>мышлар.
Халназар газетиң эйлесине-бөйлесине чиңерилип серетсе-де, оның хич бир эат дүшүнмәнини аңлан Арутюн
бармагыны узадьш, газетиң ирч харп билен язылан адыны гөркезди:
— Мунын ады: Закаспиская түземная газета. Түркменче не ат берилип, валла-да, билмирем. Молла тапарсен, окударсея.
Халнаэар Арутюның айданьгндан хич бир зат дүшүнмән:
— Бар, хоҗама айдып гел!-—дийип, адам иберенден
соң, айратьгн «улумсылык билен батырлык атьша атланды:
— Бди ыкльгмың бири болан Эйраны езиң . билйә-.
сиң. Эйран патышасы түркмен топрагына нәче чозса-да,
ончаклы эл ялан дәлдйр. Атам лакьгр аламана гидишлеринден, гул-гырнак есир альга гайдышларывдан гызыклы
гүррүң берерди...
А*рутю« Халназарың гүпине ялаида® йылҗыракласада, өз янындан: «Шол дөвре мен нәбелетми нәме? Сениң
атаң бир гул гетирен болса, эйран аламанының хер^ бири
сизден оныяы алып гидйәрди. Патыша кшюниясынз гирениңиздөн озал, сиз өз юрдыңызда аркайьтн отурьш билйәрмидиңиз?» двйип ойланды-да, ез мейлиниң кечҗесине, Халназарың гөвнвни тапмага чалышды:
— Бэй ага бу гүнлер телпек йьггыллар — билирсен не
үчин?
/
— Душмана хайбат үчин.
— Берекелла!
— Эмма мениң оңа писиндим отурмая.
— Не үчин, бай ата?
— Телпек урушмаз, адам урушар.
— О-да дүзди, валла! Гене-де сыясатды-да.
Арутюн халкың ёкары гатлакларының арасында танымал адамды. Оңа Алтын хоҗайын, Артык эрмени, заводчы Артын дийип, үч хил» ат бөрилйәрди. Халнавар
аны башдан танаярды. Арутюн илкв геленде, болгысыз
будасанын эесиди. Шол будка сонра дүкан болды. Ол дүкан магазине айлаиды. Магазин гиңеди, хоҗа)йьгның танышы көпелди, абырайы артды, банклар хем ил өңине
душйәнлер яныада ыгтьвбарлы адам болды. Хоҗайын
потратчылык хем этди. Ол басым машын харазьгның эеси
болды. Соңра говача экини учин плантация гурады. Халкың ёкарсьгндан өлчөгсиз сув альш, бозугьш ятан махмал
ялы ерлердея мүнләп десятнн пагта экднрди. Пагта заводына дайхан тапып бермекде, ишини угрукдыр!макда
Халназар оңа кән кәмек этди. Арутюн хем окың эден
ягшылыгыны унутмады. Ол, баяр янында сөзи ер алян
бир адам боланы үчин, Халназары патышалык яиларының бирине мирап этди*. Халназар билен Арутюның ар>асындакы достлук дурдыгыча беркешди. Арутюн, Халназарың тапып берен дайханларының буряыны сыкып, ягыны алды: ери ярпасыңа берип, дайканы бәшден бир
чыкарды. Халяазар өз дайханларылың үстине атлайьш
мвнип, патышаның амбарыны чиширди, баярларың өйине халы дүшүрди, өз өйвне галла үйшүрди. Арутюның
голдамагы 'билен Халназар соңра ггатьшалыга улы мирап болды. Эмма йылыны айлаядырып билмеди: Арупоның досты полковник Ламакин чалшырылды, мүрзебашы
Халназарың гаршысьгна чьпсды. Халназар улы мираплыкдан чыкарылды. Ол, ондав соң кичи мираплыкда
галмагы «амью эдип, өз обасьша гөчүп гелди... Арутюн
хоҗайын ун зазодыны пагта арассалаян завода өвүрди.
Ол өз пагтасыны, илден пагтальгк берип йьггнан хасылыны өз заводында арассалап, Мооква әкидип сатды.
