Latin

Aýgytly ädim I - 05

Total number of words is 3827
Total number of unique words is 2258
2.3 of words are in the 2000 most common words
6.1 of words are in the 5000 most common words
9.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
уруп, час бврди.
Гара әдикли, гырмызы донлы, силкме телпекли, апей
63
<би{г йигидин. арчына час беренини гөренде, Халназар өз
янындан: «Бизиң арчынымызың баяр янында йүзлилиги
шундан хем гөрүнйәр-ов» дийип дүшүнди. Арчын оның
час бермегине хас хем улумсыланды: обаның бүтин абырайлы адамларының янында пощының оңа час бермеги —
арчының йылчыр гара йүзине ышык берди. Ол элиниң
-ягыны мандала җалбарына чаландан соң, гашларыны
герди, муртларыны товлашдырды, поща хабар гатды:
— Ер-ов пощы, нәмә гыссанясың? Чай-пай ичсең болмаямы?
Пощы элини телпегиниң этегине галдырып:
— Саг бол, арчын ага! Мен бу гүн шу нобурың угрындакы арчынларың хеммесине хат етирмели. Волостной аганың табшырыгы шейле,— дийип, элиндәки хаты арчына
бакан узатды.
Элипбийден шерменде арчын оның йүзине гаранда,
чыдамсыз Пөкги Вала оңа теклип этди:
— Мүрзә бер — окасын! Мүрзә бер — окасын!
Арчын Пөкгиң гыссанмачлыгына әхмиет бермән, поща гарады:
— Хатың җогабына гарашҗак дәлми?
Пощы ене элини галдырып:
— Җогабыны волостной агаң өзине етирерсиңиз,—дийип, еке аягының үстинден доланды-да чыкып гитди.
Мүрзе хаты алып, ики эли билен гөзине голай тутдыда окамага дурды:
«БУИРУКНАМА.
' Гоша обасының арчыны Бабахана.
Бизиң эдермен батырларымызфронтларда атгазананмышлар. Түркмен телпегине гөзи дүшен душманлар олардан суслары басылып, өзлерини йитирйәмишлер. Янарал
аганың хайышына, полковнигиң теклибине гәрә, сенден
товакга эдйән: ягны, сен әз обаң абырайлы адамларыны
ил ичине иберип, гошун хайрына телпек йыгнадарсың. Бир
хепте ичиңде әз арчынлыгыңдан азындан ики йүз телпек
топларсың. Ише башланыңы маңа мәлим эдерсиң.
Волостной управитель — Хощамырат».
- Хат окалып башланда, Сарының йүзи үйтгеди. Онын
гүне янып йыгыртлашан бойнындакы гөк дамарлар галлагышып, юка дрдаклары адаҗык мүңкүлләп дурды.
64
Арчын пакырдадып чилим чекйәркә, Пөкги Валаның сакырдысыны ончаклы диңлемән, чалымтык түссесини гара
муртларының ашагындан совурды, соңра отуран адамлардан совал сорады:
— Адамлар, эшитдиңизми?
Пөкги Вала насыны җытыладып җомартлык сатды:
— Арчын хан, герегиң телпек болсын!
Нобат мирап хем онын сөзине гошулды:
— Меселем, телпек бир иш битирйән болса, телпекден
душман гачян болса, онда, меселем, байларьщ бир йылкы
токлысындан гечәймерисми?.. Меселем, шейле дәлми, Халназар бай?
Тибтини дишләп отуран Халназар бай ысгынсыз агыз
билен:
— Ай, хава-ла,— дийип тассыклады. Эмма ол өз янындан «Бир йылкы токлыны телпеге берсең — өзиң хоҗа илине гидермиң» дийип ойландан соң, телпеги ниреден өндүрҗегини тослап отурды.
Пркги Вала ялы гүп уранлар хем тапылды:
Телпек билен душман еңип болян болса, башымыздакыны чыкарып бермейәсми!
Сары чуңңур ойдан соң сөзе башлады:
— О-о-ов адамлар! аягымыздакы долагың, эгнимиздәки көйнек-балагың, доның дерде ярарыны сайлап беренимизе хениз салым геченок ахыры' Биз инди башымыздакы
көне телпеклери хем сырып берсек, өзимиз нәме ишләркәк? Оглан-ушак хасап хем дәл, улыларыңам эгилсе —
сырты, дикелсе — гарны ачыляр...
Пөкги Вала ене оңа гыҗыт берди:
— Бай, Сары мирап, сенем дүнйәни гапышдырясыңов!.. Сувьщ шу меслигинде, йылың шу иреҗесинде, сен
нәмәниң гайгысыны эдйәсиң?
Сувың киме хайыр эдйәнини, галланың кимиң габына
гирҗегини озал бир гезек айдандан соң, Сары оны гайталамагы артык хасап этди:
— Пөкги мирап, байлара, өзиң ялылара, элбетде, хич
бир задын, гайгысы ёк. Белки, менем, маңа меңзешлерем
мыдар эдер. Эмма сиз, көпчилик дайханьщ халыны назара алып гөриң...
^
— Пәхей! саңа йөне эңек эт дийсең!..
— Пөкги мирап, өзиңки ялы, кеплежек кепини билйән
ыкжам эңек хемме адама етдирип дуранок.
Отуранларың бир нәчеси Сарының шол сөзине йылгыр5. Решаютвй шаг.
