Aýgytly ädim I - 04

билмедилер. Беззатларың аты узага гитди. Мелебайың
аты байракчыдан сәхел сайланып аяк чекди. Ат эелерине,
сейислерине ялбарып, кем-кемден оларың араларыны гола-йлатдылар. Атярымың оейси иң соңында аягыны бир
ере дикип:
— Өлдүрсеңизш ме» инди шу ерден бутнаҗак дәл! —
дийип мәл»м этди.— Мундан хем голайдан чапсаң, оҗакдаи товусдыран ялы хаисы ат өң гачеа, пеллеханадан
■ нюл <->цү"рти гечср. Атлара өз гүйҗини, .гуҗурыны сынламшга маЙ бермек герек ахыры!
Мслебайың' сейси:
Мени ез пелләмден чыкарҗак болсаң, ат гошҗак
дәл!—дийип гыгырды.
Ат эелериң хич бири хем сейислериниң гөвүнлериңи
йыкып билмедилер. Шол ягдая чыдаман атланан Халназар гызды-да:
— Сең гарындаш, мезилден чапсаң хем, биз бар!
дийип, Чаканың җылавындаң япышды-да, Атярыма бакан
чекди. Ат эеси хем, атың сейси хем, чапыксувар хем оның
гөвнини йыкып билмеди.
Атлар янашды, терслин-оңлын бөкушди. Чапыксуварлар бири-бирине хиле салыщып, атларыны гойбердилер,
4. Решагощий шаг.
49
чекдилер, ене гойбердилер, ене чекдилер... атлардан дер
чыкды. Ылайта-да Чаканың чапыксувары Атярымы кән
хорлады. Чапыксуварлар, сейислер терслешип, атларыны
ийдип гайтмак хеддине-де етдилер... Атлар иң соңывда,
боюнтурук атылан ялы чатлышды-да, чапыксуварларьщ
икиси ики ерден «Я алла» дийишип, сайгылашып уградылар.
Байракчыларың ики-еке отуранлары-да өрди, бары
бирден өңе сүйшүп, бири-бирини иггеклешип, көчәни даралдып, ики араны тапышдырара голай гетирди. Эмма
Мелебай Чакана әңетмәге-де такады етмән, өзини саклап
билмән, бутларыны саңңыллатды-да, байракчының еңсесинде гезмеледи.
Башдан дога багыны өңе сайлан Чакан бир гелишини үйтгетмеди. Атярым кем-кемден илери омзады. Эмма
чепден гашулан Чаканың чапыксувары оның өңине дызыны гермеди-де, Атярьгмы сага бакан гьвсып уграды.
Атярымың үстиндәки чапыксуварың мәрекәң четине геленде, гыкылыгы эшидилди:
, '
— Гойбер! Пәсгел берме, гойбер! .
V
Чаканың чапыксувары оңа гулак асман, оны б!а|>ха
ыкҗамрак гысды: Атярым мәрекәни гырып уграды. Оның
үстиндәки чапыксувар иң соңында чыдаман, Чаканың
чапыксуварындан гамчы салды. Өңки атлары сайгылаяи
гамчылар шондан соң чапыксуварларың депесиңде рйнады.
'•»
Чакан шол гелишине дога багыны сайлап гечди.’ \
Җарчылар думлы-дущдан зоввама гыгырдылар:
— Ай, Мелебай, гөзиң айдың ха-ав!
— Мелебай Беззатлары гаңырды-ла ха-а-ав!
— Әхли тогтамыш, гөзиң айдың ха-ав!
— Чаканҗа Атярымы тиркеди-лё ха-ав!...
Чапыксуварың гөрнетин карамлыгының үстине-де,
җарчыларың шол ёкунч гыкылыклары Беззатларың, асыл.
бүтин утамышларың дегнасына дегди. Беззатлар байрак
берйәнлериң үстине чозуп баранларында, Мелебайың чапыксувары бүтин телетини галгадып, бир топар гырманда
ябылыны ызына тиркәп дөнүм этди. Атярым тарапдарлары болмаҗьшы болуп, байрак берйәнлериң үстине чишдилер. Гыкылык, гопгун, дебсишик турды:
— Атярым галды.'
.
— Ек, дең гечди. •
. Чаканың чапыксувары Атярымы гойбермеди.
50
— Мен оның....
......................
— Агзыңы чаласын гойберме!
— Пәхей валла! Герегиңиз байрак болсын!
— Халназарың дөвлети тукенер ялы дәл-ле! Бер;
әк!иггсии!
— Байрагынызы инди говуз ериңизе дыкың!
Халназар реҗәң гең дәлдигини аңлады. Дөгерли хапа
сөгүнчлер хем оның багрындан гечди. Ол ики яның топлушҗагындан, ганҗарышҗагьшдан горкды. Ол дөррее
атыны дөбсәп барып, Беззатларың тарапыны чалдЫ:
— А ха-а ха-ав!.. Бу гопгун нәме? Ики ат боюнтурук
лтылан ялы дең гечди!.. Гарындашы ынҗытҗак болян
киммишин?.. Бөр байрагыны!..
.
Халназар гиҗә галыпды. Хич ерине пычак дегмедйк
бүтин телетин узаса-да, Беззатлар ондан йүз өврүп гыкылык этдилер:
— Утамыш болсаң, гайт ха-ав!
