Aýgytly ädim I - 10

< у1ря... Дур энтәк, мен асыл мысалы сениң өзинден алжак.
()Си1 гелеңде, Мередиң чагасы ёкмыды? Айна нәмеди? Сен
сИШан бир яманлык гөрдиңми? Гайта, сен оны мазалы
и‘|)биеләниң үчин, гызыллы халка эл илдирене дөвдиң!
Ииди хемме киши сениң хьврыдарың. Саңа етип билсе,
чич кимиң армаңы ёк! Ишаллам, ене бир нәче вагтдан
Дйна-да шейле болар. Багтлы гыз энә эерйәндир.
Мама У-моагүлшң сөзиие бүтинлейин ындарылды, гайI а, оның көмекчиси болуп өврүлди:
— Умсагүл эҗе.-сениң айдяның доары. Сениң маңа
яманлыгың ёгьгны мен билйән. Йөне вели... какасы бир
кемырогалдыр, шоньг гөвнеггмәң иши бардыр.
— А гыз, нәме дийсене: гьгзың эрки энеде болар. Оны
еөн өзиң хем билйәоиң. Йөне, гараз, сьгпайчылыгы голдан
бермән, айдан болайясың-да. Мерет пакьгрың сениң яныңда кепиниң ёкдыгыны мөн өзим билйән ахыры!
— Җьшпба-җыра геленде, Маманың оөзи е'р алагандыр
вз-ә!
— Оңа шек бармы нэме?
— Болмазам-ла!
— Түвелөме, оөниң акылыңа!
Он бәшинҗи баш
Гиҗе ярыма голайлап барярды. Гөк чүйше асманың
апбасылы көйнек ялы ялдьгравук йылдызлары ер йүзине
ягты салярды. Ховада шемал болман, бир аз петишрәкди.
Бүтян оба укыдады. Диңе узакдан барян ёлагчьшың айдым оеси, шол сөое бакан узьгн-узын үйрйән ит сеси эшидияйәрди. Шон-ың билен биле, Айна-да ятманды. Ол бир
зада гарашян ялы, гөзлерини челпёк ялы ачып, асманың
йылдызларыны санап ятырды.
Айна тиргесине галды. Оныңгапдалындакы җигиси гузы ялы мьврлап ятырды. Оның аңырсында эҗелиги Мамя
диң аркан дүшүп, агзьгны гиң ачьш, хор чекйәрди. Оның
141
хоррулдыеымы таяксалым мейдавдэн динлеоең хем, эдил
янында ялыды. Мерет макул болоа обада ёкды.
Ай«а дик отурып, зулплфини, йүз-гөзлер«ии сыпчшдьгрды, төверегине гаранды. Кир-кимироиз ма®ы асман
парахат ятан деңиз ялы ялпылдаярды. Миллионларча
йылдыз деңиз үстаяе дүшен электрик шөхлеси ялы ловурдаярды. Акмаяның ёлы параходың ызы ялы чаңҗарып,
асманың ол эрңегинден гетерилип, бейлеки эрңегине етйәрди.
Айна йүрегине бир ховп дүшен ялы, кимидир г^рмек
ислейән ялы, гыссанян ялы дуйды. Ол енсесине гаранда,
бириииң демиргазык тарапдан гелип, өйлериниң гапдалына янашаныны сайгарды. Айнаның ярым гиҗә ченли
ятман га-рашяны, шол гелен гарады. Айнала^рың ойлери
хатарың гүнбатар четинде ес-екерәк сайланып дураиы
үчин, бейлеки өйлериң итлери оның геленияи дуйманды.
Айналарың &з итлерини болоа башга бири дермая берип
өлдүрипди.
Айяа шайлы бөрүгини шаңңырдатман, эмай билен
еринден галды, күдә чыкан мейда-н хоразы ялы кеерҗакләп, төверегине гарады. Мама бир ятышьшы үйтгетм'ан,
хорлап ятырды. Тевер&кде шондан башга сес-үйн эшидилмейәрди. Ол сейюин-сейкин басьш, өйиң артбагшыиа бакан
айланды. Айна нәхили болэныны хем билмән, шол секундың езинде, өзинден гиден ялы, Артыгың гуҗагына долды... Ялынлы эрин нәзик додаклардая макәм өпди. Арты-*
гың муртлары Айнаның бурньшың ашагыяда гарынҗа
ялы гырмыллады. Айнаның эндамына гызгын йөреди,
ловурдап туташьш барян ялы сывды, эндамы тикенекледи,
хопугып дем алды, гөиресияи саклап билмән галпылдады.
Артыгың хем Айнаяың бойныядан илен голлары оандырады. Айна Артыгың голында ысытма тутан ялы титреди.
Галпылды, гозгалаң узага чекди. ,
Артыгың Айна билөн гөрүшип билмәнияе кән вагт гечипди. Бу гүн хатарың угры билен гечип барярка, чоларак ерде Айна билен ики агыз сөзлешмәге мүмкинлик
тапьгпды, агшамы беллешипди. Артьггың гөвнине, бу гүн
хас узан ялы дуюлыпды. Хатда гүн икинди ерине баранда-да, дулдан асылан элек ялы узак вагтлап тегелекип
дурупды. Гүн яшанда-да, гаранды дүшмеди, гараҢкы
дүшсе-де — вагты билен ил ятмады... Артыгың бу сапар
Айна билен чынлакай душушы, биринҗи гезек гойнындаң
гол салышы, биринҗи гезек өпүши, бири-бирияиң учгу142
ИМНЫК бири-бирини грвына биринҗи гезек елмеши-
шиди.