65
салар-да, арчын оньщ сөзине чыдап билмеди. Ол, гөзлериниң агыны көпелдип, бармагыны чоммалтды:
— Сары, сен башыңа яңраясың, агзың айданыны—.гулагың эшиденок. Сен бу сөзлери халка пейда дийип хем
айтсаң-айдянсың, эмма белли-күлли зыянлыгындан сеник
хабарың ёк! Сен, илиң халына янан киши болуп, ак патышаның гаршысына гидйәниңи унутма!
Нобат мирап хем өз гезегини алды:^
— Хава, меселем, ак патыша хазратлары илиң ягдайыны сенден, менден говы билйәндир. Меселем, биз онын
машгаласы, ол бизиң — хосдарымыздыр. Меселем, бизи
сөйҗегем, бизе гаргажагам — шолдыр!
Сарының тарапыны ^чал^р тапылмады. Ол, отуран
адамларың хеммесине гах^р эдип, «Телпек хем берҗек
дәл, ат хем берҗек дәл» дййип, тасанҗырап галасы гелди,.
эмма бир өзиниң алан галасының болмаҗагыны, гайтаг
«ичалы» дийилип, дивана яманланҗагыны ядына салдыда, дилини дишлемекден башга чәре тапмады.
Сарыньг мазалы даламак Халназарың хем йүрегинде
барды, эмма Нобат мирабың, арчының сөзинден соң
Сарының йүзини ашак саланыны гөрүп, ол пикиринден дәнди-де, телпек аладасыны күйленмегинде довам'
этди.
Маслахат бир ере биригенден соң, телпек йыгнамак
үчин Ха!лназар билен Пөкги Валаны векил сайладылар.
Халназар абырайлы адам: көписи оның йүзинден гечип
билҗек дәл. Пөкги Вала болса икирҗинлән адамлары
гүррүң бйлен хайыкдырҗаьс, юмрук салаймаҗагына гезиетсе, кәбириниң башындан чекип алаймага-да ялтанҗак
дәл.
Эминлер, мираплар атланан вагты, гүн өйледен агыпды. Асмандакы бөлеҗик булутлардан тохумлык-да галманды. Гүниң күмүш нуры бүтин гөзъетиме боллук билен
декүлйәрди.
Халназар байы арчының өзи атарды. Ол агыр гөвресини үзеңңә басып, эериң гашындан асыланда, ал ёрга бир
дурушыны үйтгетмән, сандыз ялы санҗылып дурды. Эмма ол атланандан соң, еңсесини түңңердип, агыздырыгыны чейнеди, дөрт аягының үстинде дик дуруп билмән, илери, гайра сүйшди.
Халназар донының сийини ашагына салып, эериң үстинде ягщы орнашандан соң:
— Арчын хан, хош, саг бол! — дийип, гамчысыны гал66
гатды. Ал ёрга нобурың бойындакы ёла дүшди-де, сәпҗәп
уграды: Халназарың мәш-бүрүнч узын сакгалы ики эгнинден галгап гөрүнди.
Секизинщи баш
Гүн эңегини яңыҗык ере берип, ики дөвүлен бугдай
чөреги ялы гызарып гөрүнйәрди. Ховада шемал ёкды.
Асман дурыды. Обаның үсти мал аягының астындан гетерилен тозан билен чаңҗарып гөрүнйәрди. Алдыраны бар
нлы халтыллашып гелйән сыгырлар, газыклардакы дызашып дуран гөлелер бири-бирлерине совал-җогап беришип
молашярдылар..Мейдандан гелйән тайлы байталлар, гапылардакы ялаңачланып гоюлан ябылар — дүрли сес билен
кишңешйәрдилер. Демиргазык тайдан сүрили дүе улы ызлашык болуп етип гелйәрди. Обаның четирәгинде эшеклер
ковалашып җыззынлашярдылар, аңңырышярдылар. Мал
көвяң^хыгыр гайтарян огланларың часлы сеслери чыкярдм. Обанык ичи дүрли зензеле билен яңланярды. Тамдырларлои буругепп чыкян гөйры түсселер бири-бирине тапышып, горатшрап барян асмаиың йүзини тотлашдырярдылар. Гапыларда хатара от янярды. Оҗакларда газанлар
атарылып, таганчаларда таңкалар гоюлярды. Обаның орта
гүрпиндәки метҗитден агшам азанының сеси яңланярды...
Нурҗахан газаныны атарып, гапа язан дүшегиниң четинде аш кесмәге отурды. Оның он үч яшлы гызы Шекер
газаның одыны өлчерди, таңкасына серетди, гөлесини
даңмага айланышды. Аяллар тамдыр янларында, оҗак
башларында алада билен айландылар.
Гос-голайда кишңәң алашаның сеси хас часлы чыкды.
Нурҗахан оңа нәхили середенини-де дуйман галды. Ол,
Артыгың гапа гелип, алашасының башыны чекенйни гөрди. Артык атының сыртына тайлап уран отыны дүшүрди,
от, орагы айырды, пилйни йүзин ятырып гойды, ондан соң
алашасйшы ялаңачлап, эерини дүшек янына алып гелди.
Нурҗахан эдип отуран ишинден башыны галдырып,
оңа хабар гатды:
*
— Армавери, оглым!
-— Бар бол, эҗе!