.
— Лй, гарындаш, бейле дәл! Бир харамзадаң карам,чыгы үчии байракдаи өйкелемек болмаз ахыры!
Г>г)йрпплцыгий...
Л() щшид*.шык1р, бййшэн, алагөзлүк ягшы.дәд!
Муиыц бялгешломден эдилени мәлим зат. Сизин;
чеммәциз диллешикли!
=- Утамыш болсаң, угра ха-ав!
Морекәниң ярпы мөчбери агзындан гелен гаргышы
I айгырман, ызына бакан сүйшүп уграды. Байрагың гызыты гачды. Халназарың кейпине соган дограды-да, байрак'1Ы гөреш тутман дагады.
,
Гслииң арадан чыкмагы Баллыны гайгыландырмадьь
Гййта, көпден бәри «Сениң күххе-күххәңден басымрах
дыисамдым» дийип йөрен арзувына етди. Ол,, өз янындан
геиүн йүвүрдип, обаң улы гызларыны башдан-аяк. сынлап
'11,1 кды. Олардан бириниң тохумыны гөрүп билмеди, бирИ;
ниц энесини йигренди, бириниң йөришини халамады. биРММИЦ гөзини чашы хасап этди, азаҗык шикестлидери
ЙДЫММ сллмады... Оныңгөвни иң соңында гелналҗыны уг^
РГШ1Г11 ТОЮН... Айнада даянды. Ол оны шол, вагххем ас,сырыыык бшшн сынлапды. Оның йылҗыраклап гараны,пы г®р<еиде, «Ол -мени сынлаяндыр. Гөвни мендедир. Вах,
мен хем Халиазар байың гелни болсам болмаярмы дңйг
йэндир» дийигг күйленипди. Шол. гернүш, щол. .күДдер
51 ■
оның ядына душуп, өз янындан өзи сөйунч көлине чүмди:
«Шол вагтда арада бир пәсгел бар болса.,. хәзир мен ондан дындым. Белки, оның өленине Айна-да бегенйәндир.
Мен оны хөкман аларын!» дийип, кеогинли карара геленде, башга бир ой оның ядына дүшди: «Вей, мен дул ахыры. Ол болса бой ахыры. Пула гызар ялы, оның атасы
шейле гарып хем дәл. Эҗеси... хә, эҗеси өвейдир. Бол
малы, абырайлы ери Мама өз гөзинден салмаз!—дийии
шүбхә дүшенде, оны хемише голлаян, кәте өте дүшүрйән
өвүнҗең улумсылыгы гөвнине галып болды, чөшгүн гәвнини гөтерди. Хымм.. Айна мени сеййәндир. Асыл болманда, Меретлериң Халназарлара эл гатып билселер, нә-.
ме арманлары бар? Айна Баллың гелни болуп билсе, кеми
нәме? Мен олардан гайшармасам, олар маңа ики эллери
билен берерлер! Мен оны хекман аларын!»
Гелниниң ёгалмагы Халназара айратын тәсир этди. Ол
озал хем тойының шовсуз гечениниң, бүтин текәниң ярысыны ейкеледениниң ойлап, аңырсына чыкып билмәнди.
Шол барада бүтин Теҗен илине хабар яйраҗагыны,
«Халназар еке телетиниң сыртына букулып, әхли утамышлары өйкеледипдир, асыл, ол өзинивдшнин аркасынычалыпдыр, байрагыны кесекә гидереси гелмәндир, «Нәхили
хиле гурсаң-гур-да, Беззатларың атыны галдыр» дийип,
чапыксувара табшырая хем оның өзимишин...» диен ялы
гүррүңлериң улалдылҗагыны, шол гүррүнлериң Ахала-да,
М.ара-да етҗегини, адьгның ямана гечҗегини, абырайының гачҗагыны түкениксиз гынанч билең башындан гечирипди. Шол дөвүти сейикләрлик ■ тебип
тапылҗагына, шол дөвүгиң сепини кебширлеҗек мумъвя эл етҗегине оның акылы чатманды... Оның үстинеДе гелниниң өлмеги емек болды. Оның өлүми Халназары
ончаклы гынандырмаса-да гынандырмазды, эмма оба аялларының сазлашдырып, улы илбиленузак вагтлап агламаклары, адамларың яс баглап, ызы үзнүксиз пата гелмеклери, гарры аялларың «Вах,' вах, машгаладагы дәлди!
эл етмез бир гелинди» дийип, гайгы билдирмеклери, яшулыларың «Абырайлы, арзылы ериң машгаласыды. Арман,
болмады!» дийип башларыНы яйкамаклары—Халназарың
шәхдини бүтинлейия повды. Ал яңакларындан ган дама-:
йың диетйән этлк-ганлы, ак посалак гелниң бирденкә гүнгүнден эрәп гидиши, хәзир болса дүнйә гелмедик ялы;
гара ер астында дүйнеши оның гөзйниң өңине гелйп, бо:
курдагының доланыны-да дуйман галды...
: . '■;
52
Садап бай болса ковчум-ковчум гелйән аялларың хеммеси билен биле аглашды. Ол, гынанҗыньщ зорлугыны
иле билднрҗек 'болмагынданмы, сесине гуванмагынданмы, зарын агыларын. тәсиринденми — хер халда гөзиник
яшыны саклап билмеди. Узак агылардан1 сон. гүррүңе гызышан аялларың сөзлери оны хас-да гынандырды:
1,
— Вах, илде белли бир машгалады! '
— Оның сүйҗи диллилигини, хий гояй!