Олар бири-бирине билдирмезлиге чалышып, хашылами)111 дем алдылар. Сеосиз-үйнсүз бири-биринин. гөречле|Н1ие чинеришдилер. Гөвүнлериндәки.ислеглерини йылдыг
М1”|‘1лсьша бири-бирине гөречлөри билен дүшүндирдилер.
!нф салым дымышааларындан еон., нәме билен сөз баш»1(1(1, нәме хабар татҗакларъша акыллары етмән, гызгьш
*ць'|кларьшы бири-бирине елм&п, тенлеринвн дуйгысы бий‘!1 гөплешдилер. Шейле якынлык шинди Айнанын гөявниИ(‘Ш' гелмәнди. Артыгың айгыт эдиҗилиш оньщ эркини
*|(( (111 !дөн алды-да, нәхили болаяыны хем дүйман, ос&сунлаИ11К нлы гурплы гуҗага долды. Ол хөниз хем гап-ана дүнкчI товшан ялы тарсыллап дурды. Ол хениз хем өзиии
(:у?уп билмән. Эйшм-де болса, ол ода гынанман, гайта,
йурстиниң чуңңур еринде бир шатлык дуйды. Шол шатЛ1>1К гөчгүнли йу)рекде толкунып урды.
Олар иң ооңьюда Маманың хоррулдысыны эшвдип
башладылар.
Артык Айнаның зүлмайы бармакларьгны юйнашдырып,
«Айна» двйип пышырдады. Оның сесн вәхили пессай
болеа-да, Айна ол бир хили етгүр, бир хили кувватлы
болуп эшидилди. Ол узак гүн дүрли адамлардан сансыз
1Ч\)дк Айна сесини эшитсе-де, үйтгешик бир зат сызмаяр,41*1, Х0'3и,рки сес оның бир хили дуйгысына дегйән, ыгтыирыны алян сөс ялы сызылды. Ол оңа җогап гайтармага
.чем өзинде гурп тапман, Артьгьщ йүзине серетди: йылдыз
штысыиа Артыгың гезлоршшц гүлйәнини, муртларынын
ймлгырякьшы горди. Шол гөрнүш гиҗэниң сымгылтлыгыкп гпрммаи, оныц (гүрсгиндс сөнмез тагма болуп чекилд».
Акггыгыц гөвнинде хзэир чигит «ялҗак гусоа галмады.
Хэзирки тапышыкда ол өзини бүтин дүнйәниң багтлы
адамсы хаеап этд». Хәзирки заман. өз өмүр агаҗьшың
гүллән заманы дийип дүшүнда. Ол иң соңында шатлыгыны дашына чыкарды:
— Айнам... биз хәзир оялыкдамы? Хәвирви душушыш
мен, бйр хили дүйшдәки ялы сызян.
Айнаиың гөвнине-де, хакыкатдан, дүйш ялы дуюлды.
Артык аркасьшы өе дирәп дурая ериндөн габагыны
галдырды-да, өз гаршьгсына серетдв. Кешекли дүе билен
губа дулуч аркайын гәвүшешип отырдылар. Эмма оларын
гәвүш сееини, агылдакы токлылы гойның китирдисиив —
Мам.аньщ нызамлы хоррулдысы ертүп шдйәрди.
143
<•: Айнанын, гаяпылдыс-ы бир аз көшешгду. Артыгын. гөвни ондан-оңа йүвүрди, айтҗак болян задьшы бщ> «сжада җәмлап билмеди. Оньщ гөвдине бйр задың аладасы етишди-де, ачыдан йүзиии бир аз солдүрҗак
ялы этди. йылдыз ягтысьша огръш гараян Айна оны сызды. Артыгың бирденкә гайга батанына дөзүп билмедик
Айна «Вий, оглан, саңа нәме болайды?» дийип оорасы
гелди, эмма гызлык утанҗы оңа ёл бермеди, шрөнишмедик дил оңа өврүлмеди.
.
Артык өзине Айнадан якын бир адам барды-р хасап
этмәни үчин, гөвнине геленини шюл секундың өаинде оңа
айтман дур'уп билмеди, эмма дюлы айгмага-да дили барман, ооңыны ювутды:
— Айнам, биз ИЮИМ1ИЗ бири-биримизе ашык болсак-да...
Айна шол өңК'И ойыны га|йталады:
— Вий, бу огланы!.. Саңа нәме болайды?
Айнаньщ сеси шейле сап, шейле сада, шейле нәзли
чыканы үчин, Артык өңки ойындан дәняп, Айнаның элини
гысымлады:
— Сөйпюгионни элине гетирениң хем мүшгүл иши
болармы?
Айна «Онда нәме йүзиңи салладың?» дийип сорамак
ислед», шол вагтың өзинде болса чекип гелйән аладасы
ядына дүигүп, яңагыны Артыгың эгнине гойды:
— Сен мениң чекйән хасратымы билоеңдиң!