Артык төвереге гөз гездиренден соң, дүшегиң үстине
гечип, гүпҗеге тирсегини берди. Шекер оның өңинде чай
гетирип гойды. Артык оңа якымльг назар билең гарап,
гөвнини гөтермәге чалышды:
5*
67
— Саг бол, жигим!.. Мен саңа бир нәче вагтдан сон
терне гетирип берерин!.. — Ондан сон ол, гәмиклериң депесинден чекилйән ялы хүҗүм эдип галышындан җигисине гүррүн берди. Шекер тернә-де бирнеме гуванды. Эмма
Артыгың ягҗымак якымлы сеси оның айратын-да гөвнини
гөтерди, ганат баглатды. Артык ак чәйнегиң гөк чайыны
гайталап кәсесине гуянда, Нурҗахан оның йүзиндәки гуванҗы гөрди:
— Ери оглым, экинлериң ненең? — дийип сорады.
— Экин диениң-ә, эҗе, эдил болсады экен ялы!..
Бугдай шүдүгәрини басыпдыр. Арпа депесинден басылан
ялы яйрап гөтерилипдир. Говача яңыҗык гулагыны гөркез,йәр. Күнҗем бу гүн-эрте дүртерип чыкса герек.
— Хернә, болаверсин, оглым!
Нурҗахан унашыны газаның ичине атандан соң, гаПагыны кендиригиң үстине какды-да, бу гүнки эден
ишинден Артыга хабар бермекчи, ондан узур өтүнмекчи
болды:
— Эшидер болсаң, Артыкҗан, бу гүн Халназар бай
дагы гедай гезип гелдилер...
Артык гышарып ятан еринден дикелип, эҗесиниң сөзини кесди:
— Олар гедайчылыгы хемише хиле билен, гүйч билен
эдйәдилер. Инди эл сермәге-де башладылармы?
— Абырайлы адамлар йүз тутуп отурандан соң, йүзиңем чыданок...
Артык:,
— Элбетде, эҗе, бизе-де гөзи гара адамлар бар огшыя-да,— дийип, шол секундьвд өзинде ховплы бир зат
күйине гелди: Шекере серетди, гөвнине гелен шүбхәни
аныклап билмән, горкылы бир сес билен сорады:
— Ери эҗе, нәме дийдиң?
— Кәйемесең, оглым, мен-ә саңа аркаланып, бир иш
эдендирин...
Артык өз янындан «Байларда ынсап ёкдыр. Белки,
Халназар Дул оглы үчин сөз айтмага гелендир» диен ойыны соңламан, аграмлы бир сес билен гайталады:
— Мен-ә, эҗе, сениң айтҗак болян задыңа дүшүнемок!
■ — Мен-ә, оглым... сений ябадакы көне телйегиңи берип гойберендирин.
- 'Артык еңйллик билен дем алды:
— Нәме, хызматкәрлерине герекмндикә?
68
— £к, оглым, патышаң нөкерлерине герекмишин.
Пощыларың уруш эдйән ерлери өрән совукмышын, Догангарындашдан айрылып гиден нересселериң гулакларыңы
совук алямышын.
— Телпек берип, башыңдан сован болсаң, эҗе, өрән
говы эдипсиң! Олар баша гелен агыр бир мусаллатдыр:
алман дынмазлар.
Шол вагзда агынап галан дор алаша гүр-гүр силкинди, төверегине бакҗаклады, часлы сес билен кишңеди.
Гараңкы гатлышып башланы үчин, дор алашаның нәме
себәшго кишңейэни аңланмаса-да, ол, Артыгың үнсини
өзине чекди. Артык алашасы ядына дүшенде, өзини гарыпдырын хасап этмейәрди. Оның үстине атлананда, өзини
эдерменлериң эдермени сайярды. Өйиң яшулылыгы өзине
етенден соң, дор алаша оның эдинен улагының икинҗисиди. Ол ондан озал бир байталча эдинипди. Оның бир гөзи
гүлли, гуйругы-да шовады. Артык ол байталчасы билен
көплүге гошулмакдан чекинйәрди. Өң етен ат оның үстине
дызаярды, чаңңалаклы ябылар хем оның үстине хайкырярды. Оның өзи билен дең-душлар болса оңа дегйәрдилер, дүрли гыҗалат берйәрдилер:
— Ек этсе-не айт, гысрагыңы!
— Мурдар байталыңы орта атып, аты бимаза эдйәсиң!
— Артык, байталың гуйругыны совсана!
Оның байталчасының гуйругы хемише совулгы боланы
үчин, дең-душлары оны кесә чекип айдярдылар. Шонын
үчин ол өз дең-душларындан өзини кемсинйәрди, эли агзына етсе, байталчасыны сатып, бир алаша алманың арзувындады... Оның шол арзувы иң соңында йүзе чыкды. Ол,
байталчасыны берди, эҗесиниң соңкыҗа оҗакбашысыны
сатды, харамлыгына бойнаҗак өкүзчесини берди, харман
аламда-да алтмьвш 'батман бугдай берейин дийип, дор алашаны алды. Алаша Артыгы утандырмады. Ол оның гөвни
билен биле гопды. Хораша ябылылар оңа ёл берди, байталлылар оның өңинден совулды. Мәрекәниң четинден
баранда кишңәп, хайкырып барды. Артыгың ховаласыны
ол өрән белент тутды. Ол оның өмүр тарыхында алтын билен язылан бир вака болуп галды. Артык оны өз җаны
билен дең гөрди. Ол ези иймеди — оңа ийдирди, иймине
юмуртга гарып берди. Оның эндамының алтын сувы берилен ялы ловурдамагы, ики-бака кеерҗекләп, кишңәп
дурмагы хем шоның үчинди.