— Вах, узак дурҗак машгала болса, хемме кишә шейло якымлы болармыды?
— Ол йөне гелдв-гечер бир зат экени.
Садап бай, худайың өзи саңа гарашык этсин!
--- Белки худай, оның ввезини долдураяды-да!
~ Ах, оның ялы машгала тапыл ңиреде, гыз!
— Өңкилер: «Эл дввулер — эгри битмек үчин» дийип,
иэхак ере айдан дәлдирлер!..
Садаи бай өлен гелниниң якымлылыгыны, ондан аҗы
СО!) чыкманыигл, хемише өзиниң гөвнини тапяныны, гайиыпо он(1Т (ЧфүнГгтипш, обадакы хемме гелинлере гөрелч^.ми.-нц ннп Ц1И11Ң би.шчг ядына салды. Оның кеселине
и(1Г1ымп/1 ш Ы|> лм.иник1, «Сен оилы ишлэңок» дийип,
П1ЙН1 шш иичюннпе, 'соцкы шагтларда тизрәк өлүп гутари11й(* гормеГюншне, гүл ялы машгаланың шейле тиз
иолмигына, шра ерс гарылмагына екүнип, оңа ези себәп
болин ялы болды-да:
= Тоба этдим, худайым! — дийип, гайтадан-гайта аглпмтч» тутупды.
Оцщц ннтп рршн' ю.исн эжееи болеа элден-аякдан дүшүн, гүп <1оП||| ул||| н,(г бидеи зарынлап, чувалың йүзини
рүмүкд«'и дилдурды:
■ Ннх, бплам, еениц ериңе мен өлен болсам болмаямы?1, Сд'11 мениц багымың гызыл гүлидиң ахыры! Сең нәхили бейле тиз солдың? Сен соланыңдан, мениң багьшы
хазан урса болмаямы? Сен, чагалыкдан башлап, тә етишйәнчәң хем сырковламаны билмейәрдиң ахыры!.. Сениңдуры йүзинден а,й гө-рүнйәрди. Шейле гүлер йүзлв сап маапгала өлүм мынасыпмьвды? Саңа нәме 'болды? Сенв хэйсы
пери чалды, агызым!..
Гелниң энеси, оның өлүминиң себәбине етип билмән,
зарынлады. Оны үч-дөрт ай бәри гөрмәни үчин, соңкы
вагтда эг-гандан кесиленден ол хабарсызды. Ол шол зейренип барышына:
— Дүнйәниң четинден яңыҗык гирен нәзик машгала53
ны гара ере гармага ненең дөздиң, таңрым! —дийип, бир
аз өте геченини аңландан соң «Тоба этдим!.. Өзиң говы
белйәнсиң, худайым!» динип, оның өлүмини таңрысына
йүклемек билен канагатланды.
Единщи баш
Ясавул оба араларына айланып, эминлере, мираплара,
шол хатарда Халназара-да:
— Эртир ирден арчыныңка йыгнанмалы,— дийип, хабар берип ‘чыкыпды. Арчының обасы Халназарыңкыдан
ярым мезил ёкардады.
Халназарьщ ёргасының эерленмеги шоның үчинди:
Шол гүниң эртири бир аз булут болуп, Халназарың
гөвни 'бйлен кыбапдашды. Ховада адаҗык өвүсгинйарды:
Ёкары гушлуга галан гүн чалымтыл булут аңырсындан
сымгылт болуп гөрүнйәрди: Ал ёрганың аягының ашагындан гөтерилен тозан асудалык билен яйрап, ёкары г&терилйәрди. Халиазар Кәлиң еңсе бойыны сырып гидйән ёл
билен ерден яңы сайланан, аңырсына гөзъетмез гарамтыл
гек бугдайлыгың ичини сөкүп барярды: Кәлиң ики-янына
яйран сувларың палчыклары ал ёрганың дүвүлги гуйругына, оэдузларына, гарнына, Халназарың месили, галсшлы аякларына сычраярды. Ерганы көприси йыкылан яплардан урдурып геченде болса, Халназарың үзеңңисини
йыгырдярды, ёрга хопугян ялы бурныны паррыкладарды.
АсманЫң булуды кем-кемден сырылды, хова ягтыланып башлады. Яз гүниниң якымлы шәхл«си гиң дүнйәнв
герк-гәбе долдурды. Яз гүнлериниң дүрли гушлары дүрли дилде саз-сөхбет эдип, ёлагчьгны утрадып барярды.
Төверегиң гернүши, хованың ысы адатдан дашары якымлыды. Меле сувың боллугы, дүнйә йүзиниң гөклүги —
Халназарың буланчак гөвнини дурылады. 0'л язьщ сап
ховасыны демине дарта-дарта, гөк майсалыга гөз гездире-гездире, өз'янындан гөвүн йүвүртди: «Бу йыл дайханчылык үчин хем, чарвачылык үчин хем, сөвда үчин хем
айратын бир йыл; — ол, ери геленде, оның үчисини хем
эдйәрди — бу йыл хыравамы, артыкмач экилен экинми,
мүлкми — хеммеси болсады экилен ялы. Бу йыл дайхан
гоша хасыл алар. Галла ере, гөге сыгмаз. Эмма шол галла эелик этмек, оның үчин болса өңинден гамыны иймек...
