Aýgytly ädim I - 13

— Хава, хава, Гүлҗемал хан асыл адам машгаласыдыр: ол асыл өз гарындашымыздыр-ла! Аманшаганавлардандыр. Ядыңызда ёнмы нәме — хол Сокыл ардандыр"185
да-айт! Непесбеги билйәнсиаиз ахыры. Шонын сүйтдеш доганңдыр!
Черкез үч бөлек сакгалыны сыпандан соң, ичини
хүмлетди-де, гөвнине геленини дашына чыкарды:
— Мениң аңлъгоьша иөрә, хәзир пул 'Гөрек болара
чемелн.
Халназар бай өз гөврүмини гиң тутды:
— Адамлар, җана гезек геленде — пул нәмедир? Пул
билен иш битсе, аяга батан палчыкдан энайы дәл ахыры!
Мерекәң четинде отуран Ашыр бойныны узадып гепледи:
— Бай ага, ол айданың догры. Эмма хәзир дайханын
бурнындан тутсаң, җаны чыкҗак!
Пөкги Вала чуканак гөзлерини гтырпылдатды:
— Биз оның үчин дайхана эзъет бермерис!
— Дайхана азар бермән, байлар өз бойньша гөтерсе,
■илата ягшылык этсе, она етес нәме бар?
— Байлара-да азар бермерис.
— Эйсем, Гүлҗемал хан пул ерине пата билен оңян
болара чемели-дә?
Нобат мирап яглы йүзиниң дерини сүпүрип, оны хаялчыратмак иследи: '
— Ашыр, сен, ханым, меселем, агзыңы гуры чөп билен чалясың. Саңа хем хоз герек, хем хозың мүррүги1
Телпегиниң этегиниң түйи гиден бир чал халпаран
алкымыны язды:
— Ащыр догры айдя. Дайханы сага-сага гуррук сыгра дөндердиңиз. Илден инди сүйт ерине сув алаймасаңыз, башга зад-а галмады.
Халназар ёгын сес билен хемле урды:
— Сизе: җан герекми, пычак! —дийилйә. Сиз, гайта,
малың гүррүңини эдйәсиңиз.
Пөкги Вала гөнертледи:
— Пәхей, булара серет-ле! Биз дайхана азар бермән,
«әренде билен оңарыс.
Мәмметвели хоҗа оны макуллады:
— Хей, берекелла! Худайың өзи дерт беренде — дерманыны хем биле берйәндир. Худая пгүкүр! Таңрынын
•берен беласы — өз җошан хасылы билен деп болар!
Черкез аркайын отурып билмеди:
— Дайханың барҗа гөз тикип отураны бир шолды.
вй пулыны, салгыдыны шоның билен соварын хасап эд186
йәрди. Онам оның агзындан какып алып, Гүлҗемал ханың долмаз холтумына дыкмак нәхили боларка?
Тәриме аркасыны берип отуран Артык теене гүррүң
этди:
— Нәхили болар? йыл бойы азап чекен дайхан яңы,
агзы аша етенде — гарбанып галар. Оның ерине болса
бир нәчелер богазыны яглар.
Халназар бай оңа дүшүнди. Ол, гөзиниң агыны көпелдип середенде, этлек маңлайында чил-чил йыгырт гөрүнди. Артыга аҗы бир зат айтҗак, оны далаҗак сыпата гирди. Ала гөзлери наме үчиндир ене шол секундда
гөвүнсиз гүлүмсиреди. Шол гөрнүш — оның газабыны хилесиниң басдыгыды. Хәзир Артыгы даласа, гопгун турҗак,
белки, иш баша барҗак дәл. Ол, яландан йылгырды.
— Сен, хан огул, хемише шуның ялы кечҗе сөз урясың. Кимиң өзине яманлыгы бар? Ким сизиң ялы гызыл
эңеклериң пронта гитмегини ислейәр?. Сиз-ин. хениз башыңыз яш. Сен, өз энең чекйән дердиниң бир ян четжагазыны аңлагкбшюең, бейле сөзлере дилиң бармазды.
Пөкги Вала оның сөзини довам этди:
— Сен, эйсе, пронта гит дийоелер — гидермиң? Асыл
гитмерсиң! Мен оны билйән ахыры! Гитмерсиң дийдим —
гитмерсйң! Хава, хан огул, мәрекеде сөзлемек—‘Чем гелен еринден айлап салыберер ялы, орак ормак дәлдир.
Гидермиң, эйсем, уруша?
Артык Пөкгә чиңерилди:
— Мирап ага, өзиң ялы дүр-дәнелик хемме адама
етдирйәми нәме? Эйсем-де болса, бир аз дүшүнип кеплесең кем болмазды!.. Мен, маңа меңзешлер нирә гитмели болса — гидерис: хер ере гидемивде-де, шу гүнкиден
артык дерде учрамарыс. Бизиң ызымызда малымыз чопансыз галанок!
Ашыр кинаялы сөз урды:
— Артык, сен нәхили гүррүң эдйәсиң? Сениңки галмаса — байларыңкы галар. Сен гитсең, мен гитсем, малы
ким бакар? Хасылы ким өндүрер? Кәрендәни ким эмеле
гетирер? Айратын адамларың гирдеҗи чешмеси көр галмазмы?