69
.
.
Артыгың бир арзувы ерине етсе, ене бири йүзе чыкды.
Эгер Айна-да Артык билен бир өйден өрсе, онда оның
дүнйәде кеми галмаҗакды. Ол отурса-турса Айнаны унудып билмеди, хатда дүйшине-де гирди, хәзир хем гөвни
шоның ызында гезйәрди. Айнаны гөрмедик гүни онын,
карары етмеди. Оны гөрүп билмән, душушып билмән, йүрегиниң эзилип галаи вагты гыт болмады. Эгер гөрсе-де,
кем-кәс сөзлешсе-де, оньщ билен йүреги соваман, гайта,
барха өрч алды. Артык Айна билен ол гүнки душушаныны гөзиник өңине гетирип, шатлык дерясында гулачлап
йүзди, унашы нәхили иченини, эҗесиниң совалларына нәхили җогап беренини-де билмеди.
Нурҗахан Артыгың сессиз отураныны гөрсе-де, бир
задьщ күйине дүшенини аңласа-да, шатлыгыны сызаны
үчин дарыкмады. Ол, оглыньщ кемсиз етишенини бир-ики
йылдан бәри билйәрди, шейле-де болса, гелин эдинмели
дийип, дилини ярып билмейәрди. Бу йыл экин ганымат
болар, индики йыл гурпланарыс тамасы билен йылың-йылында гарашярды. Эмма соңкы ики-үч йылда, гайта,
барха песе дүшйәрди... Артыгың Айнаны говы гөрйәнини,
Айнаның-да оны йигренмейәнини аңлаярды. Айнаны гелин
эдинип билсе, дүнйәде кеми-де ёкды. Эмма гуда гечирмәге малы, той этмәге гурбы ёкды. Меретлерден гурбы пес
боланы үчин, галың гечирмәге кем-кәс зат тапаянда-да,
олар билен гуда болуп билҗегине ынам этмейәрди. Нурҗаханың өз янындан бирден-бир гөз тутуп отураны Шекерди. Шекер етишсе, шоны чыкарып я гарша эдип, өйине
гелин гетирмекчиди... Нурҗахан өз өмринде бол-элин элпе-шелпелигиң гырасында гөрүнмәнди. Ол яссы намазыны окандан соң, ики тирсегини ере дирәп, эңегини ики
элиниң аясына алды-да, өмүр дептерчесинин сахыпаларыны агтарышдырып башлады.
Нурҗахан өзиниң чагалык дөврини ончаклы ятлап
билмесе-де, гөзе гөрүнип башландан, агыр ишиң астында
галаныны унутмады. Ол он үч яшына етенде, эҗесиниң
гөзи гидип, өйиң бүтин кешди ез бойнына галыпды. Хениз
сүнки бекемедик чагаңьщ аркасында агыр кәди ер эдип-'
ди. Гызгьт от ховрына гайнал, чөрек биширмесини өвренмек оңа еңил дүшмәнди. Гара гәз кирлери овкаламага
гүйҗи етмәнди. Он алты яшыны долдуранда болса, гарша
гуда болуп чыкарып гойберипдилер. Нурҗахан Артыгың
какасыны яман гөрмәнди. Бабала-да Нурҗахан ярапды.
Бабалыньщ чопанлыгы, Нурҗахан гайдып геленден сон

\
хем, үч-дөрт йыла чекипди... Бир йыл новруз гүнлериди.
Гүнбатардан гөтерилен гойы гара булут бүтин гөгин.
йүзңни тутды. Гижара шемал турды. Иүзини гаранка
алып, ягыш ягып башлады. Ел барха гүйжеди. Илки агшамдан башлан ягыш эртире ченли ызыны үзмеди. Гүн
гушлуга галанда, булутлар эйләк-бейләк гөчүшди, ягыш
бир аз көшешди, хова ачылжак ялы этди. Эмма салым
гечмәңкә, булут ене туташды. Ямашгандан-4ашяан ягыш
арасыны кесмән довам этди. Гиҗе ол хас гүйжеди, хова
совады, чапгынлы ягыш шабырдап сес этди. Ягышын өйден дамҗалап гечмедик ери, гөзенегин, ашакларындан
чыгын гирмедик ери галмады. Мейдандакыларың нәхили
гүн гөрйәнини гөвне гетирмек-де мүмкин дәлди. Ягыш үч
гүне чекди. Нурҗахан гүндиз рахатланмады, гиҗе укысы
тутмады, Бабалының халыны гайгырды: «Дүнйә йүзинде
гуры чөп галмады. Ол от хем якып билмез, өл гейимини
гурадып хем билмез. Нәме ийип онар? Ол, белки, бир ерде
буюп галандыр? Менден башга онын, дердини чекжек
ким?»... Байлар атларынын гуйругыны дүвүп, илки гүни
атлансалар-да, Бабалы үчин атланман, гоюнлары үчин атландылар... Үчүнжи гүн гижара Бабалыны кесеки бир
атлы гетирип ташлады. Ол оны гумын этегиндәки шорлукдан тапыпдыр. Онын гөзлери мәзлешипдир, дамарлары
гөгерипдир, йүзине өли ренки урупдыр. Эли-аягы ысанок.
Гөвреси эдем беренок...
Нурҗахан башындан гечен ахвалларыны гысгажык
ятлап гечип, өз ичинден «худайым, эденине шүкүр. Белки,
шу йыл бир бол-элинлик болаяды-да!» дийип дилег
этди.