кәрендәни хаку-нәхак сатын алмак герек»... ............................
Халаназар шол якымлы ойлар билен арчыныңка етенйНи хем дуйман галды.
.
,54
Ол, арчыныңка баранда, онын, өйиниң төверегиңдәки
көкерлен ялы атлары, бири-бирине хайбат атышып, аяк.^арыны пешейән ёргалары гөрди. Өйиң гапысында ики са-.
ныак семавардемлерини ёкары совурып, җүрүннүклеринденсуз пүркүшип дуранларыны, гапыдакыгара газаныңбуI аряныны сайгарды. Төверегиндәки өйлерден өзини сай,1ап, гүммезекләп отуран ак гамышлы, ак эшикли, ал-яшыл
дүрли нагыш билен безелен газма габсалы ак өйиң ичинден чыкян гүлки гатышыклы вагырдыны эшитди.
Ал ёрганы дәбишекледип гелен даяв, гүрзелек чал
сакгалың кимдигини тәзе хызматкәр билмесе-де, оның
чайбатындан суссы басылып, деррев ябысыны җылавлады. Халназар ябыдан әвмезлик билен агып, ягҗымык
юйры *сеси билен ардынды: шол ардыньш бош ере
(10.ПДИ.
Халназарың сесини танап чыкан арчын|
— Хә-ә, Халназар баям гелипдир... Баи ага, салавма,1СЙкүм! —дийип, гадырлы гөрүшди. Халназар эпей бир
('||Шатда саглык-аманлык сорашды. Арчын гапыны икимилыгмиа ачанда, Халназар салам берип гирди, ичөрде
• нуроклор билен чаршагыны гарып герүшди. Ол күмүш
б('!и*|'ЛИ гамчысыны гапдалына ташлап, айбогдашыны
I уруп отурды, хениз гүррүңе гьтзгышманка, гиң әйиң ичи1Н* гоз айлады.
Глпбйвүрде: йүпек ёрганлар миндерленен галайы наI шшш слидык, оиыц бейлесинде адам бойы мәхнет гүлли
шкшф, шоидлп бтил(1П өйицто бейлеки бөврине ченли гол
гутуипак читирп сорилси хнлы=чуналлар. Чувалларың үстммд* гүр«*л«*к сннпымы чсмчтм, айиагөл, гарлыкгөл,
«ШкДйН т«фймл«р. Улы хнлыиищ үетинде болса ак, гызыл
сулли ка^лср лүшолгп болуи, өйиң ичи гүл пүркүлен ялы.
лили*:»П'Р (1рч|)1иыц «йиниң байлыгына гең галды. Шол
ниитиң мдаиде'болса зэ<хметсиз> ягяи иара-пешгешлери ядына салды.
Халназар гүррүңе гошуландан соң, эминлериң, мирап.(мрың арасында оңдан-мундан хемайын гүррүң гитди.
Олар оңа-муңа какдырып, бири-бирине дегишип, бир салым варсакы сөзлер урушдылар. Башы серпинҗекли мәхнет чилим элден-эле гезди, ызлы-ызына луммурдап эсиреди, серпинҗегиң ашагындакы көз йылпыллап, дащхрвуз теммәкиси шытырдап янды. Халназар аяклы чилимиң
найына агзыны гоюп, бир-ики гезек. пакырдатды-да, демини ичине бакан чекди; ол агзыны ёкарык тутавда, паро55
воз бугы ялы дазырдап чыкан түссе-сандыкбагшың трубасы ялы болуп яйрады.
(
Хер гүррүңия, арасьгна гошулып, хатда сөз арасыңа
сөз окламак билен сакырдап отуран селчең сакгаллы,
йүзи җоззук ялы, чуканак гөзли Пөкги, дашы йылманып, реңки гызаран, узын «аскәдисини ере гойды-да,
бармакларьгаы шакырдатды, эдилип отуран гүррүң»
кесди:
/— Арчын хан, хабарыңы берип отур!
Шол сөз «пәх» дийилен ялы, отуран адамларың барыны бирден үшертди. Ъларың хеммесиниң гөвнинде шол
сораг, хеммесиниң хем ислеги шоның җогабыны билмек
боланы үчин, бары бирден шол меселә агып гитди.
Арчын хабарыны айтмага чекинмекденми я гүррүңчилериң тарына какып гөрмекденми — хайсындандыгыны
сыздырман, Пөкги Вала сораг берди:
— Пөмги мирап, нәмә гьгосанярсың?
Халназар сорагдан разы болмышы ялы, җогапдан хем
каңагатланман, арчының йүзине чиңерилди. Оның уҗы
чырпылан, көмүр ялы гара сакгалы, чуканак йити ала
гөзлериниң йылпыллысы билен бәслешйәр; товланан
муртлары йылчыр гара йүзиниң түмми яңагына барьш
етйәр; түңңи маңлайының гара гашлары бири-бирине
чатыляр; гөгүмтил додакларының арасындан овнук дишлери, гара газан ияиндәки патрак ялы агаряр. Оның дашкы гөрнүдж билен Халназарың гөреҗи өвренишен болсада, ол оның гөзлериниң ойнаклашында, гашларының
уҗыпсыз герилишинде бир есерлик дуйды.