*
Артьж Айнаның маңлайьгны, эл дөгмедик эңегини сыпады: нәзик тениң мылайым тогы Артыгың элиндөн өтүп,
йүрегине барып урды. Артыгың габарчыклы элиниң гызгыны болса, Айнавың йүэине ялын ялы чабырап, эндамына чүмшүлли йөретди. Артык Айнаны рахатландырмак
иследи:
— Айнам, хасратсыз—ракат болмаз! Эмма...— дийип,
сөзини кесди.
.
»
— Вий, оглан, сен ене намең пикирине гитдиң?
— Айяа, билйәмиң?..
— Ек.
— Хәзир гиҗәниң бир вагты.
— Боланда нәме?‘
— Икимиэиң шу ягдайымызы башга билйән бармыдыр?
.
.-гт- (Белки ёкдыр..
— Билселер, нәхили болар?
144
Шол ст Айнаны иңкисе салды. Артык довам этди:
- Эжең билее, нәме диөр?
Лйнадан җогап болмады.
= Какаң дуйса нәдер?
Айна кынлык билен двм алды. Артык дооаам этди:
Б|из икимиз хәзир огурлык эдйәс. Айна ягдайын. кынлыгьшы бщсе-де, шанча вше баш
урандан сон., хич бар затда» чекинмән, авгыт эдиҗи бир
емпатда аталар сөэини ятлады:
— Огры — ша мальшы хем нййандир.
Артьщ Айяа1ны сывамак ислэпди. Оньщ җогабы Артыгы гурпландырды. Эйсем-де болса, ол кьш меселелери,
агыр ягдайлары Айнаның өңвнде гойды:
— Айнам, ИКИМ1ИЗ дең далдирис...
— Гойсана, оглан!
— Сениң атаң гүрплыдыр. Эмма мөн...
Соңкы гутармадык сәзлем Айнаны ойланмага мөҗбур
эгди: какасы өзи билен кыбаггдаш адам талап этҗёк,
энел!иги, белки, байрак, барҗамлырак адам тзлеҗек.
Нурҗахан ялы гудачылыга гелайсе-де, тизрэк еңсәңи
гөркез дийҗек... Айнадан җогап болманы үчин, Артык
өңки сөзийиң до®амъшы айтды:
— Гөни гелвп, оәз аитмага, биринҗи тарапдан, бизде
мал ёкдыр, иквнжр яндан... гурплы ©звни гарып билен ден
сайм.аз! .
Айна хениз хем өңки ойында йүэйәрди. Артык ене:
— Биэиң ашыклыгымыз...— дийвп, йүзини ашак салды. Айна оңа япышды:
— Артык!
Артык оның элинден сыпалап, сөзини довам этди:
—= Айнам, мен сени җаным билен сөййэн. Сөни гөрмесам, йүрегим эрәп, авьго баря. Сениң зыба бойың —мениң
кыблам. Сениң балкыллаян гара гөзлериң — гаранкы говнимиң ышыгы. Сении, гүлер йүзиң — мениң гөвнимиң
гуваяҗы. Сениң додакларың балы —мениң үчин дирилвк
чешмеси. Мен семиң ашыгың...
Айна артьшм.ач чыдап билмән, оның сөзинв кесди:
— Мен сениң магшугың!
Шол вагтда хоррулдысы кесилен Мама аңырсына
агдарылып, гарс-гарс гашанды, ондан ооң бңр аз ьгңрылҗырады-да, хеңине довам этди.
Артык Айнаның йүзвне середвп, икирҗвңлемек билен
;
мәлим этди:
10. Решаюший шаг.
145
— Айиам, икимизин, мансадымыза етмөгимвзе, дине
бир ёл бар. Ол-да болса — гачмаадыр!..
Артыпын. бир зат ядьгаа дүшүп, йүэини ашак салмагы
Айна тәсир этди:
— Аю сглан, сана ене нәме болды?
Артык ынҗылы бир сес билен җогап берди:
— Ганаты гырылан гуш — учуп билерми?
— Саглык болса — беглик болар. Җаны сага—ганат
тапылар!
Шол махал көшезоги дүе туруп ьщрылҗыр;ады. Айна:
эжесиниң оянмагыидан ховатыр эдип, дызап дуран даңылгы көшепи бошадып шйбөрди. Дүе овшанаклап дурды.
Көшек онын, ашагына сүмүп, гуйруҗагыны булайлады-да*
дүйәң дөрт эмҗегиндәки эл дегмедик бол сүйтден соруп,
сокжап башлады.
Олар бири-бирлерини шонча говы гөрселер-де, хер ми«утлары сагада, сагатлары — гүне дөвсе-де, «Сабыр рахмандан, әвмек шейта1ндан» накылына гөрә, харман-хаша
алынянча са)быр этмэге мүвесса гойдылар. Эйсем-де болса;
ягдайы болдыкча йыгы-йыгыдан гөрүшмеги Артык Айнр-'
дан, Айна Артыкдан хайыш этди.
^
Бирденкә еноеки ёлдан ат аигьгньщ дүкүрдисй эшидилди. Итлер ёкархы хатардан җабҗынышып үйрүп башладылар. Ким билйәр—ол гелйан, белки хем, Меретдңр?..
Артык соңкы өпүшден сон гыссанмач сорады:
— Айнам, вадамыз—вадамы?
Айна Артыга нәз билен япышды:
— Өлсем — ериңки. Өлмеоем — сениңки! — двйип,
перт җогап гайтарды. Ондан соң еңил-енил басып, дүшегине барып гышарды.