Чекелешик, дартышык узага чекди. Ахырында кәренде
сатманы, пул топламаны, Гүлҗемал хана ибермәни маслахат билдилер. Эмм.а вагт гыссаг боланы үчин, айланып гөрмән, төвекгел сөвда этҗек, сангысыз пул үйшүрҗек адам тапылмады. Халназар отуранлардан сорадьг.
!87
•
Кәреңдәңизе .хырыдар ^б.арм^ ^Сөв.дегәрлере хабар
берилдими?.
./ Лөкги Вала ене өце дүшди: . . .
,,,
— Алтын хоҗайын ялы иштәли хырыдар" барка, :Халг
.назар яяы пенҗеләп алаймалы хазна. барка — биз' башга
ерден хырыдар гөзлемерис! .
Нобат мирап дсгрысындан телди: .
— Халназар бай,. меселем, оба сөвдегәрлери оңын
ялы улы сөвда эрҗешип билмезлер. -Оларың хер хайсысы өз ябымыз, өз вреседимиз диерлер. Онда-да, меселем,
оларың гурралары душмаз,. сөвда ая чекер,, меселем,
вагтында пулам болмаз. Биз оны эдип билмерис. Карзына-да пул тапылмаз. Меселем, сен бир сахаватлы адам.
Меселем, сен кәрендәни ал, иле ягшылык эт, белки, худай, ер тутаяды!
—
Халназар озал яшулылары чагырып, мыхманлап, шол
сөзиң үстинден элтип билмәнди, хәзир ,оңың ислеги өз
үстине гелди. Ол, Нобат мирабың гошарының аңры янындан гысымласы г.елди. Эмма ол, сырыны билдирмезлик
хем кәрендәни өлдүрип алмак үчин, эщек нәзиңи этди:
— Мираплар, хоҗайын ,өз аягы билен үстиңизе. геленде, сиз она ачьгк пышгырмадыңыз. Шәхер адамсыдыр, ким билйә, белки хем, ол өңки пикиринден д&нендир!..
Пөкги Вала оның сөзини гутармагына май бермәң
төвелла этди:
.
— Бай ага, сен хер зат болса, гайрат эт!
Эйсем-де болса, халкьщ пейдасыны гөз өңинде тутуп, хайыр ише себәп боларын дйен..ниет билен мен онын
аркасындан сөвда эдип 'билерин. Хер халда, -мениң оңа
аркаланып эден ишими ол позмаса герек,
— Алтын хоҗайын мертдир!
Байың гөвнини нәхили тапарын дийип гултунып отуран Мәмметвели ери гелендир хасап эдип,. халк тар-апдары гөрүнди:
Берекелла, бай ага! Халк үчин узан эле—'Кыямат
гүн:җеннетиң гапысы ачык болар! Өзиң ялы сахават гапысыны ачан байларың дввлетини, алланың өзи кемелтмесин!
Халназар сөзини довам этди:
— Адамлар! Шу гүнки гүнде. кәренде алмак, дөвлет
артдырмак ниет бардыр диен пикир сизиң гөвниңазе
гелмесин. Хәзир хер ким өңки дөвлетине эелик эдип бн188
ленок. Ислёсениз, кәрендәниз дурсын, мен сизе карз
пул тапып бөрейин. Өзиминжи етмөсе, Дртыя хоҗаиьшдан альт бёрейин.
Артык, Халназарың семиз гөвресине гөзини айлап,
оның гөреҗиндәки хиле гатлакларына дүшүнди: «Сенден
дәсири бугдай карз алып боланок. Сениң дилиң бир зат
ЖГгөвниң «Доңузы батгада бас диййә» диеси гелди.
Эмма агыр меоелә гатышып, гопгун турузмага себәп
болмакд.ан чекинди.
Пөкги Вала болса деррев сөвдалашмагы талап этди:
— Халназар бай мертдир. Гыссанылан ерде, пулы
халк пейдасы үчин карз бермән, бүтинлейин хем берҗегине гөзим етйә! Эмма хәзир дайханың она лайыклы зады бар. Шоның үчин, хәзир карз диләп, соңра ене пул
гөзләп,' ики ишли боланымыздан, бир баша сөвдалашып
гутаралың!
Кәрендә нырх гоюлмакчы болуп, «Сен айт-да, сен
айт» бирй-бирлерине салгашанларындан соң, шол ишн
Пөкги Вала өз үстине алды. Халназар оның өзине гол
япҗагыны сызярды. Ене-де болса дуруп билмеди:
— Пөкги мирап, кәрендә нырх кесмәни мираплар саңа табшырды, мен хем табшырярын. Сен хер хайсымызы бир элиңе ал-да, салларлап гөр...
— Хайсыңызы саг элиме алайын?—'Вала локгулдап
гүлди.— Не чиш көйсин, не кебап!—диенде, Халназарың
гөреҗи Пөкгиниң гөреҗине дүшди: оларың гөречлери
бири-бирине дүшүндилер.
Пөкги, халы-чувалың ашагындан тәримиң дүйбини
дөрүп, агзындакы насыны дөкди. Халназарың гөзи ял
берилҗек тазыңкы ялы үшерилди: «Пөкги мирап нәдеркә?» диен ой билен чьщамсыз гарашды. Эмма Пөкги
бирҗигем ойланман, ики элини салларлады-да, Халназарың хем башгаларың йүзине гөз гездирди:
— Хайсы яныңыза гол япайын? Тиз айдың, диллениң!.. Болмаса, ине баха кесдим... Кәрендәниң бахасы...