Халназар оңа хениз сөз гатманка, догрысы—айтҗак сөзини хениз өз бейнисинден дурылап гечирмәнкә, орта
бойлы, пешенели бир чал элиниң аясы билен сакгалыны
овушлап, сакынҗырап гепледи:
— Хава, арчыв ха.н меоелем, яшулылары нәме үчин
чагыран болсаң, сөзиңи 'мәлим эт.
Пөкти Вала арчындан өңе дүшди:
— Хава, алчын хан, Нобат мирап дсигры айтды. Гүррүң бер!
Арчың мандала җалбарының дызыны дырмап, җамбөрүсини яңы ■сырылан келлесиниң маңлайына сүйшүрдиде, гүррүңе башлады:
— Мираплар, яшулылар, уруш башланалы ики йыла
сер уруп баряныны сиз билйәнсиңиз. Ак патышаның эдермен годдунлары улы фронтларда җан алып, җан берйәр56
, Н |), Бизиң җенабы алы ак патышамыз ылат аладасыны,.
юрт азарыны чекип, душман үстине хүҗүм эдйә...
Пөкги Вала гөзини гырпыллатды-да, арчынын сөзинк
кссди:
— Хай берекелла!
— Уруша болян харҗың, зая болян задың хедди бардо, хасабы ск. Лк патыша өзинии, сада раятларындав
уруш ншипс көмек сораяр.
Отур/ныкфдоп бшри арчының сөзини кесди:
К»*М(‘И б(‘|)ило°борилс гелйәр ахыры...
• Кнмпи гн1инд<*11 лшшпзяр хер хили затлар гөвнине
)ГТИ|М1И1 «Лнлили комекЬ лнйип еөрамага-да дили бармйды. Лдитдп, комск еораланда, еалгыт салынанда: «Хернидпи шунчА зат гсгирмсли» дийип, йөнекей ясавул хабар
Й(*|)ИИ 'П)(ки1)ярды. Ммраплары, эминлери ез өйине йыгнап
мтутхитлашмак иелсмепшде, Халназар өз янындан, элЙсгдо, бир үйтгошшошк бардыр дийип дүшүнди.
Лрчпнс
Кпмск бсрилео, көилүк эденок,—дийип, сезе
Лишлмипн, ИинН1 Инйт оипт тнши агзындан алды:
Л|1'н,|ц чни, ком(‘И и;ие гсрек болеа берерис. Сен,
Н«4МС* I грг1 ИИИ II0 I I
Лрчмп хемаиг тапаи адам ялы, кирпикмен габакларыщ.| саддырыи, йнти гөзлерини ынанч билен ялпыллатды:
л Яипралдац гелен буйруга, болкөйнегиң талап этме1ИИ(\ нологтиой агаш>ш молим этмегине герә, җемагатп»т.„ ит еорилир,
«Лт» снми гудагыиа илсиде, Халиазар бай тисгиненклм болды: еуиориш* еү/1т билеи бакып йөрен Мелегушы
иньщ «'ипиииц нцшн4 гелди. Ол хер бир айтҗак сезини ойлмным, ондан еон геплейэн болса-да, бу сапар оның бейииси хоиатыр билен долуп:
11;>хили ат? — дийип сораныны-да дуйман галды..
Халиазарын, пешенели йүзинде мәлим болан буланчиклыкдан, оның нәмәниң аладасыны эдйәнинй арчын:
деррев дүшүнди-де, вәхмини ятырмага чалышды:
— Бай ага, сен ховатыр этме. Биз җынс атлары гошуна берип, түркмен атының тохумыны түкетдирип билмерис. Биз, асыл, олары хедүрләмизде-де, адыл патыша
бизден олары алмаз. Патыша үчин, гошун серенҗамына
ярар ялы, алаша атлар герек.
Хәлиден гүррүңе гошулман отуран чепиксирәк, дашкьг
гөрнүшинден — ичи пикирли боларлы бир адам барды. Ол
57
сөзе башланда, сарыягыз., юка хамлы көселеч йүзинде
нәразылык аламаты мәлим болды:
— Хий, бу салгыдын аңырсы-бәриси болмазмы? Ат
дийип, алаша дийип, нәче гезек салгыт дүшди? Галын
йигидиң җаны билен дең гөрйән малы гошдан, дөвекден
чыкарылып, нәче гезек берилди?.. Урушам гутарсады, бизем дынсакдык!..
Бу сапар арчының мираплары, эминлери йыгнамагы,
өңки сапаркы ат салгыдында улы дава чыканы себәшш,
бу сапаркы салгвдың вебалыны мирапларың, эминлериң
өз боюнларына салҗак болмагы үчинди. Эйсем-де болса,
ол бир нәче гаршылыкларың болҗагыны аңлапды. Шоның
үчин хем, нәразылыга гиң ёл бермезлик ниети билен, хөрпи ёкардан тутды:
— Сары, сен бейле сөзлери җемагат арасында агзасаң-а, патышаң дилеги битмез. Дилег битмесе...