Дүелериң арасы билен букдаклап, двмиргазьга бакан
гидип барян адамыны, шол вагтда гелип етен атлы, белки хем, гөрендир?..
Эртеси гүн Мерет гелип, уян-гамч>ысьшы телэрин, агаҗындан илдиренде, гүн ортадан агыоды. Мама теләрии
астында, нчине йүң дыкьшып ики яны бүзүлен ёгын яссыгы яссанью, этлек аякларьгны гиң яйрадып, хорлап
ятырды. Мерет үчин тайын чай-да ёкды, чорба-да гайна-.
маярды. Хеммесинден хем яманы — теләрнң ичинде ар-.
кайын сүйңере ер галдырман, Мама ортарада чәшерип.,
хемме ери тутуп ятырды.
146
Мерет она:
— Э хә-эй, тур хә-өй!—дийин, бир-ики гезек гайталады. Эмма ол, Маманын. хоррулдьксыны позул биладеди.
Мерет ене гайталады. Мама бир ятышыны уйтгетмеди,
бир хевдни позмады. Эмма оныц он яшлыҗа гызы Сона
гөзлерини ялпа ачды. Мерет ондан сорады:
— Кейгим, эҗен хачан ятды?
Сона илки билен какасьгнын нәме диййәнине дүшүнмән геринди, паллады. Мерет совалыны гайталандан
соң, гөзҗагазларыны юмругы билен оквалап җогап
берди:
— Эҗем бир чак ятды... Хәли, хә-әли!
Мерет Маманын. күти будыны а»гы билен ыралады:
— Э хә-әй! Э хә-ай!.,
Мама Х0|ррулдысыны кесди, бейлеоине агдарылып этмакчы болды. Эмма Мөредин, ыралаян аягы Маманы эркине гоймады. «Тур хе-ей!» диен сес» гулагына 'илди, гөзиня ачды. Мередиц ортадан ёкары бойы, сарыягыз'
йүзя, селчеңрак орта сакгалы, мүйнли ялы мылайым гөзи'
гөреҗине каклышды. Ондан сок кьгалык билен туруп
отурды, паллады, геринди:
— Яңыҗа гышарыпдым вели>, иркил&йэдтдирин.
Сона ичини чекди:
— Хий!.. Хей, хава, бнр яңыжа!.. Бир чак дәлмиди
ятаның, бвр чак?..
Мама укылы гөзини Сона бакан айлады:
— Ери, оварра болсана, ер чекен!
— Кака диййән-ә, ынжа бара... мен эҗем ятандан оон,
хо-ол Шекги дагы билен ойнап гелдим, ондан соң жоямыза гидип, гавуның найчал.арыны гө^рүп гелдим, Ынха
гөр, ятыбам турдым.
— Бри, яланнакай самеюсуллап дурма, башы кесилен!
— Кака, ынанмасаң, Айнаданам сорап герэй, вчердеде ятды.
Мама Сона билен чагалар ялы җедел эдишдж
— Ек бол угрььбир! Ичерде хачан ятанмышым? Яңы
«ркилиберемде; ол аял гелип турузмадымы?.. Ёк, Умсагүлиң гелени бу гүн дәлди, дүйнди ахыры!.. Аеыл мөн-ә
ятҗак, ятжак! Саңа нзме?
Мерет аткечәң үстине гечип, телпегини чыкарды. «Умсатүл» дийип, бөврини диңледи. Мерет ондан башга бир
зат айтмаса-да, Умсагүле белет боланы үчин, Халназарың
хеңини чалмага геленини дүшүнди. Мама оның дүшүне10*
147
иини андаман, сьшайычылык билен айтманы хем одармап,
чүрт-кесвк мәлим этди:
— Хава, дүйн Умсагул гелвдди.
— Нәме үчин?
— Гарыидашлык агтарярды.
— Ол нәхили гарындашлык?
' — Ек-ла, гудачылык гөзләп гелипдңр.
— Нәхили гудачылык?
:
— Аю, ол ©зи үчин дәл-ле! •
Мерет сөоини чыкармады. .Мама довам этди:
— Ол, Халназарлар үчин савчылыга гелипдир.
— Биз оларын. ж.огабыны бөриидик ахыры!
— Аю какасы, хер гелени гайтарып дурмяның хем
манысы ёк! Гыз машгала гезе гөрүненден соң, оны ерлешдирип дынмак ягшы.
Мерет алкымыны галдырьт, сакгалынын ашагыны гашашдырды, гашларыны йыгырып, айтҗак затларыны
ойлады. Эмма Мама хич бир зат ойламан довам
1
этди:
,
— Саңа диййән: биз о гүн олары гайтаранымыздансоң, Мәмметвели хоҗам бизе кэйеди акыры!
•г
Мередиң бир зат гөвнине якмадык вагтьгнда я бир
зады ойланян чашнда, ондан җогап алмак — гулаидан
сүйт аландан энайы дәлди. Ол өз ойына довам этди. Мама ез айгыдыны айтмага гыссанды:
— Дүйн Умсагүл билен гүрлешенимизден соң, кен-ә
гөвними бөлдим. Болар-болмаз эзенеги агандан, мен-ә
дөвлетли ери кем гепэемок!
Мерет эп-эсли вагт додагыны мүңкүлледип отураидан
соң оесленди:
;
— Бивиң багтьшыздан чыкан — эзенеги аган я телпеги ®гаң 'болаймалымышмы?