бәш мүн манат!
Халназар еңиллик билен дем алды. Пөкги оның йүзиниң ачыланыны гөрүп, өнкиң үстине артдырды:
— Хер хайсымыза бир йүпек халат. Хер хайсымыза
бәш гадак мумыялы гөк чай 'билен бир тикеч ак гант.
Элбетде., хоҗамам ятдан чьпсармалы дәл. Мара гидипгелҗек икй адамының харҗы хем шоның үстине! . 189
Бәщ мүң манат Артыгың гулагына үйтгешик бир сан
болуп эшидилди. Ол онын ялы пулы гермек дәл, хенизе
ченли эшитмәнди хем. «Бәш мүң манат... Үммүлмез бир
зат! Хий, оны санап анырсына чыкып болармы?» дийии
ойланды. Эмма кәрендәни хыялына гетиренде, онын
ашагына-ёкарсына гөзи етмеди, ондан өнҗек хасылы өлчемәге сан тапмады. «Мүнләп дайханын йыллык зәхмедини-кәрендесини бир адам нәхили йыгнап билеркә?
Хий, ол ере-гөге сыгармы?» дийип дүшүнди.
Эмма бәш мүн манат Халназар бай үчин хич бир зат
дәлди. Ол оңа өз гөвнинден он мүнден артыграк чыкарыпды. Ондан иң азындан отуз, болмаса элли-алтмыш
мүң манат эмеле гелҗегини аңлаярды. Шейле-де болса,
ол өз небсиниң өнине серхет чекип билмеди. Эмма йүз-.
лей гаранда, мирапларың хем гөвнинден турды: бир сам
лым диңиргәнден соң, ниетини мәлим этди:
— Мираплар! Бәш мүң манат агызда аңсат. Эйсемде болса, Пекги мирабың агзындан бир сөз чыкансон,
мен оңа өңинден вада беремсоң, оның сөзини ерде гоюп
билмен. Гой, эрмени гынансын: бәш мүң манат кабул!
Көпчилик аң-тан болды. Кәрендәни чекелешмән, дартышман, сөвдалашман, айдылан баха алынҗагы хич кимиң акылына лайык гелмеди. Аслында, кәрендәни, оньщ
бахасыны хич ким елчәп хем билмеди. Халназарың бир
гоюн алып-сатанда, йүз чекелешйәнини билйән Артык
оңа хас хем хайран галды. Ол өз янындан: «Халназар
бай, хакыктадан-да, пәлини дүзедипдир. Оның иле ягшылык этҗеги чыны» дийип тассыкламакчы боланда,
Халназар сөзиниң соңыны етирдн:
— Йөне вели, мениң екеҗе талабым бар: кәренде үчденбир болмалы!
Соңкы сез хатда мираплара-да гең эшидилди. Дайханлары болса гозгалаңа салды. Ким ичини хү-млетди.
Ким бир зат дийип хүмүрдеди. Артык өз янындан «Вах,
Сары агаң герек ери!» дийип ахмыр чекди. Сарының чандырлы арчын бнлен биле Ашгабат түрмесинде отураныны
ядына салды'-да, сакланып билмән сесленди:
— Хий, шу вагта ченли үчденбир кәренде болуп" мыды?
Халназар оңа екеҗе-де дарыкмады:
, . — Хий, шу вагта ченли пәле талал эдилипмиди?
Артык билен янашык отуран Ашыр хем дек отурмады:
— Хий, шейле-де бир найынсаплык бормы?- . .
. 190
Черкез хем геңиргеди:
— Шу вагта ченли бәшденбир, дөртденбир болуп
гелйән кәренде, бу йыл үчденбир болаймалы болармы?
Бу нәхнли канун?
Дүрли ерден чыкан сеслер оны -голлады:
— Шол-а болаймаз!
— Ханы шол болуп билйән болса-болсын!
Пөкги Вала гыкылык эдип, гопгуны бир аз көшетди:
— Дайханлар!.. Гең гөрер ялы зат ёк ахыры! Шу
вагта ченлн, хий, адам салгыды дүшүпмиди? Дүшмәнди!
Биз шондан сыпм.ак ислейэсми? Ислей&н болсак, үчденбир дәл, ярпа-да болса кабул этмели боларыс!
Черкез ене дуруп 'билмеди:
— Пөкги мирап эден эмгегиң үчден 'бири бөлүнип
алынҗак болса, шейле диймәге дилиң барармыдыка?
— Халназар бай Артын хоҗайыны алламак үчин, үчденбир адыны гечирмекчи боляндыр-. Иш җыгба-җыга геленде болса, Халназарбай сизден үчден бирини бәлүп аласы ёк. Бу ынсаплы адамдыр. Ол, экиниңизе айланар, кәренде салар, гидер. Үчденбир диени — онданбир болуп чыкар.
Ашыр оның хер хармана бир гаравул гойҗагыны
билйәрди:
— Кәренде алянларың бир нәчесини гөрйәс: дөртденбир карар эдип аланда,. үчденбире гетирйә. Үчденбирв
• болса, белки, ярпа гетирер?