Оның билен хем небси канагатланмады. Ол, илиң игаияден гөтерилип сатыля» өрли-сувлы ятг алды. Хәзир хем
ол, Халназарынка йвнекей гөрме-гөрүше гелмән, кәренде
алмак үчин гелипди. Ол, пер яссыгы дьгзының ашагында гоюп, өнки гүррүнини үйтгетди:
— Халназар бай, мен не үчин.гелмвшем, өзнң биларсен-дә.
— Хоҗайын, сен туркмен ичияде кән гезсең-де, түркмен адатьгны биладейэсиң. Мыхман өй эесиниң гулы болар.
— Оки дүзди... Анҗак...
* Патышалыгьщ йигрнми бир ябы, йигрими бир мирабы барды.
Шол . яплардан бирине мирап болмак—кичирәк иле хан болмакдан энайы дәлди.
89
— Хабары оораланда берерлер.
; ■— Бай ага, билирсен не бар?
— Билмегем исләмок.
— Ай, өвин йыхылмасьгн!
— Менин өйим беркдир. Елде-гузда ыраиманы хем
билмез.
— Әх, баша дүшүр сен?
— Баша дүшмесем-де, сөзе дүшерин.
— Хә, саг ол! Мен бу гиҗе скорый инен герек Мерве
гидим. Ом мүн мавадын вексилини чалшырым.
Сен вөксили пиртис пидйән хоҗайынлардан яәлсин ахыры!
— 0 дүзди. Эм;ма...
Гапыдан гелен Мавы оларьщ сөзини кесди:
— Бай ага, гелен адамлар өе гнрсннлерми?
— Ек. Тама барсыилар. Ол ери салкынракдыр. Шейле дәлми, хоҗайын?
:
— Бай ага, мымман өй эесиниң гудыдыр.
• Халназар кейп эдип гүлди:
— Хоҗайын, оңарайдың ейдйән.
Халназар бу гүн Арутюның гелмепине гарашььп, мираплары чагырыпды. Мавының «геленлер» дийип хайар
беренн — шол мирапларды. Шол вагт йүэи ашак бир
адам гелил, галыдан гирди, салам берди. Ол, буриы янчеҗик гара көвшини эмай билён чыкарды, ере аграм
балман әтлемек билен эплик-япльж чөке дүшди, хо^җайын билен гөрүшди... Ол — Мәмметвели хоҗады.
Арутюн өз кешишлериниң улумсыльгы, йүзлеринин
ёкарлыгы билен таныш болаяы үчин, хоҗамың бейле пес
пәллигини геңиргёди. Мэмметвели юка габагыны галды г
рып, сакгалҗыгыны аралады:
— Хоҗайын, сораң?
' — Айдың.
/!
— Сизден болаймасын?
'
. — Ех, хоҗам ага, хеддимиз ёхдыр.
- - 1
— Саглыкмы, хоҗайын?
. ;
— Аллаха шүкүр! .
’ -•
—■ Гургунлыкмы, хоҗайын?
— Шүкүр худая.
.■
— Бала-чага сагмы?
'•
— Саг олун.
— Мал-баш эсен-аманмы?
■Г
— Сизиң хү,мметийизден.
;
90
— Өзиңиз гургуимы?
.
— Сиэе миняетдар.
— Оглан-ушак — хемме месликми?
'
— Шүкүр.
— Ата-эненшин, җаны сапмы?
Арутюн ики эгнини йыгырды:
— Шүкүр.
— Доган-гарындаш г-ургунлыкмыдыр ?
Арутюн ене эгнини гьюды, җогаи тап-мады. Хоҗам
довам этди:
,и
— Хемме улы-кичи а^бадаетылыимыдыр?
Арутюн өз ичинден «Башымыза кёлек олды. Бу ңе
белады» дийип хайыкды. Башга ягдай таимады:
— Сизин шерапатыңыздан.
. — Ак латышанын. дөвлети дүзүвмидир?
— 'Беркарар.
*
.
— Ылахым шейле болсын! Мусулманлара рәхимдар
патышаны худайың өзи горасыя, узак яш берсин!