— Телпеги аган! телпеги аган!.. Телпе!-® аганы билен — яшының ортадан агдыгымы?.. Сея "нәме, телпеги
аган дәлмидиң?
— Оның чагасам бар ахыры!
— Сениң чагаң ёкмыды?
— Умсагүл, гараз, сениң ишиңи гөрен бор чемели-дә!
— Оның гара гайгысы, Халназарың гелин эдинени
дәл. Ол мени оңат гөрени үчин, лайыклы е(р дийип, халыс
йүрекден маслахат бермэге гелипдир.
Мерет башыны ашак салды. Мама довам этдй:
148
=— Гызың боллук д€ңэинде йүзжек. Йүпеге чоланҗак.
Күкгүше батҗак. Өз эли, өз якаеы болҗак. Яг ийип, бал
илаҗак...
— Телпег» агана машгала бир ялы, биз чөрегйни тапман отуран гарып дәл ахыры!
Мама бөрүтини хенгердип гейди. Ол сүйҗи хыяла батаны үчин, 'янындакы гүррүндөшшид Меретдигини унудып, Умсагүл билен сөзлешйәндирин хасап этди:
— А гыз, какасы... вий... здөниң бар бол-а!
Укыдан ачыльш, дәбишекләп ятан Оона җаигыллап
гүлди:
— Вий, эҗем какама «гыз» дийәйди! — ол элини чарпып, өе бакан окдурылды.— Айна! Айна! Ай Айна!.. Эҗем
ялңышды: какама «гыз» дийди,— дийип, өе күрсәп
урды.
Мама Сонаң, ызындан гыгырды:
— Хей башы кесилен!.. Инди оны улы иле җар эдер!
Мерет еесини чыкарман, йүзин» ашак салып отурды.
Мама хекгерилди-де, сесине бат берди:
— Ил маңа машгала эклешөн дәлдир. Хор гүнимде-де ■
бири мениң агзыма сув дамдырасы ёк! Ил нәме дийое,
оюны дийсин: гой, бир агзасын, бнр гойсын! Маңа машгаламың барҗак ери душса, башга зат герек дәл.
Мерег вз. яньгндан «Өз догуран машгалаңам шоның
ялы эдәйсең-ә не ягшы» диймп ойламак билен, агзыны
мүнкүлледип, бир1 зат диймәге хыилланды, эмма Маманың айгыт эдиҗи йүзине >гөзи дүшонден соң, оңа хич бир
зат дүшүндирип билмеҗегин» аңландан соң, ене йүзини
ашак салды. Мама иң соңкы свзинде:
— Гыз машгаланың эрки энёде болар! Мен өз этҗегими өзим билйән! — двйип, еринден галды.
Айнаның эли докмада болса-да, гөвни болсады экГ[әрди. Ол өз дүйпжалысының үстинде Артыгы бир отурдярды, бир гышардярды, оның кесесинден сынлап, вз янындан — өз» ке(йп эдйәрди. Бирденкә болса дүйихалының
үстинде Га^рачомак ялы бври гөзине каклъшып, тисгинйәрди, кесерли элвни ёкары галдырып, төверегине гаранҗаклая-рды. Ол ене ез күйдае дүшүп, дарагының сесике
гошзш, өз янындан хиңленйәрди:
Ак өйиң терше дүйпхалым дүшәп,
Доя-гана сынлармыкам, Артыкжан? .
Ал якакдан кә огшадып, кә огшап,
Йүз-гөзики сынлармыкам, Артыкҗан?
149
...
]
Айна, энелигиниң, накаоының, гүрр.үңинден хабарсыз,
шоның ялы сүйҗи ойлар ичинде йүайәрди. Бнрдеикә болса Умсагүлиң сыпаты гөзиниң ©ңине гелйәрди. Оның нәме үчин гелип-гиденини оңлы билмесе-де, гөвни бир заг
сызыпды, «Халназар бай» ады оның гөвнинде «ңкис дөредипди: Халназарларың гудачылыга геленлерини, олары
коваиларыны дашкы гулакдан эшядипди... Айна шоның ялы ойлар билен мөшгул болуп отырка,
Сонаҗык дазырдап телди-де,. а|ркасьша хопба болды, Айнаиың бойнындан гуҗаклады, аяҗыкларыны дәбишек.четди:
— Айна, ай Айна, ынха бар-а!.. эҗем какама «гыз»
дийәйди!
Оонаҗьж кейп эдип, җакгыллап гүлди. Айна оңа «Какац гыздан энайы дәл, җиги» диеси гелди, эйсем-де болса, мана дүшмез яш чаганың нәзик акылыяы буласы гелмеди:
— Җнпиҗан! Эҗең какама «гыз» диөн болса, саңа
«огул» диөр. Ол длңышаганракдыр.
— Бай, оның ялңышайшыны!
Айна ене сакланып билмән; өз йүрегинден' хабар
берди:
— Эжең пикир» ялңышмаса бор, җигй.
Соиаҗык оңа дүшүнмән, өз гөвнинден хабар берди:
— Айна, ай Айна, бай зҗемиң ялан сөзләйшини!..
Какам ондан хачая ятдың диййп ссцраңда, «Мен яңыҗа
иркиллим» диййә... А гыз, Айна, эҗемиң ятаны эртир
дәлмиди иаме?