Сарың йүрегиндәки җошгуны арчыныңкыдан гурплырак боланы үчин оның сөзини кесди:
— Арчын хан, халкы агыр азапдан горамак, гапыда
(диванда) чекелешик гараматы сизиң бойныңызда. Сиз
-ол борҗыңызы әдемән, асыл, өдемек хем ислемән, баяр
мадырр этсе, «Боля, ага!» дийип, атыңызы гамчылап гайдярсыңыз! Халкың халына, ягдайына серетмән, ур-тут артыгы билен битирмәге чалышярсыңыз!.. Сиз середип
гөриң, хий, ил ичинде сениңми диерлик мал галдымы?
Хеммесинден хем яман ери алынян маллар, берилйән затлар гөни гошуна етмән, оларың ярпыдан көпи ёлда гурт
эдилйәр... Патышаның дилегини битирмәге, гошуны үпҗүнлемәге менем гаршы дәл. Диңе патыша вагтында
рахат гүне етенимизе мениң хем акылым чатяр. Иөне вели, шу алха-алда, нәхили экин экилҗегини, нәхили хасыл
алыиҗатьгаы мен-ә билйән дәлдирин. Хасыл 'болмасада, гошун үпҗүн болмаз. Гошун үпҗүн болмаса, урушың нәхили довам этҗегине мен-ә дүшүнй&ң дәлдирин!..
Сары сөзлейән вагтында, Пөкги Вала «пәхей, пәхей»
дийип, бвр нәче гезек ганалга берҗек болса-да, ол оңа
сөзини кесдирмән, йүрегиндәки посыны дөкди. Халназар
Сарының яндырыҗы сөзлериниң шексиз догрыльи-ына.дүшүнсе-де, салгытдан өзине, өзине меңзешлере зыян етмеҗегини аңланы үчин, Сарыны кәшетмек ниети билен, гөврумини гиң тутуп сөзледи:
-V Сары мирап, сен агзыңы гуры чөп билен чалмаса58
на! Бу ныл болсады экилен ялы гоша яз гелди, гоша
хасыл аларыс: .хәли сен галлан,а гап .хем тапмарсың? .
Сары өңки кешбини үйтгетмән җогап гайтарды:
— Догры айдярсың, бай ага. Өзиңиз ялы адамлар
үчин салгыдынам аграмы ёк, галлаңыза габам тапмарсыңыз, гап тапанларың галласы хем сизиң үстиңизе ягар.
Эмма гарамаяк дайханда иш бар. Ол нәче азап чексе-де,
хер нәче хасыл өндүрсе-де, йылың ахырында ачдыр!..
Пөкги Вала гөзини гырпылладып, насыны эгилип дөкди-де, гүррүңи башга яна совды:
— Ана гөрйәмиң, ана гөрйәмиң!.. Илиң агзыны алардян, шулар ялы сөзлер дәлми? Шунданам бир кеп болдымы?
Халназар хем Сарыны зарплы, аҗы сөзлер билен даламак иследи. Эмма Пөкги Валаның сөзи: өңки агзалалыкларьг, илиң ики җарп боланыны, шондан өзине етек
аыянлары оның ядына салды:
Гечен йыл ер-сув пайламак, салгыт салмак меселесинИ' лгзалллык туруп, оба ико бөлүнипди. Шол даваның
с»цм арчыипылык мссслссине айланып гидипди. Шиндики
Нпбихап ирммп, Покри Вала, Халназар хем башгалар бо, |уп, ©цки арчычык үстинден арза берип башлапдылар. Ол
арчын хем көпиң бири болуп, өрән гурплы бир тиреденди.
Олар ики янлайын арз эдишип, Халназарлы топар шәхердоки сөвдегәрлери, рус дилини билйән окумышларынын
үсти билен мүрзебашыны өз тарапларына чекип, уездиң
на)чальниги полвдовниге тугуньщдылар. Бейлежи тарап
болса, улы дилмаҗьщ үсти билен, полковнигиң помощнигимс аркадаяиыпдылар. Ики янлайын сатылан ер-сувың,
нки янлайын чекилеи халының, пара-жирәниң чени-чакы
болмапды. Адамлары бир нәче гезек сайлава сүрүлсе-де,
хер хайсында бир бахана тапылып, җеМагат даргадылыпды. Арчын ким боланда-да пархына гелмән, пукара өз
экини билен мешгул боланда, хер уруг, хер тиребашы өз
ковмыны өвүтләп, кәбирини горкузып, обаның халкыны
бири-бирине душман эдип, бири-бирине ала гөз билен
середер ялы эдип гоюпдылар... Иң соңкы бир сайлавда
лолковнигиң өзи гелипди. Шол сайлавда Халназарлы топарың адамсының азлыгы, хатда көре-де беллиди. Көне
арчын-арчынлыгында галмаз дийип хич кимиң, хатда
Халназар тарапындакы • дайханларьщ: хем ойына-күйийе
гелмәнди. Эмма полковнйгиң бар^ёкнбахавалар биҗён кёне
арчына дазарылмагындан' бир ;газайлёньш,: бщ йдагЫр-
магындан, Халназарлы топарын гөвни сув ичйәрди. Халназар шол сапаркы «сайлава» — диңе бир сайлав үчвн
дәл-де, сайлавда өз санларының нәхили көпелйәнини билмек үчин гелипди. Полковник сайлава йыгнанан җемагата
эл галдыртман, ики бөлек адамыны сүрнли гоюн ялы сүрдүрип, өз гөзиниң өнинден гечиртди. Көне арчын топарьг
өңинден геченде, яшрагыны кичи дийип, гаррылары сандан галан дийип, шуллыракларың икисини бир санап, иң
соңкысы геченде:
— Дөрт йүз отуз бәш! —дийип гыгырыпды. Бабахая
арчыньщ тарапы геченде болса, чалт санамакдан башга,
биртопарыны икинҗи гезөк доландырып гечирдип:
— Дөрт йүз етмиш бәш адам!—дийип таосыклапды.— К&пчилик Бабахан тайында. Арчынлык голасы Бабакана гечйәр...