Шол вагт башы бөрүкче, эгни көйнекче бири гелип,
дүшегин этегинде даянды:
— Гич ягшы!
Артык тирсегине галды:
— Гелен ягшы! Ашыр, дүшек үстине геч!
Ашыр ярпы гөвресини ере ташлап, Артыгын гапдалындан сүйнди. Оларың арасында, илки билен, экин ягдайындан, соңра болса, салгытдан, урушдан гүррүң гитди.
Ашьгр бармагы билен дерен ериңе ваеыны дөкенден соң,
ики гөвүнли сөзледи:
— Урушың шу узага чекиши билен мен-ә ахьфында
аәме болҗагынам билемок. Дурды Молла газет гелипдир:
гирманлар ак патышаң Маршав диен шәхерине чозямышлар...
71
Артыгын, гоңшысы Гандым агзындакы насыны гыссан,мач дөкүп, Ашырың сөзини кесди:
!
— Ханы, ол гүн Гурбан шәхере гидип геленде. бизинкилер басямыш дийип гүррүң этди-ле! Рум халыпасынын
Арзылум шәхерини аланмышлар ахыры!
Ашыр еке дыз отурып жаныкды:
— Пәхей, валла Гандым, сенем эшиденине ынанайясың-ов!.. Өтен йылдан бәри Австрияны алдык, германын
хайыны гачырдык дийип йөрмәнмидилер нәме?..
Артык оның сөзини агзындан алды:
— Дур энтек, Ашыр... Сен Иваны танясың ахыры!
— Хайсы Иваны?
— Иван Чернышовй.
— Сениң доссыңмы?
— Хава.
— Бетер танян.
— Танасаң, мен шәхере баран вагтым — шоныңка
барян.
— Ери онсоң?
— Ол хемишелер кимиң еңҗегини, хайсы тайың басылҗагыны анык айдып билмезди. Соңкы вагтларда болса, ол — ак патыша 'басылар диййә.
— Сен оңа ынанма!
— Нәме үчин?
— Гоюн-гойның гуйругындан дишлемез. Ак патыша
басылаймакчы боланда-да, Иваның оны айтмага дили
бармаз ахыры!
Гандым телпегини дызының астына салып, айбогдашыны гуруп отурды:
— Шон-а догры айтдың-ов, Ашыр!
Артык гатырганды:
— Ашыр, сен энек этмели еринде-де эдйәсиң, этмесиз
еринде-де эдйәсиң... Иван ким?
— Орс.
— Ол хер ким хем болса, эдил сениң ялы, мениң ялы
бир сырты ачык. Догрысы, мен Халназар ялы туркменден
Иван ялы орсы йүз эссе ягшы гөрерин!
Гандым Артыгың сөзини кесип, гарылҗык сес билен
гепледи:
— Артык, сенөтегидйәсиң!.. Халназар хер задам болса
мусулмандыр, өз түркмениндир, оның үстине-де дашкырак
гарындашыңдыр. Гынанан, гыссанан ериңде, ене шоные
адыны тутарсың. Эмма Иван сениң еңсәңден сыпамаз.
72
Йылдыз ягтысына Ашырың йүзинде ынҗы аламаты
мәлим болды. Артык оны сайгаранда, Ашырың, белкн, дин
дамары гозганандыр дийип ойланды. Эмма ол онын гөвнине гелишиниң чепбесине болуп, Ашыр Гандымың гүррүңине чыдап билмән, элини далдалады:
— Гандым, сен оны айтма!.. Халназардан, Халназара
меңзешлерден булут якындыр. Булар сениң сәхел энтәниңи билселер, еңсәңе деперлер. Бизиң өңңүл гыссананымыз
ядыңда бармы? Ол өзиниң бизе етмиш батман бугдая берен бугурчысыны йүз такал окамак билен, иң соңьгада он
ики батмана алды. Бу йыл болса оны Аманназара етмиш
бәш батман бугдая берипдир. Шоны ядыңа салаңда, Халназардан хер кимем говыдыр!
Артыгың озалдан-да өзине ынамы барды. Ашырың сөзи хем оңа кувват берди:
— Иван нәме диййә? Ол айдя: мен отлы ёлында машанист диййә. Мен днййә: гиҗәм ёк, гүндизим ёк, гара
гәзе булашып йөрин диййә. Шейле-де болса диййә: гарным чөрекден доянок диййә, эгнимиң эшиги битенок
диййә...
Ашырың сеси бир хили дөзүмсиз чыкды:
— Хакыкатданам, шол пакырың эшиг-ә ода салсан
түтәр ялы дәл.
Артык довам этди:
— Ол диййә: сизиң газанҗыңыз байлара сиңйә, салгыт болуп газна гирйә диййә. Газна мениң зәхмедимин
ондан бнрине пул төлейә диййә. Ол айдя: мен диййә рус
диййә, эмме мени хорлаян түркмен я башга бир миллет
болман, рус байлары, рус баярлары хорлая диййә. Патыша-да диңе шол байларың,- баярларың аркасыны тутя
диййә. Ол ишчини, пукараны адам хасап этмейә диййә.
Сени хорлаян адам билен, сен, эйсем, дост болуп билермин
диййә. Элбетде, болмарсың дийип җогап берйә. Рус патышасы, баярлары, байлары мениң, маңа меңзешлерин
зәхмеди билен кейп чекйәрлер диййә. Олар бизи ит хасабында гөрүп, агызларындан артан чөреклерини я оклаялар, я окланоклар диййә. Шоның үчин хем олар менин
душманым диййә...