— Хемме кәрендечини бир аякдан сүрмек болмаз
ахыры!
— Бай ага-да аларыны 'бшгсе алласыны гарар өйдемок!
Нобат мирап икирҗиңлемек билен маслахат берди:
— Халназар бай, болмаса, меселем, дөртденбир эдип,.
бахасыны бир аз кемелдәйсек нәдеркә?
Пөкги Вала Халназардан өңе дүшди:
—. Бәш мүңден аз пул билен ненең Гүлҗемал хана
йүз тутуп билерис?
Халназар дертденбир эдип, ики мүңе аландан, хатда
он мүң эдии, үчден бирини аланының аматлыдыгыны
өрән оңат билйәрди. Шоның билен биле, ярпа дийсе-де,
сөвданың болҗагыны аңлаярды. Хәзирки гаршылыкларың йөнекей җан дурмазлыкдыгына оның акылы етйәрди. Шоның үчин хем ол нәз этди, гайра тесди:
— Мен-ә шоны халка бир аз хемаят болсын дийив
этмекчидим. Онам дүшүнмейән болсаңыз, гелиң, ин ягшысы бу сөвданы гояялың!
191
Пөкги чуканак гөзлерини чалт-чалт гьфпылдатды:
, — Кеплемесини билмедик — мәреке позар!—дийип,
төверегиндәкилере игенди. Шойдан соң мираплар бйри■бирлерине игенишдилер. Дайханларьщ башлы-баратдыгыны олар бйри-бирйне йөнкедилер... Сөвда иң соңьтнда
Халназарың вслеги билен 1угарды. Ол ягҗымак сее билен гыгырды:
— Ма-вы!.. Мавы ха-ав!
Мавы хәли-шинди чилим отлап берип, ене нәме буйрук боларка дийип галпылдап йөрйәрди. Бирден чоларак вагт душ гёлип, Мехинли оны гүймеди. Олар бирибирине нәзли-нәзли гарашып, яңы ики агыз сөз урушыпдылар. Халназарың сеси етен бадына, Мавы чоммалып
отуран еринден зөвве галып ылгады:
— Лепбей ага! Нәме хызмат бар?
— Ери, иирә оварра болуп гитдиң? Хей, мурдар! Нәме бейле гыгырдып дурсың?.. Бар, нахар гетирсинлер!
Халназар бай ак гуйрук кагыздан бир пенҗесини
чыкарды-да, Пөкги Валаң элине гойды. Пөкги элине
түйкүрип, эпин тутмадык йүзлүклери пенҗесине гысды.
Шытырдавук кагызлар ики пенҗе арасына гысылды.
— Бар, илатың дердине ярасын!
— Бар, бириң мүң болсын!
Халатлар-да белленди.
Мәмметвелиң диленҗи гөзлерине гөзи дүшен Халназар оның хем гөвнини тапды:
— Хоҗам, догада бол! Ил бенде бу беладан дынсын.
Саңа-да хоҗайындан бир халат!
Мамметвели чөке дүшүп отуран еринден ики элики
галдырып, дога этди:
— Ылахым, күЛли мусулман бендесине, ичинде бизиң түркменимизе мәхрибанлык этсин. Бисмиллә, аллахы экбер1 Тойлук болсын!
Нахар башына айлананларындан соң, Гүлҗемал ханың янына Пөкги Вала бнлен Нобат мирабы ибермек
карарына гелдилер.
Йигрими икинҗи баш
Ашырың өзинден кичи уясы Огулгөзелиң бахасы
үзүлеиине бир нәче вагт гечипди. «Тизрәк гайтарың» длйип, гүңде-гүнаша адам гелйәрди. Оньщ гейим-геҗимлик
маталарыны гич гетиренлери үчин, Огулгөзел олары ти-
кип етишип билмәнди. Шоньщ үчин үме эдип, гелин-гызлары ёйлерине йыгнап, бир чабыдыны, ики саны көйнегини, тикйәрдилер. Щоны тикип гутарсалар, Огулгөзели
г’айтарьга, өзлери гавун үстине гөчҗекдилер.
Үмә йьгнанан еди-секиз саны гыз-гелин болуп, дараҗык-өйиң гап бөврини, гөзенегини, кесе-төрини тутуп
отырдылар. Оларьщ ичинде»»Айна-да барды. Асмана галыи, түйнүкден гечйән гүн шөхлеси гараҗа өйин ичине
боллук билен ягты дөкйәрди. Гүнбатар дулдакы богдакларың үстине дүшен гүн шөхлеси күмүш чайылан ялы
ялпылдап, оның гайтгыны өйиң ичини долдурып дурды.
Дишлери акҗарып, йүзлеринде яггылык ойнаян гелинлёриң гүррүңлери Огулгөзелиң үстинден дүшди. Улы
бөрүкли, секизсим алындаңылы, бәш гошма билезикли,
згни кетени көйнекли, сарыягыз бир гелии — Халназар
байың ортанҗы оглының гелни, сөзе башлады:.
—■ Огулгөзелиң шу вагт ичини ит йыртяндыр!
Оның сөзини думлы-душдан алып гөтердилер:
— Бол, бол — шу вагт Огулгөзел бол-да!
— А гыз, оның нәмесини күйсейәсиң?
— Оның бу вагт йүреҗиги атыгсап дурандыр!