Айна Сонаның йүзиндея сыпады:
— Эҗең, җаньш, укын есиридир!.. Хава, онсоң нәме
гүррүң этдилер?
— Оиооңмы?
— Хава, онооң?
»
— Онсоң... хава, сана оөз айдыҗы геленмиш.
— Ниреден?
— Билмедим.
— Онда нәме диййәсиң?
— Гүррүн этдилер акырыГ
— Нәме гүррүң этдилер?
— Халназар дийди...
— Вря онсоң?
— Бай дийди...
1 — Ондан еоң?
150
— Онеокам... соң... дур энтек... телпагй дййди.г. Ай,
мен-ә <җа> Айна адигисини багрына басьгп ж.а«ыкды:
— Онсон. -наме дийдилер?
— Ай, меи-ә гулагам' асмадым.
— Элбетде, б»р эат эшидевсиң ажыры!
— Оншңмы? ’
— Хава.
— Онсоң... эҗем какама «гыз» дийди.
— Оны озал айтдың ажыры!
— Хава, дур энтек... Онооң, Умсагүл дийди...
— Какам гаәме дайди?
— Сесини чыкармады.
— Эжең нәме дийди?
— Эҗем, эҗем... хаюа, хоҗам кәйеди дийдм.
— Киме? Маңамы?
— Ёк-ла, гыз! Какама!
— Онсюң?
— Онооңмы...— Соиа Айнаң йүзине чвңерилди.— Онсоң эҗем... гызың эрки — энеде бор'дийди:
Авдна пычак урулан ялы тиагинди. Сонаны нзхили
ятеклзп гойберенини хем дуймады, 'бир минутлап дүнйәни унутды. Бирденкэ болса гызгьш ган бейнисине уруп,
тара гезлери ялпыллап ачылды, кесерини элине альш,
гапа бакан чиңерапдй-де; киме диййәнини хем ^аныкла' ман:
— Сатдырман! — дийди;
~
Он алтынщы баш
Июнь айының ортасына голайды.
Сүйрдепә галан гүниң оды гүвлемпачлап янярды. Ховада яльга өсйәрди, йүзлере чабыраярды: Гүн гөйә адатдакы йөрелгөсинден голайлан ялы, бүтин дүнйэни яндырып өтмек акдасында1 бар ялы, от өвүсйәрди, ерлер гор
ялы гызардыГ ^
Уезд управлениесиниң янывдаи гечйән Җангутаран
җарьгның дүйбивде йылдыз 'ялы болуп гөрүнйән дзфы сув
чалаҗан, зорда« 'Гымылдая.рды. Щол чалаҗан сувы демлөрнне дартышьш, бири-бири бйлен бәслешвп, «товхудыңтовхудьщ» эдйән, эрмени, рус байларыньгң плантацияларына сув берйән водакачкаларының-заводларьшың гәч151
гунли оөслери «доймадым, доймадым» диөн ялы бщюыхлы гайталап дурярды. Оларың сувы дөмлерине дартяа
адам сүмәймели трубаларьшы гөревде, хакыкатдан хему
доярлы дәлди: илата агызсувы болҗак дуры сувы демлервне дартышып, ене-де «доймадым» дийишип гыгырышярдылар.
,
Шол гүн уезд начальнириниң чакылыш барды. Ода
гелен эдамлар кәнди. Олар арчынлар, волостнойларды.
Олар шол җарың бойындакы мәхиет торадңыларың астыада, диван гапыларындакы скамейкаларда үчбир, дөртбкр дүзүлишип отырдылар. Шол отуранларың бир иәчеси:
— Илат аякда агызсувы тапавок. Маллар гуйыларын.
ашзларында гырлым бөрйәрлер. Заводлы хоҗайынлар
болса хениз хем говачаларыны суварышып йөрлер. Баяра
лрз этмели: җарың дүйбинде галанҗа сувы илата агызсувы гойбертмели! — дийишип гүррүң эдишйзрдилөр.
Оларың бвр нәчелери болса шол доймадьшларың горагчысы боланлары үчин, бейле эатлар күйлерине-де гёл-.
мейарди.
Шол гүйки чакылык, шол гүнки хабар хич квме мәлим дәлди. Волостнойлар азаҗык сьгзсалэр-да билмезлиге салярдылар. Эгинлери гырмызы донлы, биллери гушаклы, башлары уллакан силиме телпөкл» адамлар чьголакай гөрнүш билен гүррүң эдишип, бсхлҗак ваканы тосла-п
билмэге чалышярдылар. Семиз йүзлеринмң дерлерини.
кимси телпеклерв билен, кимси шол телпеклеринден чыкаран уллакан яглыклары билен, кимои донларьшың сщш
билен сүпүрйәрдилер. Тораңңы япракларының араларьг
билен гечйэн гү« чылшмла|ры, отуран адамларың үстинде ойнаярды, такыр келлелери, семие боюнлары, дерчирейан гыэгылт йүзлери ялпылдадярды.
Двваның эйваны ерден бәпьалты басганчак ёкардады.
Шол эйвандакы столың төверөгинде, мүрэебашы, баш
дилмач, ене, кимлер гыосанмач,. адаҗык сес билен сөзлешйәрдилер, алада билен ичерик гирйәрдияер, ене даш
чыкярдылар.