Хоҗамың гешмегине квпден бәри гарашьгп, газети эйләк-бейләк агдарып отуран Х-алиазар оларың арасына
дүшди.
— Хоҗам, Артьгн хоҗайының геггирен газетвдш.бвр
ока, гөрели!
^
Халназар оиы манысыз. соваллардан, сонсуз сораглардан дындараны үчин, Арупон оңа өз янындан саг
бол айтды-да, еңиллик билен дөм алды. Хоҗам газети ■
пөзине голай тутуп, сиңе середишдирди. Ояың баппсы
башлаягыҗыны кынлык билен окады:
— Ма-ве-райы-бахры-хазар...
Хәлиден ядына дүшмедик Арутюн сеслвнди:
— Хә, Халназар бай, газетин ады оды.
Хоҗа саргылт кагызлы, бәш сүтүнли, русча гатышыклы, көплеяч ери дашы чарчувалы билдириш билея
долы, кичеңрәк дерт сахьшалы газетиң хер ерлерине середишдирди. Халназарың урушдан ока диен теклибине
гөрә, биринҗи сахыпаның ахырындакы хабары кынлык
билея окап батплады:
’
«УРУШДАН ХАТ.
‘
\
Көпден көп догайы салам болсьщ, ким мен, Сәхетмьь
радың дилинден какама ве хем1ме доган-гарындашлара...
Мөн езим бетер гургун. Мек сизе икм хат яздьш... Гайгы
91
этмели дәлдир. Душманы гылыч билен чапяс. Ихны пехота рубим. Герман билен ягшы урушяс. Войска ихны
мала-мала гачя, их гаты рубим. Шашкой га1Йрат эдйәс.
Государ императору старимся помагать. Имею еще знак
отличия военного ордөна. Скоро гөрүшерис...
,
Унтер офицер —Сәхетмырат».
Халназар күнҗили! гозурга яльг булашык хатың бирине дүшүнсе, ики сөзине дүшүнмеди. Эйсем-де болса,
гылыч билен чаляс сөви оның гулагына кем ярамады.
Ол өз алан тәсирини гүррүң этаекчи боланда, Арутюн
өңе дүшди:
— Хоҗам ага, орда бир гошгы-да варды. Гөрүм, оны
оха.
Хоҗам газети эйләк-бейләк агдарышдырып, иң соңында тапды:
— К&шили Молла Дурдының уруш мейданындакы
дава эдйән түркмен җигитлерине язан хаты.
— Хә, оды, охы гөрүм.
„
«Алланы чагырып кылсаныз гайрат —
Галмаз габатызда душмандан, бир зат.
Гөйә йемеслере гопар кыямат.
Алладан абырай болсын сизлере!
Битирен ишиниз гелди бу тая:
Он бәш мүц душманы эдип еиз зая.
Абырай эдипсиз — шүкүр худая.
Аллахым аэырай берсин сизлере!
'
Душман гөрсе, сизден уруш-нызамы,
Гачмаклыкдан өзге тапмаз энҗамы.
Шахымыз шат болуп, ибәр энгамы,
Аллахым абырай берсин сизлере.
Ат гойын душмана, ятлап алланы.
Терне кимин тогалан сиз келләни.
Догада унутман Дурды Молланы,
Аллахым абырай берсин сизлере!» 9
Халнааар, шахыра саг болсьш айдандан соң, түркменлериң батырлыгындан гүррүң эдип, бир салым чишди: герек болса оның өзи хем гылыҗыны гушанып галыбермәге тайын ялы болуп гөрүнди. Оның гезлери
учганаклады, мурты пеззөрди, голларыны чызгап, эллерини овкалашдырды. Ол рухи тайдан Австриядакы җигитлере барьш гошулды. Гошгыны гайталадып окадандан
сок, ене гайталап:
92
— Берекелла, киши шахыр экен»! — дийди.