— Муның ©зи бу ерде болса-да, төвии башга ердадир!
—■ Сабыр эт, кейгим, санлыҗа гүниң галды!
— А гыз, сен бир гүнден хабар бер!
— Гүн нәмемишин, гыз, чай ичим салымы айтсана!
Чепбетөв чабыдың өңини сырап отуран Огулгөзел
игенди:
— Бидерек са!махулла;шьш отурмаң-да, гойсаңыз-ла,
гызлар!
Гелинлер өңкиден бетер алып гөтердилер:
— Кейгим, оениң гүниң хеммәмизиң башымыздаи
гечендир!
— Оның дили нәме дийсе-де, гөвни башга хилидир-ле!
—■ А гыз, ана гөрсеңиз-ле! Оньщ ики эрни бир ере
геленок!
— Вий, гыз, утанавери! Ичиңдәкини йүзиңе чыкармаҗак болавери!
Олар җакгылдашып гүлүшдилер, Огулгезели мүйнүргетдилер. Оларың арасында бир чувалгыз барды, шол
Огулгөзеле арка чыкды:
— Сизиң болушыңыз нәхили? Бу пакьф инди агласынмы?
— Гитҗегине гынанян болса, агламаңам дурмаз.
13. Решаюший шаг,
193
л! г г
— Вий, гыз, Нәзигиң айдяныны! Нәме үчин гынансын!
— Яныҗа мурты табан огланын гойнына гысылҗагынамы?
— А гыз, тикенекли мурт нәзик яңагы чүмшүллетсе
билйәмиң!
Огулгөзел йылҗыраклап дуран йүзине чынлакай сыпат бермәге чалышды. Эмма ода гурбы етмән, дишини акҗартды:
— Ери, оварра болсакыз-ла! Башга гүррүң тапмадыңызмы?
Огулгөзелиң игенҗине гараман, дегишмек узак вагт
довам этди.
Ашырың гелни бир ян четде ишлән болуп отурса-да,
оның йүзинде ренк-пет ёкды, чендан ысгынсыз үсгүрйәрди. Ашырьщ эҗеси болса чай-чөрек аладасы билен хысырдап йөрди. Ол бир гирйәрди, бир чыкярды: Гелин-гызларың шатлыгына, бир яндан, бегенсе, икинҗи яндан,
Ашырың аладасыны ядына салып гьгнанярды. Ол, пәле
хабарыны эшиден вагтында, тамдырың башында өзинден
гидипди.
Гелинлериң арасында пощылардан гелйән хатлардан,
урушың газабьгндан башлы-барат. гүррүң гитди. Сөзиң
соңы, гиҗеки болуп гечен кәренде сөвдасына, Гүлҗемал
хан меселесине барып етди. Гелинлерден бири гулагына
илеи хабарлардан гүррүң берди:
— Халназар байың дөвлети ырылмасын! Ол бенде
илиң хайры үчин кәренде баханасыбилен дүнйәниң пулыны беренмишин: «Мана асыл кәрендәңизем герек дәл, пул
карз болайсын» диенмишин...
Башга бири глини ишинден чекип, оның кеҗине гайтды:
— А гыз, сен оны арша чыкарайдың-ла. Или аллаян,
дайханы ач гойян Халназар дәлми? Оның дили сүйҗем
болса, пикири авылыдыр.
Гартаңрак бир аял гүррүңи сазламак иследи:
— Гүлҗемал хана пул гиден болса, ишшаллам иш дүзеЛер!
— А гыз, ол, ак патыша билен догаң окашанмышын.
Доган-доганың сөзини ерде гоймаз ахыры!
— Гүлҗемал ханың диенини этмесе, ондан горкманам
дурмаз! Дили ясы түркмен бир яна эңсе, оның өңинде
дуран зат болмаз!
Хер ким өз акыльшың етишине гөрә сөз оклады, газап194
лар дөкүлди, ынанчлар артды. Ене йылгырмак, ене дегишмек, ене гүлүшмек башланды. Вәширәк бир сөзе
Айна-да йылгырды. Онын нәзик гөвни ачылып, гызыл гүл
ялы гөрнүш берди. Эмма оньщ ол гөрнүши узага чекмеди.
Аж.ы дил оны зәхерледи. Алындаңылы гелин оңа кинаялы
сөз оклады:
— Түвелеме! Айна гыз ачылан бир гүле дөнүпдир!
Сабыр эт, гыз, багтыңам басым ачыля.
Айна ол киная дүшмеди. Ол оның сөзини өз янындан
ёруп, якын вагтда Артыга говушжагына ынанды. Эмма
үмечилериң гүррүңи Айнаның гөвниниң терсине болуп
чыкды:
— А гыз, бая гелин боланыңам багты ачылмазмы?
— Ачылманы нәмемиш, гыз!
— Әхли эсбабы үпжүн шәхер ялы ей оның эркине гечер. йүпеге булашар. Гызыллы шая долашып, гүн ялы
шөхле берер.