Атыр гөврели Хүммет волостной еңил-еңил басьш ёкарык чыкды-да, мүрзебаша честь берди, баш дилмач билен бәш-үч агьгз пышырдашды, ене ызына доланды. Хоҗаадырат' волостной хем башга бир нәчелерв оның агәыны ыюгадылар. Оның берен хабары гөвүнлериндәки бйлен
җебвс гелени үчин, башларыны ырамак билен тассыкладылар. Бабахан арчын янын йөрәп, гьтдыклап, оларын.
152
чимна барды: олардан бир зат оорамак ислейән ялы, би;>
(Лды билесв гелйән ялы, эмма бир затдан чекинйән ялыг
(ГИЯЧ эдйән ялы яйда«ды.
Шол вагтда ички тамдан чыкан баш дилмач эйваиың
пгзында ики аягыны чүп уруп дурды-да хабар берди:
— Җемагатлар! Хәзир полковник ага оиэи кабул этмэге чыкяр.
Яйрап отуран жемагат, рахат ятан гоюн сүрмсине ит
гирен ялы, зөвве өрди. Келле ялаңачлар телпеклерини
гейдилер, гушаксызлар гушавдылар, өзл-ерини тиҗемек
билен болдылар. Бабахан арчын гушагьгаы хас ыкҗамрак чекди. Ол, Марыда Палчов баярын, п"ша>ксъгз адамлары штраф эдйәнини, яба сыртлащыл минйәнлери ее
саляныны эшидипди. Онын үстине-де баярына эдепли гөрүнмек ислейәрди. Ол, донының йыгыртларыны аркасына
бакан сырыщдырды, муртларьшы човдм.алтды,. телпегинк
хекгердип гейди, волостнойлар билен бир хатарда, илкн
сапда дурды.
Полковник аңырдан (батлы гелди. Ол, гюлы бат билек
басды, аяганд.акы шпоръшы жыңңырдатды. Оның галдырыбрак тутян ики эгниииң үстинде ики пагоны — оглан
чепеги ялы 'ялпылдап гөрүнди. Гыркылан эңегиниң ашагындан гызгылт алкымы чогуп чыкды. Оның хайбатлы
муртлары, ялдъсраян мавы гөзлери — хьфсызлык сьгпатыны ене-де артдырды. Түңңи сенригвне пенснеси бир аз
гелшик берйән ялы гөрүнди.
Мүрэебашы, баш дилмач хем бейлекиле|р эллерин-н
маңлайларының этөгине галдырып, аякларыны җүп урушып, доңан ялы болуп дурдылар. Хуммет волостной элнни телпегинин этешне етирди:
— Полковник ага, салам!
Хүммедиң сесине гошулан сеслер җарың этегине барып яңланды.
. _................... .. .
Полковник, волостнойларың, арчынларың саламынй
кабул этди, олара бир лай гөз гездирди, ондан соң йүзини ашак салып,,муртыны сыпады, шпорыны җыңңырдатды, эйванда эйләк-бейләк йөреди. Арчынлар, волостнойлар манлайларындан акян дерлери эллериннң аялары
биле» сүпүрднлер, бир сыпатларыны үйтгетмән, лал-җим
сессиз-үйнсүз дурдылар. Мүрзебашы, дилмач, бейлек»
гуллукчылар доңдурылан гөврә дөндилер.
Полковиик айтҗак сөзлериии өз янындан җемләгт,
гезмекден даянды-да, мәрекә бакан айлаиды, габаклары153
ны галдырды. Манлайларындан дер акдарып, голларынк
гавшурып, бир нокада гарап, сежде эдйән яяы. атагатды гулларыны гөренде, оньщ гамашык йүзи бир аз ягтылды,
саг элини галдырып, сүем бармагыны өзине бакан гымылдатды: Шол бармага хениз көписинин, гөзи илмәнкә,
Тәчли дилмажың «Голай^ак» диен сеси чыкды. Шол сес
хем җарың гаяларында яңланып гайтды-да, арчынларың
еңселеринден итекледи: олар бири-бирини гысышып, эйваның агзына бакан сүйшдилер.
Полковник әвмезлик билен гөз Гездирип мадырдады:
— Волостнойлар, арчынлар! Мен сизи нәме үчин чагыранымы сиз билйәрмисиңиз?
Тәчли дилмач полкойнигиң сөзиңи терҗиме этдй. Хоҗамырат волостной гөвсини илеритутуп, элини галдырды:
—* Җенап полковник, гуллугыңыза хәзирдирис!
Полковник бир аз диңиргенди-де, мәрекә бакан йүз.ченди:
— Волостнойлар, арчынлар! Мен бу гүн сизе, җенап
алы импёраторың алтыйҗы июнь тарыхлы мәхрйбан перманьшы ашитдирвдеги—езим үчив багт санярыя!