Гандымың бурныны чекишинде, чендан гайтавул берҗек болушында, хениз хем оның ончаклы писиндинин
өтурмаяны дуюлса, Ашыры шол сөзлер бүтинлейин өзине
чекди:
— Шу сөзлер өрән догры айт!
73
Артык айбогдашыны гуруп, ыкж.ам отурды-да довам
этди:
— Уруш башлалы бәри, зат гымматлады, ишчинин
айлыгы азалды диййә. Дайханың ябысы алынды, дүеси
алынды, галласы алынды, салгыды көпелди, гүйчден дүшди диййә... Эйсем, шол затлар урушян гошуна барып
етйәнмидир дийип сорая. Элбетде, етенок диййә. Олар
потратчыларың, деллалларың, төрелериң, ене кимлерии
сык элегинден эленип, дәнеси оларың холтумына гидйә,
гошуна диңе тозаны барып етйә диййә. Эйсем, ач, ялаңач
солдат урушармы диййә? Солдат ким диййә? Солдат сизиң ялы дайханлардан, бизиң ялы ишчилерден альшан
йигитлер диййә. Со*лдат доган-гарындашының гедай галаныны, кимиң хайрына урушяныны, нәме үчин ган дөкйәнини инди билйә диййә... Шоның үчин хем ак патыша
узак яшап билмез диййә.
Артыгың гүррүңи Гандымы хем кем-кемден өзине чекди. Ол агзындакы насыны еңсесине бакан пүркди-де,
гыссанмач тассыклады:
— Шу сөзлер маңза дамяр-ов!
Ашыр геңиргенмек билен үшерилип, өз гөвнине геленини айдып ташлады:
— Бә-ә валла! Иван хорашажа бир адаммыкан диййәдим вели, ол-а үсти басырылгы бела экени!
Гандымың агзьгндан от билен ялын чыкды:
— Вах, нәсини айдясың!.. Ер билен гөк арасында еке
бурунныгым барды. Оның луммурдысына гуванярдым... Яз
чыкандан соң, Мара әкидип сатсам, өзиме бир өйжагаз
тутунып билермикәм тама эдйәрдим. Яз чыкмагына гойдылармы?.. Инди одунымам аркам билен чекип, гара
чатмада түссә богулып отырын...
Артык атымына геленде, Гандымы тутды:
— Ери, эйсем, Гандым ага, бизиң үчин Иван якынмы
я энтәңде агзыңы ер гарбадян Халназар баймы?
— Иваның өзин-ә билемок вели, айдян сөзлер-ә эдил
менин ялы жаны янаның агзындан чыкҗак сөзлер!
Зейренч эп-эсли вагта чекенден соң, Артык билен Ашырың арасында ювашҗа пышырды довам этди. Эмма Гандым оларың гүррүңине гошулмады. Ол агыр ягдайдан
езини сайлап билмеди. Хурмайы гызыл эркегиң гайгы-гамы оны бүс-бүтин басды: оның якы гутулып барян ярасы
тәзеленди. Ол оңа болан сөйгисини, башдан-аяк йүрегн
авамак билен ядына салды,
74
Гандым дөрт доганың бири, оларың хем иң^ улысыды.
Оның өзинден кичи доганы чолукчылыкда, сову^слык гыш
элини, аягыны совук алдырып, сандырамак кеселине дучар болуп өлүпди. Ондан кичисини Мелебайың аты алып
гачып йыкды, сүйреди: оның аягы үзеңңи гайшындан сыпман, хер тикесини бир ерде галдырды. Ондан кичиси талабанчылыга гидип, дирилигине йитди. Нетиҗеде, Гандымың
акылы бир аз үйтгәп, тутгайлы болуп галды. Ол хениз
хем вагтал-вагтал өзини йитирйәр, маңысыз сөз атяр,
айылганч-айьглганч гүлйәр...
Гандым ёмут, аргышчысы геленде, барыны-ёгыны берип алан ики яшарҗыгыны аялы билен икиси, гызҗагазы
билен үчиси — үч ерден бакдылар. Язына гөк от, гышына
пүрли яндак ийсе агзында, иймесе еңсесинде болды. Ирэртир, гич-агшам кепекден эдилен ойнамлап мәширик
ялы ногала-да ювутды. Бугурчының реңки хурмайы ялы
гызарып, гаракөли ялы буйра атды. Өркүҗи гомлады.
•Гызыл эркек Гандымың одуныны чекди, ерини сүрди, аяк
улагы болды, гөч эденде, бүтин гошыны аялы, чагасы
билен билеликде бйр гезекде гөтерип гитди. Гандым гапысында эркеги луммурдап дурка, дагдан аркасы, демирден
галасы бар ялы дуйярды. Эмма уруш топы оның хем галасыны сындырды: ол инисини ат парчаланда эңрән болса, эркегини арчын алып угранда-да аглады. Оның гөз
гуванҗы еке эркеги гидип, Халназарың эркеклериниң ха:
гары позулман, саз-сөхбет ваңңырды билен кирей эдип
йөрмеклери оның йүрегине от .болуп япышды, эмма чәресини тапмады...
Гандым шол гечен тарыхлары ойлады, бүтин төверегиндәкилери унудып, шол зулумлар билен туташды. Эр,кегини элинден берип, энтирекләп гайданы гөзиниң өңине
геленде, гышарып ятан еринден зөвве галып, силкинип
отурды:
— Иваң догры айдя... Ак патышадан, арчындан яңа
мениң ичим от билен ялындыр.