Шол сөзлер Айнаның эндамына найза болуп санҗылды
Гыз экеҗили бир гелин шейле дүзгүни арзув этди:
— Ылахым, шейле багт хемме кишә-де миессер болсын-да1
Айнаның җаны янып, «Хернә, худайым, шоның ялы
«багт» сизиң маңлайыңыздан диресин-дә» дийип, даласы
гелди. Эмма долан богазы сөзлемәге ыгтыяр бермән, зордан ювдунды. Айнаның дердини пайлашмак биленми я
киная билевми — оның тарапыны чальш гепләнлер хем
болды:
— А гыз, йөне-вели, барҗак йигиди өзи билен бойдаш
дәл-дә!
— Баллының дуллугы дәлми? Түкжшксиз дөвлет онча-мунчаның үстини өртмесе болмаз ахыры!
— Хава, гыз, бол-элинлигиң өз-ә говы затдыр, йөне
вели, эл гөрен худай урана яраныбам болмаз.
— А гыз, оньщ үстине оның ызының тиркешигем бар-ла!
Айна хашылап дем алды. Оның ягты йүзи солды: бир
агарян ялы, бир гөгерйән ялы гөрүнди. Ики гашының арасында чызыклар эмеле гелди. Оның гунча ялы додакларында гымылды, яңакларында овунжак тисгинме мәлим
болды. Оның думлы-душына җабҗынасы, зәхерини пүркеси гелди. Эмма оның адатланмадык агзы аҗы сөзе бармады. Ол диңе еке агыз сөз билен нәразылыгыны дуйдурды: _
13*
195
— Аю гызлар, арзув эдйән болсаңыз, шоңа сиз өзиңиз
1
барайың!
*
Айнаның дашына ямашгандан гечдилер, оны думлыдушындан чекеледилер:
I
— А гыз, хемме адама бейле багт миессер гелйәми
нәме?
— Шейле багт — багтлың алындан чыкя!
|
— Нәз эден болмасана, кейик! Иүреҗигиң бөкҗәп |
дураныны билйәс-ле!
— Бу гүн сүлмүрән болса-да, эрте бай гелни болансоң,
оның билен кеплешмек хем аңсат дүшеси ёк!
— Оның диййән-ә, чеп гөзиниң азаҗык гүлем бар болса герек?
— Айна ялы гунча эл илдирениң гүлем билдирмез,
готурам!
Айна иңңесини ниреден санчяныны билмән, диңе иң
соңкы сөзе җогап гайтарды:
,
— Айна гүлем болмаз, хер етениң элине-де илмез!
Айнаның чынлакай гахарының геленини аңланларын■ дан соң, гүррүңи башга яна совдылар. Айнаның ганы гызып, иң соңкы дереҗә етди-де, хич бир зады акыльгадан
дурлап гечирип билмеди, хопугьш дем алды, гөзлерини
ялпа ачды.
Шол вагт Артык билен Ашыр тиркешип гирди.
Айна Артыгы гөрен гөзине ынам этмән, гайтадан ене
серетди. Шондан соң еңиллик билен дем алды. Оның
еңки гайгылары, өңки ойлары шол вагтьщ өзинде алла
оварралара учды, оның ерине шатлык шөхлеси 'гелип гонды. Айнаның эли ишде болса-да, гөзиниң гытагы Артыкдан айрылмады. Оның овунҗак херекетлерине ченли эсеван этди.
Артык гүнбатар дулда Ашыр билен янашык отурды.
Айнаның шатлыклы гөзлери балкылдады, эндамы тикенекледи, гарынҗа ялы бир зат эндам-җанында гымылдашып гезди. Ол, Артыгы габанмагынданмы, нәмеден хем
болса, бир етмези бар ялы сызды, оның нәмедендигини
өзи хем дүшүнмеди. Шол вагтда болса сарыягыз вәши
гелин гыйык гарады-да, янындакылара пышырдады:
— Юмрук ялы огландан утанып нәме, гыз!
Оның янындакы гарагыйчак бир гелин дашына чыкарьш айтды:
—■ Хава-ла, мурт табан огланҗык-ла!
Гелинлер өз араларында адаҗьпс гүрлешдилер.
196
Артык барасыңда «оглан», «огланҗык» сөзлер Айнаның бөврини гыҗыклады: оның додаклары чала йылгырып, дишлери акҗарып гөрүнди. Айна Артыга бир
серетди, элиндәки сапагына бир гарады, еринден туруп,
оны Артыга дакасы, онын сөйгили ысыны аласы гелди.
Эмма өзинде гүйчсүзлик ялы бир сандырамак сызды-да
чекинди, башыны ашак салды.
Алындаңылы, атшлары билезикли гелин сачбагынын
•дүнмелерини шаңңырдадып, еринден галды, сесини чыкарман, Артыгың янына барды-да чоммалды, алкымындан
айлап алан кетени гыңаҗының уҗыны чала дишләп, гөзлерини гүлдүрди. Оның якымлы бузгунч ысы Артыгын
бурнына урды, гызгын деми йүзине чайылды, эндамыны
бир аз чүмшүлдетди. Шол гелин көкен йүзүкли узын бармаклары билен Артыгың чәкменине япышды, гызыл сапаклы иңңесини дүртди.
Айнаның гөвнинде габанҗаңлык оды туташды: оның
өз сөйхилиеине кесеки бир эл япьшды, оның гейиминден
нәмехремиң эли тутды, оның өз ислегини ят бир гелин
ерине етирди. Айна шол гелне йигренҗи гөз билен гарады, Артыга-да игенди: «Ол нәме үчин кесекиниң ысыны
аля? Ол нәме үчин өз янына кеееки гелниң гелип
отурмагына, ят элини гейимиве урмагына ыгтыяр берйә?»