Көне арчын топары гыкылык турузыпды:
— Оның ярпыдан аз адамсы, бирденкә нәхили кәи '
болямышын?
— Мунда гөрнетин галдыр-бассырлык бар!
. -- Муның өзи гөрнетин зорлукдан башга бир зат дәл!
— Ханы шол болуп билйән болса, болсын!
■ — Биз түркменчилик хакымызы гидеренимизден...
— Шейле болҗак болса, арчыны ики бөлмели!
— Баяр ага, биз оныңы эдип билҗек дәл. Ямашгандан
сана!
Полжовник реҗәң гең дәлдмпини андап, якьщца пощылара гөзи илмэнден соң, голайындакы тама бакан йүзленипди. Эмма оның ызьшдан өңкиден бетер гыкылык гопупды:
— Баяры гойберме!
— Ет ызындан!
— Тут оны!
— Ханы яңаданда-н санама билсе, санамасын!..
Ызындан кованларың бири оның шинелине элини етиренде, полковник тама күрсәп урупды. Җаны янан көпчилигнң бир нәчеси Бабаханың хем оларың бейлеки яшулыларының үстине топулыпды. Бабахан, полковник билен
биле тама күрсәп урса, Пәкги Вала мазалы енҗнлипди,
Халназар хем ыкҗам бир гамчы дадыпды. Сөгүнч-гаргынч
болса Халназарың -бүтин еди пуштына ченли етипди...
Эмма шол сагатда атланан җигитлер, көне арчының тарапыны гамчы астына алыпдылар. Гола болса, полковнигин бсриши ялы, Бабахан арчында галыпды...
Халназар шол гыкылыклары, шол җебирлери, ылайтада пара-пещгеш үчин өэинден чьгкан харҗылары чдьгна
салып, өеки пикиринден дәнди. Инди эгер агзалалык болайса, шарпыгын, каписи өзине дегҗегини кемсиз аңлады.
Эмма Нобат мирап Халназарын. гөвнинден турҗак
гүррүң тапды:
— Сары, сен гулак гой: меселем, патышаның буйругыны ерине етирмек — раятың борҗыдыр! Меселем, бизден
сктҗек атлары минҗеклер хем бизиң өз ■ җигитлеримиздир| Меселем, герман урушында ат газанҗак җигитлеримизи биз пияда галдырып билмерис ахыры! Герман
(фонтында, меселем, бизиң атлы шэлкьгмызын барьгаы
сен унутматын!
Отуранлардан бири оның сөзини тассыклады:
= = Нобат мирап догры айдяр!
Шол вагт шаңңырдап чыкан шай сеси мәрекәниң сө1ИИИ бир аэ салым кесди. Арчының аялы бир тамдыр чө|мч*и
и, ичормк гирди, баш эгип, салам берди.
Хи,'1Н11 Н1() 'миидяки нИнпп «турпп кясесини еринде гоюп,
нныц И1Ы111МЫН1||
Лйиибнч*, имоимы, сагмы!
АОиабгп' нигмагьшы гәвүшәп, пессай сес билен:
= Берение шүкүр!—дийип, чөрекли чанагыны ере
1Ч)йды. Пөкги Вала сөзе башланда, Айнабат сачагыны
изышдырып, оның үстине чөрегини яйратды. Гызгын бугдай наяының ягҗьшак якымлы ысы Халназарың бурныиа урды. Айнабадың асмалыгы, сач монҗугы, сач уҗындакы дүвмелери отурса-турса шаңңырды билен сес этди,
п>(ЛЫ гырылмадык бузгунч ыслы кетени көйнеги шовурдады. Айнабат кетени гьщаҗыны аркан серпип, башына
серпинҗек хөкмүнде атанда, сечеклериниң арасьгадан
гөрүнйән алындаңы, чилимиң серпинҗегиниң ашагындакы
кад ялы ловурдады. Ол опкаф билев бойдаш болуп, онъи
тахылларыңьг чекенде бол1са, оның кашаң симлери зарныллады,
Халназар агзалалыга себәп болман, патышаның буйругы ерине етер яяы гүррүңлер тапмага чалышды:
— Адамлар, бир зады ятдан чыкармазлык герек: патыша—раятың эесидир. Раят болса—оның бендесидвр!
Көнелер: «Мал эвсвне герек болса, ахжшыеына харам»
диендирлер. Патыша герекми,-г бизиң гүррүңимиз болуп
биЛмез!
61
Пөкги Вала наслы агзыны пакгылладып, Халназарың
сшинё кувват берди:
— Халназар бай догры айдя! Арчын хан, илатыңа дүшен мал нәче болса мәлим эт. Хөкман битирерис!