Шовхунлы гүррүң билен гызышып, асманың йылдызларына сын эдип ятан Артык дага ол сес, ослагсыз чыкан
гүрлевүк болуп эшидилди.
Артык вәшилиге салды:
— Гандым ага, ак патыша сенем гаршы болсаң, Иваның айдышы ялы, ол хөкман йыкылар!
Ашыр хем пархсыз бир сес билен наслы агзыны пакгыллатды:
75
— Хөҗман!
Оларын, жогабы Гандымың гулагына илмеди. Гандымын гызгын ганы дамарларына йылан болуп сүйнди. Ол
киме гахарының гелйәнини хем унутды-да, дүнйә йүзине
йигренжл гөз билен гарады. Гушлук ерине тегеленип галан ай дүнйә йүзине ягты сачып, асман деңзинде гулачлап йүзйәрди. Хениз угрукмадык шемал көвсарлап, тезек
ысыны, түссе ысыны, дүелериң гәвүш ысыны гетирйәрди.
Оба арасында кәбир итиң сүйкдүрип үйрмеги, ёлдан гечип
барянларың үзүк-ёлук сеслери, бир аялың айдыммы, агымы сайгарылмаз хүвдиси эшидилйәрди. Эмма гүнбатар
тарап сымгылт гаралярды. Дуры асманьщ йүзине илки
билен түтүн чайылан ялы болуп, кем-кемден гаралярдыда, йылдызларың йүзини ертүп барярды. Эмма ол булуда
меңземейәрди. Хова бир аз петишди. Шейле-де болса,
ашырым-ашырым шемал гелип, овунҗак тезеклери, самансуманлары пытырадярды, совурярды.
Дор алашаның гүнбатара бакан бойныны узадып,
ызлы-ызына кишңемеги, Артыгың, Ашырың, Гандымың,
хатда Нурҗаханың хем үнсини өзине чекди. Хер ким эдип
отуран гүррүнини ташлап, ойындан дәнип, төверегине дик
салды. Дор алаша ене бир-ики гезёк кишңеди. Атың ахырының бәрисинде ики гарысыны яссанып ятан көлек җабжынып үйрди-де, гүнбатара бакан йүзленди. Нобурын
бойыны сырып барян улы ёлдан сув ёдасы билен совулып
бәрик гайдан атлыны сайгарды. Аңрысы гарамтыл тот
боланы үчин, тә голай гелип, ат башыны чекйәнчә, онын
өзиниң кимдиги, атының реңкиниң нәхиледиги сайгарылмады. Эмма ала көпек таяк салым өңинден чыкып, атлының бойына-бойына бөкүп, хем өңинден, хем ардындан
айланмак билен, җабҗынып алып гелди. Артыгың тирсегине галып «йит» дийип гыгыранына-да гулак асмады.
Ала кепек шол бармана атың гуйругындан асылды.
Артык туруп топулды, херрелди, довды:
— Йит! Ёк бол!
Атлы атының башыны чекди. Атың эндамындан бугарян дер ысы отуранларың бурнына урды. Саглык-аманлык
сорашылды. Атлы гушагының уҗы билен шуллы гөзини сүпүрди. Артык оның кимдигини танандан соң хабар гатды:
— Хә, Гара, сенмидиң? Дүшүбер!
Гара эер үстинде гышыграк отурып, гамчысының уҗы
. билен хыва эдигине чала шырпыллатды, ондан соң шүбхели сес билен ысгынсыз җогап берди:
76
— Дүшүп отурҗак дәл.
Артык, бир зат сызан ялы, эндамы тикенекледи: «Ери,
дүшмесең,. онда хабарыңы бер» диймәге дили өврүлмеди.
Эмма Ашыр оның гепини гепледи:
— Ери ясавул, дүшмейән болсаң, ниреден гелип, нирә
барясың?
Ясавул җогабыны деррев берип билмән, гамчысының
уҗы билен эериң гашьша тыркылдатды:
— Ай, бизиңки нәме, сергезданлыкдьф-да... гиҗәмиз
ёк, гүндизимиз ёк, бир ат-да, бир гамчы... орда-да етишип
билемзок...
Гандымың хениз газабы сөнмәнди. Ол йүрегиниң авысыны, дилиниң шеребесини ясавулың үстине дөкди:
— Ери... эркег-ә отыр ериңизе урдыңыз! Инди менин
кекирдегиме япышаймасаң-а, башга зат галмады...
Ясавул озал хем айтҗак хабарыны айдып билмән яйданып дурды. Гандымың газаплы хүҗүми оның алкымындан алып, оны хас хем сусландырды. Ол ашак саллан йүзини чала дикелтди, гепләнде, сеси бимамлаңкы ялы
чыкды:
— Гандым ага, бизем бир хызматкәр: арчын нәме.
буюрса, шоны этмели, нәме табшырса — шоны илата етирмели боляс...
Гандым еринден нәхили галаныны, шыпырмасыны
голтугына нәхили гысаныны-да билмеди:
,
— Башымдакы шыпырмама ченл-ә алдыңыз... Ханы
айт, гөрейин, арчының инди мениң нәмәми ислейәмиш?..
Ынха мениң иң соңкы галан задым шу чатмам... Буем,
товга-да йүк болҗак дәл. Сен оңа айт, гой ол гелсин: мен
оның агзына гәгирейин!