Артыгың Айнадан хабары болмады, шол гелне нәхили сөз гатаныны хем дуйман галды:
— Мениң багҗыгым бар ахыры!
Ол гелин гөзлерини гүлдүрип, яшмагыны чейнеди,
пышырдады:
— Вий, шейлемиди? Мен-ә асыл етим огланмыкан
дийип рехим этдигимди!
‘ Шол гелин чәкменден иннесини гечирип билмедик кнши болуп, көп әгинди, Артык билен кинаялы сәз урушмага бесленди. Шол ягдай Артыга хем кем ярамадык ялы
сызылды. Ол хенизе ченли гелин ысыны алманы үчин,
илки бир хили геңрәк ялы дуйса-да, шайлы гелниң өз
янында шаңңырдап отурмагы — оны бир дереҗе ёкары
галдырды. Ол өз янындан «Айнам хем бир вагт шейдип
отурармыкан» дийип ойланды. Шоның билен бир вагтда,
шол гелне җогап гайтарды:
— Шейле йүреги юка машгала барыны билсем, мен
якамы гәзледер йерермидим!
— Вахе-ей, нерессе!
197
— Бә, сен гелин мени яман кичелдйән ялылыгьщ
бар-ла!
— Бужагаз огланын айдяныны гөр-ле! Кичелтмек дәл,
агзындан сүйт ысы гитмедик огланларын, йүзинден, маңлайындан сыпамагам гелишмән дурмаз.
— Ниреден алдык бейле багты!
— Гелен багтың гадырыны билмәге-де бир үщүк геревдир!
— Сүйт эмйән оглан сокҗап-сормакдан башгасыны
нәбилсин!
Шол гүррүңлер Айнаны бүс-бүтин одукдьфды: «Хакыкатдан-да, Артыгың езинин пагтасынын неми бар экен.
Белки хем, мана гуры дил берип, башгасыны... Ёк! Бейле
дәлдир! Ёгсамам, онын билен ол нәме үчин шейле сүвүмсиз гүррүңлер эдишйәр? Ол нәме үчин мени хеләк эдйәр?
Нэме үчин ол мениң башымы айлаяр?» дийип ойланды.
Айнаның йүреги гүрсүлдәп урды: еринден туруп тоиулмагы, икисиниң арасына дүшмеги, гелниң якасындан
тутмагы, Артыгың йүзини гызартмагы йүрегине дүвди.
Эмма Айна оны эдип билжекмиди? Отуранлар она нәме
диерди? Артык бирденкә «Ери, менде нәме хакың бар?»
дийәйсе, оңа нәме жогап гайтарып билерди? Асыл, хич
бир зат хем болманда, Айна отуран еринден гозганып билжекмиди?
Айна үмә гелйән йигитлере сапак дакыляньшы билседе, кинаялы сөзлере агыз баряныны, ики сөйгилиниң арасына ■ дүшүлйәңини, гөзе чөп атыляныны билмейәрди.
Шоның үчин хем нәме этҗегини билмән, меҗнун болуп
отырды.
Шол гелин еринден гобсунып турмакчы боланда, Артык җүбисинден чыкарып, ики саны күмүш ярым манатлык тутдурды. Ол озал шейле болҗагыны билип, тайынланып гелипди...
Артык шол гелниң бойына, ак өкҗелерине, балак
агзының кештелерине гарап, бирден Айна гөзи дүшди.
Айнаның йүзинден гар ягярды. Ол Артык гелип отуранда,
Ашырың эҗеси билен гүррүн эден вагтында, гүлүп,
йылгырып отырды. Хәзир она нәме болдыка? Оның йүзинде гайгы гатышыклы ынҗы аламаты сайгарыляр. Ол,
асыл, иннесини хем газап билен санчяр. Ол нәме үчин
Артыга гарамаяр?..
Айнаның гөрнүши Артыга-да тәсир этди. Ол, йүзини
ашак салып ойланда, гүпбе ядына дүшди: Артык Айна198 .
нын, дакҗак сапагыны башгасына дакдырды, шол гелин
билен сувҗык сөзлер сөзлешди. Айнаны габанҗанлык
атына атландыран, газабыны гетирен, ынҗыдан, Артыкдан өйкеледен, элбетде, шол ягдайдыр!.. Артыгың йүрегине иңкис гитди. Ол бу ере Айна билен гөрүшмек, гез гүлдүришмек үчин гелипди. Эмма Айна оңа гаранок. Элбетде,
она себәпкәр-де Артыгың өзи... Артык шол ойлар билен
бөврини диңләп отурды, Ашырың бир зат барада хабар
гатаныны-да эшитмеди... Айна гамлы гереҗини Артыга
бакан айланда, оның мүззерйәнини гөрди, эден ишине
өкүнйәнини сайгарды. Айнаның гөвнине бир аз арам гирди: хакыкатданам, ол Артыгыңгүнәсидәл ахыры! Ол нэме
оны чагырып элтдими? Адат шейле ахыры!.. Айнаның
йүзи ачылды, Артыгың халыны гайгырмага башлады.
Артык ишини ташлап, йөрите өзи үчин геленини ол билйәрди ахыры!