Арка тапан арчын еңиллик билен дем алды, чакан гөзлерйни йылҗыракладып, әвмезлик билен сөзе башладй:
— Пөкги мирап, агыз долдурып айдар ялы уллакан
зат хем дәл. Бизиң арчынлыгымыза бу сапаркыдан етен
салгыт — диңе секиз санҗак алаша. Шоның билен биле, ак
патыша өрән адыл адам: атлары, дүелеря мугт алман,
бирсыхлы пул хем төләп дуря ахырын!
Пул оөзини эшиден Сары арчына бир, Халназара
бир гарады:
— «Пул төлйэр экен»—двйип,— «беримсек» байлар
өз атларыны берип, шол мусаллады гарыпларың башындан совайсалар, оңа етес нәме бар!
Сарының сөзи Халназарың гонҗына гор гуйды: онын.
өзине какдырып айданына дүшүнип, Сара газап билен
серетди:
— Сары мирап, сен айтҗак кепиңи билип айт! Бу ерде гыҗытлы сезин, гереги ёк! Патыша гёрек болса, байларам барыны гайгырып дуран дәлдир. Ак патышаныи
райына гарап, энче гезек йүзләп манат беренлер кимлер?
Нобат даваны җар этди:
— Пәхей, меселем, эдилип отуран гуррүңе серетсене!..
Меселем, хер яба ики саны улаг дүшйә дәлми?.. Ханы
мүрзе, меселем, галамыңы ал-да, яз!
Мурзе дөвет галамьшы янъшда гоад, еке дызының үстинде йүвүш галам билен язмага отурды. Халназар чилим
чекип, түссесини аркайынлык билен совурандан соң, мүрзә йүзленди:
— Мениң йбымдан... Артык Бабалы оглының алашасыны бирине яз...
Мүрзе айдыл.анлары атба-ат язьш -гутарандан соң, орта сачак гелип дүшди. Халназары ат салгыды бир аз
ынҗалдан соң, сачак долы мыссык чөрегиң орта патылап
дүшмеги, оның ач гөзини ерине гетирди. Чебиш чекдирмесиниң башында дүрли затларың башы агырдылды. Соңа
бакан гүррүң уруш төверегине гечди. Түркмея җигитлеринйң Австрйя гошунларыны есир. алышларындан, германларың эмел билен гойберйән затларының сыгыр ялы
молап гелип, окопларда ярылышындан, рус солдатларынын гөзсүз батырлыгындан, иңлис гошунындакьг хинди-
кфиң дызларының ялаңачлыгындан, ене бар-ёк затлар(ан гүрруң гитди. Соңра ак патышаның назаркерделигине,
чатда Арзрум шәхерине, Дарданил богазына-да барып
отди. Шол гүррүңлер арасы билен чекдирмәниң шорпуллысы хем довам этди.
Ич ишиге аркасыны берип, йүзини ашак салып отуран
чызматкәр бармагы билен ер дырмап, чекдирме этини
'юкелейәнлере гөз гьгтагыны айлады. Халназар яглы гоша
I апырганы шапырдадып сорды, муртына япышан яглары
у./шниң аясы билен ики-бака сырып, бармакларыны ялаЧЫ, яглы дөшиң мымык этини ювдандан соң, юмшак сүңкюрини чейнеди, бөлек-бүчек багыр-өйкенлери лак-лук
птлы, узын саплы гара чемчәни лөдерели гойы чорбадан
чолдурып-долдурып овуртлады... Хызматкәр, Халназарчаи гөзини үйтгедип билмеди, өз янындан ювдунды, оның
игамидан акан гыллыгы — бармагы билен дырман ерине
бмрып дамды... Шол вагтда болса ябыларыңкищңешйәни,Н(1, (1‘г пягыиын дүкүрдисини эшидип, хызматкәр дашарык
;
0.м
йили (‘Ш1ЫЧЛЫ, згни пагонЛы, муртяак
Пи|» 11(111(1,1 1111И1 нмшн, (1ТЫНЫН башыны чекди. Хызматкәр
пни (ИД|1||* би.моп хнбяр гатды:
Дүшүбериц!
Пощы ат үстинде янын гышарып, гапдалындакы гап»М*Н’ыпы сермемогс дуранда, ядав ат аякларыны яйрадып,
ымиа сапыда хапа сувыны декмәге дурды. Такырҗак ерд«н думлы-душа акян сары сувларың сычрантгысы гүлли
• 1'йбеан йүзине-де барып сычрады. Онын шаррыллысы,
6<*лкк, арчынын, гулагьша-да етер, хозатыр эден хызматКУр алҗырады, шаррылдының үсгини өртмек ниети бияен
йоглы сесленди:
- Хә, пощы ага, дүшүбериң!
Дүшүп, отурҗак дәл. Иш гыссаг. Арчын ага өйдими?
= Хава, өйде.
Пощы оңа янҗыгындан чыкаран хатыны узатды:
- Шу хаты арчын ага бер!
Хылмлткәр хаты алып, ичерик гирмекчи боланда, понш онм слклады:
—■ Дур »нтек1 Сен аты тут. Мең өзим гирип чыкайын.
Пощы «тдаи агды, гапыдан гиренде, ики аягыны җүи