Ясавул бир аз икирҗиңләнден соң, ички дуйгысыны
билдирмән, найынҗар сес чыкарды:
,
— Гандым ага, мен нәме шу затлара бегенйәндир өйдйәмиң?
— Бегенмесең нәме, гиҗе-гүндиз халтыллап, адам
барының агзыны зәхерләп йөрсйң?
— Гандым ага, экин экмәге, иш этмәге гөзимиң болмаяныны өзиң билйәсиң. Чага-чугалара гөрене эл сердирмеҗек болуп, эдилип йөрен налачлыкдыгыны өзиң билмейәмиң нәме?
Артык ясавулың тарапыны чалып, «Гарада нәме язык
бар?» дийип, оны голласы гелди. Эмма бир ховатырлы
дуйгы оның пикирини башга яна чекип, дилини дилленмә-
ге гоймады. Шол вагт көвсарлап гелен ел оларьщ йүзине
тезек гатышыклы тозан урды. Гандым еңи билен йүзини
сүпүрип, ене ясавулың үстине сүрүнди:
— Арчын дийдиңиз, эмин дийдиңиз, шзыл эркег-&
ювутдыңыз!.. Бай, буларың бокурдакларының гиңдигини!..
Сен арчыныңа айт: дишини бир аз гыссын. Болмаса, бирденкә бир зат оның богазына тегек болар!
Ясавул оның йүрегинден жошян сеси эшиденден соң,
бир аз чекинмән хем дурмады. Гандым шол сөзини гайталамак билен ясавулың бир о ян гапдалына, бир бу яй
гапдалына гечди, гөзлерини алардып середиши оны чаларлы гөрүнди...
Артык ясавулың гол долы машгаласының гызылэтене
болушып йөренлерини, бир гарынлары док болса, бир
гарынларының ачлыгыны билйәрди. Ясавулың хак дийип
алян серкары билен бу йылдан ол йыла зордан сүйренип
етйәнини аңлаярды. Шоның үчин оңа өзи хич бир зат диймән, гайта, Гандымың янҗап дураныны хем артык хасап
этди. Шейле-де болса, эшитҗек хабарындан ховатыр эдйән ялы, гүррүң узаграга чекерини кем гөрмейән ялы дуюлды. Шоның билен бир вагтда, ясавулың хабарыны
эшитмән дурмак хем оны ынҗалыкдан айырды: ярылҗак
чыбан ярылып дынайса кем дәл дийип дүшүнди...
Артыкдакы ховсала Ашыра-да етмән дурмады. Эйсемде болса, ол өзини совук-сала саклап, ясавулың хабарына
гарашып дурды.
Нурҗахан өз янындан «Совул бела, совул бела!» дийип, якасына түйкүрди:
— Хернә худайым, эйгилик болсын-да!—дийип, улыдан демини алды.
Бир аз дымышыкдан соң, Ашыр ясавула хабар гатды:
— Ери ясавул, яман гичләпсиң-ле? Дүшмеҗегиң чьтның болса, хабарыңы берип дур.
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Aýgytly ädim I - 06
  • Parts
  • Aýgytly ädim I - 01
    Total number of words is 3867
    Total number of unique words is 2254
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    8.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 02
    Total number of words is 3911
    Total number of unique words is 2411
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.8 of words are in the 5000 most common words
    8.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 03
    Total number of words is 3841
    Total number of unique words is 2457
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 04
    Total number of words is 3802
    Total number of unique words is 2493
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 05
    Total number of words is 3827
    Total number of unique words is 2258
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 06
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2484
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 07
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2363
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 08
    Total number of words is 3883
    Total number of unique words is 2487
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 09
    Total number of words is 3975
    Total number of unique words is 2542
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 10
    Total number of words is 3794
    Total number of unique words is 2430
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.0 of words are in the 5000 most common words
    9.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 11
    Total number of words is 3805
    Total number of unique words is 2255
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    5.9 of words are in the 5000 most common words
    9.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 12
    Total number of words is 3797
    Total number of unique words is 2275
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 13
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2168
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.5 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 14
    Total number of words is 3832
    Total number of unique words is 2209
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.6 of words are in the 5000 most common words
    10.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 15
    Total number of words is 3817
    Total number of unique words is 2411
    2.3 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 16
    Total number of words is 3869
    Total number of unique words is 2426
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    9.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 17
    Total number of words is 3897
    Total number of unique words is 2399
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.4 of words are in the 5000 most common words
    9.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 18
    Total number of words is 3811
    Total number of unique words is 2114
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    6.9 of words are in the 5000 most common words
    10.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 19
    Total number of words is 3907
    Total number of unique words is 2337
    2.4 of words are in the 2000 most common words
    6.1 of words are in the 5000 most common words
    9.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 20
    Total number of words is 3879
    Total number of unique words is 2647
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 21
    Total number of words is 3831
    Total number of unique words is 2665
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.3 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 22
    Total number of words is 3919
    Total number of unique words is 2724
    2.2 of words are in the 2000 most common words
    5.4 of words are in the 5000 most common words
    8.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 23
    Total number of words is 3873
    Total number of unique words is 2525
    2.1 of words are in the 2000 most common words
    5.6 of words are in the 5000 most common words
    8.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Aýgytly ädim I - 24
    Total number of words is 1227
    Total number of unique words is 958
    4.8 of words are in the 2000 most common words
    10.0 of words are in the 5000 most common words
    14.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.