Бабахан арчын дөшини гайшардып, илери сүйшди:
-- Җенабы алының бенделери өз агасының перманыиа улы шатлык билен гулак асяр:
Полковник шпорыны җыңңырдадып, сголың бёйлесиие гсчди. Арчынларың хер хайсы бир зат ойлады. Бабахан арчын өз янындан «Ат салгыдымыка? Дүе салгыдыМыка? Өй салгыдымыка? Пул салгыдымыка?» диен пикире гитдй. «Ек! Бейле салгытлар үчин арчынлары йыгнап
дурман, йөнекей хөкүм иберйлйәрди. Бу сапар чынлакай
бир зат бар болса герек» дйййп ойлады. Бабаханың шол
ойы, |бейлеки арчынларың хем 'бёйнвсвнДён гечйәрдч. Эйсём-де болса арчынлар оның үчин дарьггып дурмаярдылар
Полковник бармагыны гымылдаданда, мүрзебашы оньщ
элине бир кагыз тутдурды. Полковник пенснесини дүзедип, хаты ики эли билен тутды-да, еалыхатлы окады. Рус
дилине дүшүнйән Хүммет волостной билен Хоҗамырат
волостной баш эгди. Тәчли дилмач өз элиндәки тайын кагызына середип терҗиме этмәге дурды:
— «Җенабы алы государ император өз раятларына
улы сылаг билен перман бермеги макул билди: ягны горанмак ишлерини гурамак үчин, ёл үчин, хайсикк уруш
болуп дуран ерлердәки гатнав ишлери үчин, «не- шолара
здевдеп! дөвлети горамак угрындакы дервайы£*болан зат154
дар үчин, империяйың кёсеки халкларындан, яТйы, меселем, мусулманларданам, бир мүң докуз йүз он алтынҗы
йылың йнгрими бәшинҗи июнь гүни берен перманына
гөрә, 19 ящ билен 43 яш арасындакы эркек гөбеклилеринден тә уруш гутарянча, меҗбуры хызмата алмалы...»
Арчынлар йүзлерини ашак салышып, эллериниң аялары билен йүзлерини сүпүрдилер. Оларың хйч биринден
сес-үйн чьгкмады: нәме җогата гайтарҗакларына оларың
хич бириниң акылы етмеди. Полковник айылганч гөзлерини арчынларың йүзине гездирип, ене мадырдады. Дилмач гахар билен терҗиме этди:
— Арчынлар! Баяр ага сизден нәме үчин җогап бермейәниңизи сораяр. Сиз нәме үчин дымярсыңыз?
■
Саг гашының үсти чандырлы, лопбуш йүзли, мәхнет р
-бир арчын 'дилмаҗа йүз тутды?*_
Ч
— Тәчли дилмач, яңкы окан перманыңа биз оңлы.дүшүнмедик. Шоны ене бир гезек гайталасаң нәдеркә?
Тәчли дилмач арчының хайышыны полюжниге шлш
этди. Оның ыгтыяр берг^еги билен, перманың мазмуныны
га йталады:
— Арчынлар! Кепиң гысга хем дүшнүкли ери шейле:
меселем, җенабы альг император өз раятларыңдан-гошун сыртына көмек үчин адам талап эдйәр, лансыл-арки пәле- ^
дик этҗекдир.
•.
^ »
Т^Хнч кимден сеза чыкмады.
Полковник столың төверегинде, эйваның ичинде бир
айланды. Ондан соң ене өңки ерине гелип дурды, арчынлара, волостнойлара чиңерилди;.
— Почему молчите?
’
Арчынл-арың көписи полковнигиң ики агыэ' оөзине ончаклы дүшү»меселер-де, оның газаплы сесине тисгиндилер.
Хүммет волоетной бир әдим илери сүйшүп, зесть бердч:
— Җенабы алы императорың перманы, гүнэкәр бенделери үчин (бөй-вк бир хорматдьгр. Биз оны җан-дии билен кабулэдйәс!
Хоҗамырат волостной оның сөзине кувват берди:
— Бейик императорың биз — мусулманлары хем өзге
раятлары билен дең хукуклы эденине — биз, адатдан дашары миннетдардырьпс!
' Чандырлы арчын өз дүшүнҗесине гөрә маслахат берди:
— Болкөйнек ага! бизиң халкымыз шинди гарамаякдыр. Уруш-чыгырышьщ гагдамьгны билмез. Өз здйән дайханчылыгындан башга гара ишем онармаз. Эгер ггатыша
155
пәле герек болса, пирсиянлардан тутса, биз онын харжыны төлесек. Биз, асыл, ак патышаныд эдермен гошунлэры
үчин галла берсек, мал берсек, ңенең брларка?
Полковник оңа җогап беренде, нәразы гернүшде мадырдады. Дилмач оның сөзини терҗиме этди:
— Полковник ага айдяр: бейик императора маслахаг
бермәге хич кимиң хакы ёк. Ол хемме зады хеммәмиздеи
говы билйәр.
Бабахан илеррәк сүйшүп, улумсылык билен сөзе башлады:
— Бейик ак патыша өрән кән билйәндир. Бизиң гайдувсыз гошунларымыз австрия солдатларыны, гирмаи
гошунларыны тар-*мар даргатды. Бизиң җипитлеркмиз
түрммек адыны йитир.еноклар. Бизиң ата-бабаларымыз
хүҗум эдиҗи Эйрана-да боюн эген дәлдир. Батыр түркмен огуллары бейик императорың юрдыны душманлардан
горамагы, ак патыша хазратларының үлкесинв гиңелтмеги өзлери үчин багт санярлар. Мен, Хыдыр арчының айдышы ялы, түркмени налачэдеЙ&н гөркезип,, абырайдан
дүшүрмек, аяк астына салҗак болмак билен хич разылашмаян!..
— Бабахан арчын догры айдя! —диен сес чыкды.