Халназарын, түйдүги «әхилв саз этсе, Мәмметвели
шоңа гөрә 'Ганат какярды. Ол мыссык сөзи билен Арутюиың хем йүзияи сыпамак иследи:
. — Артын хоҗайын, сизин билен сагльисда гөрүшмеги
миеосер эден таңрыма өрән миннетдардырын! Дөвлетлвден дөвлет ёкар, бидевлетден мәхнет — диеңдирлер. Халназар бай, булар ялы аөвлетли адам билен отурышмапың өзи хем бир девлетдир...
Халназар ардьгнып, хо/камың сезини кесди:
— Бизиң дөВлетимизин башыны тутан Артыи хоҗайын болмаса-да, дөзлетимизе дөвлет шшан шудыр!
Мамметвели сакгалҗьггыны ойнап дилег этди:
— Икиңизиң хем дөвлетиңиз ырылмасын ылахым!
Халназар, Мэмметвелә Арутюның нәме үчин геленини
дуйдурды, герекли еринде көмек бермелидигини мәлим этди. Арутюн гөтерип-, ояың • өңине мең ташлады:
— Хоҗам ага, батышайын, иш чохдыр. Дост-яр унудылар. Сиэе халат, арвадыңыза йүпек парча, чагаларыңыза бизден дикеч гант совгат гелир.
Хоҗа1М, хоҗайына бакан баш эгди:
— Гл?ллук!
Ону/щы баш
Арутюи хоҗайын билен гөрүшмек хорматы мирапларың йүзинде шатлык деретди. Пекги Вала хоҗайының
гарныны өзиниңкиден өкдерәк герүп йылгырды. Эмма
Сары мирап хоҗайына первайсызлык билен гарады. Халыла>р, гүлли кечелер билен' безегли тамың ичинде, гүррүң илки билен дүнйә ахвалатындан гитди. Сез арасыиа
оез гошян Паиги бир аз хаяллаңда, Нобат мирап сезе
башлады:
— Артын хоҗайын, меселем, сиз шәхер ада^мсысыңыз.
Меселөм, газет окяясыңыз. Бизлер гарамаяк адамлар.
Меселем, биз дүнйә ягдайьшдая, уруш гүррүңлериндең,
меселем...
Пөкги Вала «меселемлериң» арасьша дүшди:
— Хава, хоҗайьщ, сев бизиң гулагымызың биряеме
посыны ачавери!..
Мирапларың шәхди Мәмметвелә ярады. Ол алаҗа
гөзлерини есерлик билен теверегине гездирди:
93
— Мираплар, хоҗайын сизиң үст»н,иве ез аягы' билен гелипдир. Болмаса, булар мәхек даш ялыдыр: ш&хере баранда-да гөзләп тапып болян дәлдир. Сиз оңа
гулак аосаңыз, ол сизиң гөзииңизи ачса герек, сшин, ислзн задыцызы гайгырмаса герек.
Халнаэар илери омзады:
— Мирарлар, Артьгн хоҗайынын. гүррүңшден озал,
оның гетирен газетине гулак аеың. Онда урушдан хат
бар. Оңат бир гошгам бар. -Хоҗам, мюрагшара-да окап
бер!
Мәмметвели өңи билен хаты, ондан соң гошгыны окады. Отуранлар эдерменлик билен магтандылар, шовхунлы гүлүшдилер. Унтер офицериң орденлерини өзле-рн- дакынан ялы гувандылар, дөшлерини гайшартдылар. Ондан
ооң гезеги Арутюн хоҗайына бердилер. Арутюн бу ерде
эсердеңлик билен сөзледи: Халназары ынҗыданьшы
унутмады. Ол, ак патыша гошунының батырлыгындан,
түрммен җигитлөриниң ат газанышларындан хекая сөзледя.
Нобат мир^ап оңа өз ислөгине гөрө совал берди:
— Ханы, хоҗайын, меселем, германларың патышасы
Веллагам мусулман болупдыр двййәлер-ле. Ол догрымыдыр?
Арутюн үчин ол совал ослагсыз боланы учин, ол нәме дийҗегини билмән, эгнвни йыгырды-да, өз янындан:
«Бу адамлар гер «әхили, галак, акмак адамлар! Булар