Артык башыны галдырьга, гөзиниң гытагыны айланда,
икисиниң гөреҗи тапышды, икисиниң хем гөзлери гоша
лампа болуп ялпылдады, йүзлери айдыңлашды.
Айна үмә бесленип гелипди. Оның шайлы бөрүгине,
гызыллы гупбасына, айдың йүзиңе шөхле дүшүп, ичерик
хем, Артыгың йүрегине-де ягты берйәрди. Оның гара готазлары ики ян эгниниң үсти билен дөкүлип ятырды. Ики
гөвсиниң үстинде салланян гоша өрме сачлары товланҗырап, тикип отуран чабыдының ашагында барып гизленйәрди. Олар голайына барсаң, үстиңе зыңҗак ялы, бойныңа
чолашҗак ялы гөрүнйәрди. Айнаның еңиллик билен ишлейән сүлүк ялы бармакларының хер хайсының бир хүнәри бардыгы гөрүнип дурды. Гүр токайың ичиндәки ак
бөвшеңлиге меңзейән гиң маңлайының этегиндәки гыйма
гара гашлары, нәзик габаклары, энайы додаклары —оның
трк базарыны өлчегсиз гиңелдйәрди.
Артыгы шол гөрнүш гувандырса, Айнаны-да Артыгын
хошаллыгы шатландырярды. Оларың башларындан башлы-барат пикирлери — шемал деген акбаш тозгасы ялы
тозады, орунсыз өкүнчлер совулды. Олар бири-биринин
гөреҗи билен сөзлешип, гөреч билен вада беришдилер.
Гелинлер билен йигитлериң арасында бир аз вәши
гүррүңлер урушыландан соң, гүррүң пәлелик төверегине
айланды. Ашыр вәшилиге салып, оларың тарына какып
гөрмек иследи:
— Гелинлер, сиз билйәмисиңиз — ак патышаның гылыгам-а гең дәл?
199
Алындаңылы гелин бөрүгини ики эли билен илеррәк
сүйшүрди:
— йигрими яш элиңиздекә — ене нәмәң гайгысыны
эдйәсиңиз?
— Элбетде, сизиң гайгыңызы!
— Сен аркайынҗа болай: бизи пәлелиге әкидеслери ёк.
Артык Ашырың ерине җогап берди:
— Ашыр сизиң билен биле гитсе, гынанасы ёк-ла!
Йөне...
— Ери йөнеси нәме?
— Ол, гөзмонҗугы ялы гелинлериң сөйгилисиз галҗакларына гынанямыкан өйдйән.
Алындаңылы гелин «Сиз гитсеңиз, гитмедиклер хем
болар. Бизиң үчин аррыгыңызы гынамаң» диеси гелди.
Эмма гөвниниң нәзик еринден туран бир үнҗи оңа дилини етирмеди. Шол үнҗи Айнаның йүзинде айратын хем
эшгәр гөрүнди.
Йигрими үчүнщи баш
Айнаның мундан үч гүн өң кесен дүйпхалысы гөзенегиң өңинде язылгы ятырды. Мама шол дүйпхалың үстинде ятып-турандан соң, айбогдащыны гуруп, чай ичмәге
отурды.
Ол биринҗи чәйнеги бошадып, икинҗисине япышды.
Оның маңлайыны кертип дуран бөрүгиниң ашагындан
бурчаклап галан дерлер бири-бирине тапышды, юмры
додакларының үсти билен эңегине бакан сырыкды. Мама
гөк чайың тәсири етди. Алкымындан айрып ташлан гыңажы билен дерли йүзини сүпүрди. Ики эли билен ики
гөвсиниң ашак янындан тутуп, көйнегини елпеди. Бөрүгини бир эли билен галдырып, келлесини гашады, эмма
канагатланып билмән, бөрүгини чыкарды: сачының этеганден келлесиниң кертиги мәлим болды. Ол, башыны
ашак эгип, бөрүгиниң ичине середенде, бурнына агрылҗык
ыс урды, эмма ол ыс оның сеңригини йыгыртмады: шол
ыс билен ол адатланыпды.
Гүндогар дулда күрте якасыны беҗерип отуран Айна,
эҗелигине гөзини айлады: оның дерләнини, гөк чайын
кемсиз етип башланыны герүп, йүрегиндәки чыбаныны
ярмакчы болды. Айна, эҗелигиниң кейпи көк вагты ялбаранда, оны бир аз ырярды. Хәзир шол вагт етендир дийип
дүшүнди. Адаҗыкҗа:
200
—- Эҗе,— дийип сссленди.
Мама соватмак үчин айлап отуран кәсесиниң гьгмылдысыны саклап, галың габагыны галдырды, Айна бакан.
серетди. Айна айтҗак сөзини айдып билмән, йүзини ашак
салды. Маманьщ нәзик дуйгылары сызмаян бейниси,
Айнаның ички халыны анлап билмеди. Ол, чайыны ызлы-ызына овуртландан соң, пархсыз бир сес билен:
— Нәме, гыз? — дийип сорады.
Айна гөвүнсиз йылгырды, икирҗиңледи, кынлык бнлен
дилленди:
— Эҗе... сиз гуда болямысыңыз?
Айнаның сорагы Мама хич бир вежден тәсир этмеди. Ол: