Aýgytly ädim I - 07

хениз хөм Мухаммедиң мазарына сеҗде эдйәрлер. - Хәзирки дүнйзниң дишмшң пулдыгындан буларьщ хабары
ёк. Пулымы гайгырмасам, .мен ине шу отуран хоҗамын
бойнына клиседе хач дакып 'билерин» двйвп ойланды.
Эйсем-де болса, совалы җогапсыз галдырмазлык үчин:
— Аллах керимдир! — дийди.
Мәмметвели оны шол меселеде-де голлады:
— Нобат мирап, алла тагаланьщ өзи бойнына урса,
ол болуп билҗек бир иш. Шоның ялы бир хабар мениң
хем гулагыма илди. Куръаның хабар бёришине гөрә,
башга динлерден мусулман диңине геченлер — түйс җеннетидир!
'
Арутюн хоҗайын гөйә диерсиң уруш векили ялы, оңа
дүрли соваллар ягды. Хатда: «Пощыларъщ гөйимлерн
гелйә-де, өзлери гелмейә-ле!» дийип совал берен хем болды. Мз&сметвели хөр бир меселеде хоҗайыны голлады.
Ол шол оозалын җогабында-да, отуранларың дини да94
марларыадан ган алмак, хоҗайыиыд ислегине гөрә дерманламак иследи:
Адамлар, кырк йыл гыргын гелсе, ичинде аҗалы
етенлер өлер. Казасьшын, ызьшдан етилен, санаглысы
долан — уруша гнтмеое-де өлйә. Аннабегенч пакыр өм-ринде түпең сесини эшиден адам дәл ахыры! Оны җайланымыз яңы дәлмвди? Уруш хасап хем дәл, одың ичинде
болайда-да, алланың өзи гор-аҗагыны — гораяр. Ибрайым
халылы ода ташланларында, от оның үчин гүлзара; айл анмадьгмы нәме?
Сары, шеригата ьшанса-да, хаҗамың йүзлей сезине
писинт этмеди:
— Хоҗам ага, хәли уруша гит дийсем, алланың өзи
горар дийип өтәйтаерсиң!
Пөкги Вала наслы агзыны пакгылладып, хоҗамын
аркасыны ч-алды:
— Сары, шинди гая-гопуз ёк. Сув гөрмән, та^мман
чыкармазлар ахыры!
Халназар оларъщ давасыны җар этди:
— Мираплар! Мен сизи уруш маслахады үчи« чагырмадькм. Мыкманың хорматы. үчин, Артын хоҗайыи билен
таяышдырмак үчин чагырдым.
Мәмметвели оның сөзини алып гетерди: ..
— Мираплар! Халназар бай догры айдя. Дөвлетлиден давлет ёкар, бидөвлетден — мэхнет. Артын хоҗайын
дөвлетлв адам, оңа янашсаңыз — өкар. Асыл, оның өзи
билен чай ичим салым хем оөхбет болманың өзи хем бир
девлетдар! Сиз Артын хоҗайының хабарыны алып отурың.
Мәреке бир аз суслашды.
Пөкги ламгылламага башланда болса, Халяаэар онын
сөзини агзындан алды:
— Мираплар! Артын хоҗайыны мен езим чагырыл
гетирдим. Бу йыл сизиң көпия еринден экилен кәрендән.из кән, хыраваңыз <көп, шол эатларыңыза сизиң өзиңиз
эелик эдип билмерсиңиз. Менем М'Ирап вел», догрысыны
айтсам, мен-ә шоны сатып дынмасам, ез ябьгмы өзим эйгерипбилҗек гүманым ёк. Кәренде—иөшщ иши боля. Хвч
кимоның азарыны этмейәр. Аслында, кәрендәниң өзя бир
бишеи ашдыр, хер ким бны ийҗекдир. Эгер оны сиз. өзкңиз йыгнамакчы болсаңыз, көпвң элвне ондан хич бир
зат йлмез. Иң ягшьгсы, гараматыны өз бойныңыздан совуп, кәрендәни хоҗайына табшырмагыңыз герек. Артын
95
хоҗайының лулы «өпдир. Ондан герөгиңиэи альга, дайха-нларыңыза бирнеме пайласаңыз,^ оларың гвзине дёгер!
Мәмметзели кәсөсиндәки айлап отуран чайыны гысданмач овуртлады:
— Хоҗайынын, эли ёкумлыдыр. Оны берк гыссавдз,
берекет тапарсыңыз!
Пөкги Вала енини чызгады:
— Хоҗайының элини эдил гошарындан гысымларьгс!
Нобат миран хем бейлекилер сеслерини чыхарман,
бөвурлерини диңиргедилер. Олар бу йыл кәрендәни сатман, езлери йышап, уллакан бир элпе-шелпелигчң үстинден бармакчыдылар:
кәрендеден гирҗек гирдеҗшкң
умыды билен яшаярдылар. Хоҗайьгаьщ хөдүрлей&н нагт
пулы хем яман дәл ялы. Нәче сатыльгп, нәче пул алыңаныны, киме нәче етйәнини дайханың билҗек гүманы
бармы? Дайхана, асльгнда, хасап барилҗекми? Бардыгелди сораянларында, йүз сапалак талылмаярмы?.. Марапларың бир нзчеси шол ики ойың арасында сергездан
галдылар. Эмма Сарының пикири бүтшлейин башгады.
Ол бу йыл дайханың кәреңдесини чигит ялҗак зая этмән, кемаллы йышамакчы, зшрепи ялы тутмакчы, дайхана халыс галланы хем гавун-гарпыздан җемленен пулы
пайламакчыды. Шоның билен гарьгбың гарнына ёкна,
йыртыгына ярна болар хасап эдйәрдв... Эмма хәзирки
гидйән гүррүң бүтинлейин башга ягдайдады: бугдайы
гөклүгине оран ялы, хаоылың мвчбери оңлы билинмәнкэ
сатмаң, онда-да ең астындан сөвда этмәң гүррүңи гидйәрди. Ол, элбетде, Сарыны канагатландырып билмеди."
Ол өз ниетини сыпайчылык билен мәлим этди:
— Маңа галса, кәренде барасьхнда энтек ховлукмалы
дәл. Кәрендеден исленйән хасыл эмеле гелҗекми я бир
апат пөйда болуп, гөклүгине орулып гитҗекми? Белли
дәл! Шейле болса, хоҗайының санеыз маясы көйүп галса, бизе-де абырай дәл. Асльшда, мениң озалкы ниетим-ә,
кәрендәни бу йыл тутушлайын сатман, япма-яп пайлашмакдады.
Пакги оңа гаршьг чыкды:
— Пайлашмак дүзгүн-ә болмаз!
— Онда хасыл эмеле гелйәнчә гарашмак герек.
— «Гарашмак гөрек?»... Гарашсаң, элиңи ялап галарсың-да!
— Пөкги мврап, сизиң такатыңыз етмән, сабрыңызы
шейле элиңизе алан болсаңыз, онда с&зданы бейле этмән,
96
оба хоҗайынларыны хем йьвгная, ким ёкары этмек герек.
Арутюн телпегини чыкарып, бир аз овкалашдырдыда, дызъгныц ашагына салды. Онын. депеси даззаркелин,ки ялы ялпыллады. Ол, гөвнине дегилен терзинде дем
алып, йүзүкли бармагыны гачарак тутды-да, муртыны
товлады:
— Мираплар!’ Мен Аругюн хоҗайын ола-ола, жерчилер хатарында отуртмагыныза разы ола билмирем.
Эгөр сизе пул лавым олса, негадар ислесениз, огадар баха гоюн, боюн гачырсам, Арутюн хоҗайын дейилем, намардам! Эгер-де .менден яманлык гөрен олсаңыз, мен
снзи ынҗыдан олсам, мениң инен сөвда этмек ислвмесеңиз, дийинки, .мен гидим, бир даха доланмыйым.
Мираплардан дү-рли сес чыкды:
— Ек, хоҗайын, сени сылдырьш болмаз!
— Хоҗайын догры айдя!
— Сары башына янрая.
Шол сөзлер Сарының дегнасына дегсе^де, ол даръжмады, гиңлиге салды:
— Артьгн хоҗайын, ким ёкары диймек билен, мен сени ьгнҗьгтмак нслемедим. Сана дакнышык этмәте җерчиниң нәме хедди бар? Сен оларың злвнден гаңырьгп алсан,
абырайың хас-да артар!
Нахардан озал Халназар ене сөзледи:
— Мираплар! Мен хоҗайының аркасыны тутуп айтдыгьгм дәл, сиз оны гачырмаң. Оба сөвдегәрлерине сатмак ислесеңиз, йүз гүррүң болар, йүз кепиң башына
етерлер, йүз гошгун турар, иреседим дийип даза эден хем
тапылар, сөвдаңыз угур хем алмаз, ваггы бишен пулыңызы хем алып билмерсиңиз. Эмма кәрендәни Артын
хоҗайьша берсениз, гөк гыраны бир этекден санап аларсыныз. Хьтваның йүпек доныны болса сайлап, сечип геерсиңиз!
Иң совдсы сөз мираплара хас хем ягшы ярады. Мәмметвелиң төвелласына май бермән, көплүк болуп вада
бердилер:
— Кәрендәни х&нман хоҗайына берерис!
/Сары габагьгны галдырьш, ренксиз гези билен хер
кимиң йүзине бир серетди. Оның гөзиндәки етгүн йылдыравуга гези дүшен Халназар: «Хоҗайыяа сиз берсеңиз берерснңиз-дә, мениң иресидим-ә эрменин, аягы дегмез» диен айгыды аңлады.
7. Решаюший шаг.
97
Арутюн хоҗайын үчин йөрите ссиолан ищек гойның
этинден үсти үв-мек бутарьш дуран палав табак-тэбак чекилди. Мирапларын шәхтлери ачыльгп, ягжымык йүзлериниң шехлеси хас-да артды. Үчбир-үчбир отурып, сечеленип дуран палавы дүйрмекләп башладылар.
Шол вагт «ырк ямалы көйнегиниң үстинден йүп бялен
гушанан, эгни донсуз бир адам га-пыдан гелди. Эмма ол
хмч кимиң гөзине илмеди. Ол хүйтгара йүзини эйләкбейләк совды, гөзлерини гырпыллатды, юмрук ялы палавларың хатэп ялы агызлара доляныны сынлады, гөк
додакларының арасындан дишлерини акжардьш тамшанды. Ондан соң дүвүнли бармагы бийен гулагының
еңсесини дырмап, әтйячлы сесленди:
— Бай ага!
Мәширик ялы палавы токгалап галдыран Халназар
гапыда ынтыльга дурана серетди-де, палавы атзына салды, чейнеди, эвмән ювутды. Гапыда дуран, Халназарын
яглы бармакларындан, юмры овурдындан гөзвни үйтгетмән, гырлыллатман серетди. Хадназар ондан соң элине
алан яглы гапыргасыны салларлап, хемле урды:
— Ери, нәме герек?
Гараягыз гысгаҗык сөзини уяла-торка айтды:
— Бай ага, бвр азаҗык дилегим барды...
— Акмак болмасаң болмаямы! Шу ваггам бир дилег
бормы?
Гараягыз бойныны буруп, тамакин гөзлери билен середип, кирли сакгалыны сандыраклаян бармаклары бвлен аралады:
— Бир азаҗык...
Байың хемлесини эшиден Мавы оның сөзини соңламагына май бермән, эзенегинден чекди. Мәмметвели инчемик бармаклары билен узынҗа токгалан палавыны
галдырып:
*
— Тоба этдик, худайьгм! Адамларда утанч-хая галмандыр!—дийип, дагап барян палавы демине дартды.
Семизлек адамларың боюнлары чыгҗарды, йүзлеринден дер акды. Пөкпи Вала табагың төверегине элини гездирип, ягына булап алды. Ол, нахара нәче ыкҗам япышса-да, үзүк-ёлук гүррүнини кесмеди.
Мәмметвелиң кыраат билен окан аядындан соң, гүр-.
рүң ене кәренде меселесине айланды. Сарың гаршы чыкмагына гараман, көпчилик билен вада бердилер:
— Бай ага, хоҗайына карендани берерис. Змма бир
98
азаҗык сабыр эдид. Экинлерин. реҗеси мазалы гөрүнсин. Бивем илатлара маслахат салан киши болалы. Эмма сввдаимыз бишдиги хасап, халадыңызы тайынлабервң!
Сары, Халназара гөреҗи билен аңладан ойыны дашына чыкарды:
— Сиз берсениз-'берерсиңиз-дә. Мениң-ә шейле сөвда
этмаге ы«са!бым чатмаз. Мен өз иреседими пайлап аларын.
Сарының үстине ерли-өрден гыкылык гопды. «Агзалалыга себәп болян хернә сен» диен ялы төхметлер хем
етирилди. Йң соңында, хожайын атланандакы эллешмәңи — сө)вда эллешмеси хасап этдилер.
Он биринҗи баш
Гүн тутук хованың ичинде чым-гызыл гызарьш галдьг.
Хованың йүзи аграмлы чаңҗарды. Дьгмык, петиш ховада дем алмак бир хили кын яльг сызылды.
Артьгк шол швүнсиз ховада дор алашаның торбасыны айыраедан соң, оның йүзинден, бойнындан, ялындан
сыпашдьгрды. Дор алаша, адатдакысы ялы, оңа маңлайыны тутул’ берип оккананда, Артык с-ның йүзине гөни
середт билмеди, йурвги авады, богазы долдьг. Оньгң гөзиниң өңини үмез альга, ■бир хили башьг айланан ялы
болды. Ол, алашаньгң ниресини сьшаяньшьг хе>м дүшүнмән, узак вагтлап беврини диңиргәп дурды. Алаша,
гечип барян байгала бакан дызап, часлы кишңеди. Артык, гөйә укьгдан оянан ялы, гөзини ялпа ачып, газьггының дашында айланян алашаның лозурдаян эндамына,
гүммезеклэп дуран сагрысына, чыкьгн-чыкын бутларына,
элгушың петекеси. ялы илери омзап дуран гиң гевсине,
мүҗи ашыгы ялы келлесине, яньш дуран гөзлерине оын
этди. Эмма алашаиы сонкы гезек сынлаяны ядына дүшенде, йүрепи от альгп туташдьг. Алаша газыгының дашьгнда гиң әдимләп айлананда, тойнагы билен ер пешә-гт,
токгаҗа гумлары пьгтраданда, Артык онъгң билен биле
херекет эдйән яльг дуйды... Артьгк алашасыны элвндек
алдьгрьш, байтальщ гыҗалатына нәхили гальш билер?
Оның еке алашасы гидип, Халназарьгң атьг, ёргасы, бейлеки ябьглары гапысында кишңешип дуранда, Артык ол;
жебри нәхили чекип билер?
Артык узак ойдан соң башыны галдырып, улыдак
демини алды-да, айгыт эдиҗи сыпата гирд»: йүзиниц
7*
£9
угрына өе сүмүлип, чекйч билен мых алып чыкдьг. Ондан сон атын янына барып, онын йүзвне серетмән, чеп
өң аягыны гөтерди-де, мъгхыны лайыклы ерине ченәп гөрди.
Нурҗаханың гөвнине бир мүнкүрлик гидип, ойланмага, серетмәге-де май тапман, горкылы гөзлерини петредип:
— Аю, балам, нәтжек болясьщ? — дийип сорады.
Артык ода үнс бермән, тойнагьщ чуканагына чиңерилди-де:
— Алашан тойнагы бир аз кирлзпдир, эҗе, шоны бир
аз тәмизлежеж болян,— дийип җогап гайтарды. Ол, алашаның аягыны пугта гуҗаклап, мыхьшы чеп эли билен
тутды-да, чекиҗинв гөтерди.
Шекер бойныны узадып-узадьгп, Артыга середенден
ооц, эҗесинин гулагына бир зат пышырдады. Нурҗахаи
Лртыгың голайына гелип, айылганч сес билен:
— Аю, балам, аты өз элиң билен майып этме, гузым!—дийвп ялбарды.
Артык эҗесине җогап хем беродән, галдыран чекиҗини индерди, эмма оның сандыраклаян элиндәкв мых бир
гапдала зыңылып Үитди. Артык мьгхы ямашгандан алып,
алашаның аягыны галдыржак боланда, алаша оңа отлуклы гөзлери билен гарады: гөйә ялбарлн ялы, өз дилинде бир зат диййэн ялы, узьш дилини ялмандъгрды.
Артыгын шол гэреҗе гөзи дүшенде, сүңңи швшады, үстинден сув гуюлан ялы пагш-пара эредв, элиндаки чекиҗини гачыраныны Дуйман галды. Оның өз гөзи, булдурап,
алашаның гезини яшлы ялы гөрди-де, гөвнине гетирени- '
ни дашына чьжарьгп, гайгылы бир сес билен:
— Мениң элимден бери ынҗама! — дийвп сесленди.
Шол вагт етвп гелен Ашыр, Артыга сьгн этди. Ол хенизе ченли Артыкда гөрмедик сыпатыны гөрди. Оның
габаклары елленен ялы, яңаклары бир хңли мыссаран
ялы, чекгелеринде бвр дартышык бар ялы, оньщ бир хилв йүзи гамашьш дур, кирпиклери-де бири-бврине елмешен ялы, додаклары тисгинйәне меңзейәр. Оньщ эллери,
хатда бүтин гөвреси бир хили сандыраян ялы. Артыгын,шейле найынжар г&рнүши Ашыры хем гозгалаңа салды.
Ол-да гөврөсине бир гызгынльгк етишип, йүреги йыгыйыгыдан урян ялы сызды. Ашыр өзини бвр аз ыраслап,
төвереге гөз гездирдв, алашаның аякларының арасьгадакы чежиҗи хем тезеге булатаьш ятан нал мыхыиы гөрдч,
олары элине альга:
100
— Ери, Артык, булар нәме? — дийип сорады.
Артыкдан җогап 'боладады. Ол бир сьгпатыны үйтгетмән, йүзини ашак салып, донан ялы болуп дурды. Эйсемде болса, Ашыр Артыгьщ зтҗөк болан ишини аңлады.
Ол, Артыга чиңерилди.:
— Артык, сен муна ненең дөзүп билйәсиң?
Артык улыдан демини алды:
— Дөзүп билйән болсам — шейдермидим?
— Ол сениң гезиң гарасы дәлми? Сөң оңа шикест
салмага нәхили йүрегиң этди?
— Иүрегиме даш багласаад-да, элим диен этмеди.
— Артык, хайванда .нәме язык бар?
— Менде нәме гүнә бар?.. Ашыр, мениң узак ойдан
соң акылыма гелен шу болды: «Алашаның аягына мык
урсам, ол үч аяк агсап барса, белки, алмазлар» дийвп
ойладым. Мен оның аягыны гөтерип, бвр чекич урсам-да,
алашаның гөзлерине гөзим дүшенде, бүтин дүнйәни унутдым, чекиҗим элимден гачаныны дуйман галдым.
Нурҗахан хамсыгьш, оглына теселли 'бермаге чальгшды:
— Артыкҗан! Өзини бейле хорлама, гузым. Худай
бардыр, белкв, бир себап билен оны ызына гайтараяды!
Артык, эҗесиниң гөзиндәки дүвмеләп акан яшы гөрдн, Шекериң хоркуллаяныны эшитди, олара рөхими инди, а^грамың юөписини өзине басып, оларың гөвнини галдырмак үчвн, мертлиге салды:
— Эҗе, гой баша гелен беланы совсын! Җан саглыгы
божа, алаша ене тапылар. Сён гайгы этме! Мен ояыез
элим билен майып этмек пикиримден дәндим.
Ашыр оңа «Артык, мерт боларлар» дийип несихатбереси гелди. Эмма оның көне дердв гозгалып, шол пикиринден бүтинлейин дәнди-де, яңы барда баглап башлая
ярасының үсТини дырмады.
Ашырың какасы Сәхет Голак өмүр бойы чатмадан
чыкып билмән .гелштди. Ашыр етишенден соң, оның агзы
бир аз аша етипди. Ол, гызыны чыкарды, гелин эдинди.
Гелниниң дүйпхалысыны сатып, Ашырың артдыранҗасыны хем оның үстине урнап, дөртганат, йүзбашлы, ак
өй тутуңды. Ол өй машгала үчин көшк дерегини тутды,
оларың гөзине шаларың тагтындан энайы гөрүнмеди.
Дар чатмадан чыканлары үчин, дүнйәлери гиңәп, шәхтлери ачыльш гитди... Эмма шол шатлык узага чекмеди.
Оның яңы йылы өврүленде, гошун дервайысы үчин әй
101
еалгыды чыкды. «Гөчде-голаңда еңил. Хер хили шатылара
чыдарлык бердашлы өй» дийип, Сәхет Голагык өйини патыша салгыдына яздылар. Сәхет Голак үчин өйиниңгитмеги — толындан оглының гитмегинден энайы дәлди. Ол
хер хили чарбайлыга урды, «Бермен!» дийип гыкылык
этди, эмма өйиниң гитмегиниң үстине, өзи хем бир нәче
гүн туссагда ятып чыкды. Диш-дырнак болуп эдинилен,
гүммезекләп отуран ак өй даргады, машгала мейданда
серги болуп галды. Арадан энче вагт геченден соң, өй
бахасы дийип, 35 .манат пул гелди. Сәхет Голак 35 манады оның ики саны кечесине харч эдипди. Оның үстине
ене 15 манат гоюп, Мәмметвели» хожа худаёлына берилен, сандан галан чагшьж бир өйҗагазы сатын алдылар.
Оның көклери гьфылышып ятырды, балалары сыньис-сыныкды, эгин-эшиги петир безелен ялы элеме-дешикди.
Ягыш чала шитирдесе, гойы дамҗалар ирвгөз элекден
гечен бутдай ялы ягярды. Сәхел ел турса чайканярды.
Думлы-душындан чввүш эдип, өркләп, зордан саклаярдылар.
Ашыр аҗы гайгыны башындан гечирип, доңан ялы
болуп дурды.
Артык алашасыны эерләп башлады. Ол оның эндамыны ичирги билен сүпүрди, жул салман, чыплак эеоледи.
Чыплак эерленен алашаның гөрнүги хас хем артып, эдил
гуршунлы кенек ялы гөрүнди. Оңа агыздырык салжак
боланда болса, алаша додакларыны гымылладып, оюң
эдип, Артыгың элини гапды, дилин» ялмандырды, учтанаклаян гөзлерини балкыллатды.
Артыгың ондан артык дурмага, алаша гарамага такады етмән, ярты ч&регв гушагына эпләп салды-да
атланды.
Нурҗаханьш. йүреги гүрсүлләп урды-да, ичине сьггмаян ялы, агзындан чыкаяна гелди. Шекер Аор алашаньщ
ызындан серетмәге такады етмән, нәзик бармаклары билен йүзини тутды-да, ичерик гирди. Ашырың хем йүреги
авады, богазы долды, шейле-де болса, мертлиге салды:
— Артьгк, мерт бол. Өзиңче бар-ёк душманлара сырьщы билдирме!
Нурҗахан гарылжык сес билен:
— Гузым, бар, саг гит-де, аман гел. Худайёлына бир
тамдыр чөрек. Хернә алланьщ ©зи дор алашаны ызына
гайтараяды! — дкйип, гыңаҗының уҗы билен мәзлешен
гөзлерини сүпүрди.
102
Артьгк ызына гаңрылмады, Айналарын енсесине етенде, ола.ра бакан серетмеди... Ат той.нагыньщ гупүрдиси,
гапыда бир зада гүйменип дуран Айнаны ганрылып серетмәге меҗбур этди. Айна гөрсе, ана Артык гечип
баряр. Эмма оньщ йүзи салык, төверегине гарамаяр. Башга ере гарамаса, гой ол гарамасын, өз Айнасына нәме
үчин гаранок? Нәме үчин ол өз Айнаеьшың гөвнини ачмак исләнок? Нәме үчин ол, Айнанын йүрегинч парчаламак ислейәр?.. Я ол Айнадан өйкеледими? Нәме себәбе?
Я Айнадан йүз дөндердими? Я-да Айнадан башга бирини
сөйүп башладымы? Она наме болды, нәме болды? Айна
оны гиҗе-гүндиз унудып биленок, ягса-турса гөзиниң
өңине гетирйәр, Артык оны нәме үчин унутды? Нәме үчин
оның йүрегини аватды?..
Артыгың агыр ягдайы Айна-да гечди. Артык Айнадан
араныачды.
Артык мәрекәниң четинден атыны сүрүп баранда, гүн
ики яныны денләдди. Демир ёлың гүнбатар йүзиндәки
ачык мейданда халк байракчы ялы үйшүпди, адамлар
җаныгьгп сөзлешйәрдилер, атлар кишңешйәрдилер. Хов.а
петиш боланы үчин, аяк астындан гөтерилен тозан, тот
болуп гамашярды. Көкерилен ялы алашалар бири-бирине хайбат атышярды, аякларыны пешешйәрди, хайкырышьш чарлая галышярды. Эмма оларың иришмелерини
тутуп дуранларың, оларың төверегиндәки айланянларык
тозан синен йүзлеринде шатлык рухы ёкды. Кимлерторсарылярды, кимлер газаплы гараярды, квмлер бөврини
диниргейәрди...
Артьпс нирә, нәме үчин баряныны шол сагадың өзинде хушына гетирип билмеди, йөнекей өңе сүрди, таныш
адамлары танаман гечди, берилен саламы эшитмеди.
Гаршысында җебс гелен ат билен алашаның кишнешмеги оны ёзине гетирди. Ол, атының башыны чекип гаранҗаклады. Мәрекәниң орта гүрпинде стол гоюлыпдыр
Столың ортасында, гарынлак, муртлак, гөзлери пенснели, эгинлери зерли пагонлы, сарымтыл гейимде бир чишак
адам отырды. Артык оның полковник Бел ановичдигини
танаярды: оны бир гезвк Халназарыңка мьгхман боланда
гөрүпди. Полковнигиң саг тарапында Хоҗамырат волостной, чепинде Хүм-мет волостной, оларың ики ян гапдалларында-да Бег, Векил волостнойлары отырды. Хоҗа103
мырат билен Хүммедин йүзлери солгун, янаклары чишик,
габаклары елли, гөзлери чылпыклы ялы гөрүнйәрди.
Оларың икиси ики ерден эллервни агызларына тутуп,
тайлы гезек паллаярдылар... Эгинлери пагонлы адал
докторы билен гара сакгал гарьшлак түркмен атшынасы
аяк үстинде дурды. Олар янларына гетирилен атлары
сынлаярдылар, волостнойлар олара баха кесйәрди, полковник тассыклаярды я азалдярды. Хер атын. будына
тагма басылып, бейлеки үйшүл дуран ялан,ач атлара гошулярды.
Чеп аягы агсак, готур, гы-сгарак бир адам, атланар
тай өң аягы агсак алашасыны ийдип, иквси вки ерден
кейтиклэп, столын янына гелдилер. Алаша аягының агырысына гараман, ики янына бакҗаклап гелди, даргейимли адамлары гөренде, оларың үйтгешик ысларыны аланда
хоргурды, үркҗек болды, янын-янын бөвүр берди. Эмма
гелип дуранда болса, атланар аягыны совадып, ерден.
гөтерибрәк дурды.
Доктор оның дашындан кевеҗөкләп айл,анды, гершвни барлады, гөвсини сыпады, дызына какып гөрди. Алаша бир әдим гөтинҗекледи, түрюмен атшынасы оньщ
инҗигини, дабаныны барлап гөренден соң, «майып» дийип мәлим этди. Полковник элини салгады:
— Брак! Квтди бар.
Готур адам сөзе дүшүнмесе-де, үме дүшүнип, алашасының башыны ©вүрди. Эмма доктор оны саклады:
— Дур энтек!..
Доктор алашаның иришмөсинден яиышды. Готур оңа
.аларыльш середенде, гөзинде окы -болса, урарлы гөрүнди..
Доктор алашаның аягыны эесине гөтердип, дабаныныч
ашагына серетди, хич бир зат гөрмеди. Ондан соң чакгысыны чыкарып, тойнагың чуканакларыны дьгрмашдырды. Чакгьгның уҗы тойнагың гатлагының арасында гаты
бир зада дегди:
— Бу нәме?
Готур она бир серетди-де, йүзини ашак салды, «Ол
сениң...» диеси гелди, дили бармады. Доктор чакгысы
билен мыха тырк-тырк какып, сорашны гайталадьг:
— Бу нәме?
Волостнойларың икиси вкиерден галып дазарылдылар.
— Ә хе-ей, харамзада! Нәме, сениң дилиң ёкмы?
Готур, атың аягыны ашак гойберип, гулагыны дырмады-да, гүмүртик җогап 'бердв:
104
— Билемок айт мен-ә, төнүртге дагы уран болаймаса...
Атшынас алашаң аягыны гөтөрди, Хүммет 'барлап
гөрди:
— Хей, донуз оглы! Бу нәме?
Готурьвд йүреги .гүрсүллэп урды, гызгын ганы депесинден дабанына йүзүрди, йүзи үйтгеди, додаклары гелшивсиз мүнкүлледи, гөзине ган гуюлды, агсак аягыны ере
дегирип-гөтерип, эгнини зищкиллетди, гөвнине гетирен сөзини дашына чыкарды:
— Волостной хан, ол сенин.............
Волостной оны элинин терси билен чаланда, готур,
агсак аягынын үстине түвдүрилип гитди. Полковник волостноя йүзленди:
— Что случилось?
Волостной полковниге мәлим эдйәнчә, <готур> онын пычаклы голындан гысымлады. Онянча, тюлшхейскилер етишип, готуры өңе салдылар. Ол ызына доланьш
гыгырды:
— Итиң бири, волостной! Я сен мени чыгегынсыз гүне
саларсың, я-да мен сенин энени дула бакдырын!
Били йүң гушаклы, бойны гызыл яглыклы, чүри телпекли, узын ак саигал җарчы элвни агзына тутуп зовлатды:
1
' — Гоыьа обасының арчыны Бабахан арчын болса гел
ха-ав!..
Аягы гара әдикли, гырмызы доилы, дашындан еке
етер йүпек- гушаклы, буйра гара телпекли, гара йүзли
адам гелип, столын башында отуранлара салам берди.
Полковник ёгын муртыны ики эли билен сыпады:
— А, Бабахан арчын. Чок якшы!
Ол яс-яныҗа укыдан туруп гелен ялыды. Оның йылчыр гара йүзи габарыл, габаклары елленкп дурды. Ол
шепбешик гек додакларыны алада билен гымылдатды:
— Җенап болкөйнек саг болсын!
Хоҗамырат волостной гөзлерини сүзүп, буйрук бердв:
— Арчын хан, атлары гетир!
Бабахан арчынын ады чыкандан, оның илинден гелен
атлар столың төверегинде хатарланышып уграды. Арчын
төверегине укылы гөзлерини гездирдй:
— Волостной ага, атлар хәзир!
105
Бабахан арчының алашалары гечш башлады.
Янкы гөрен гайгылы вакасы Артыгын газабыны хас
хем артдырды. Ол, атдан дүшмәни хем унудып, мәрекэң
четинден сынлап дурды. йүз хили ойлар онын башындан
гечди. Алашаны аркачла сатманына өкүндв. Арчыныңтәвелласы ядына геленде, Хожамырат волостноя гөзи дүшенде болса, йигренокилик 'билен серетд»: «Өзамче ёк харамзадалар гөзи-миң өаииде сәпҗедип йөренден, гой б»р
көйүп, бир бишейин» диен нетиҗә гелди. Эмма өз гезеги
голайладыхча, оның жебегеси дарыкды. Ол бу чакылыга
көрлерче эерип геленине пушман этди: «Мен нәме үчин
Айдогды ялы, Гурбан Җоҗак ялы чете чыкып, өзимялылардан йыгынчак дүзетмедим? Нәме үчин Халназарың
ейини башына юмурмадьш? Нэме үчин Бабахан арчынын сакгалыны терсине сырмадым?.. Шиндем бир пилле
дәлми?» дийип ойланды. Шол вагтда болса җарчының
сеси яңланды:
— Артык Бабалы, алашаңы гетир ха-ав!
Артыгьщ алашасынын дашына үйшдилер. Хоҗамьграт
волостной, хатда полковннгиң өзи хем туруп сын этди.
Алаша гулакларыны ялырьгп дурды, дсисгор оның сагрысыны сыпажак боланда, еке тойнагыны салмага хыялланды... Комиссияның алаша гөвяи етди. Оның чеп аягының ич йүз ииҗигинде бир дүвүнҗик барды. Атшынас
она гөзи дүшенден, гурап гиден сүңкдигини аңлады. Эмма ол дүвүн докторың гөзине гелмеди. Ол, дилмач үсти
билен Артыга йүз тутды:
— Атың аягыны гөтер!
Доктор алашаң тойнагының ашатьшда хич бир зат
сайгармады. Ондан соң атың инҗигине бармагыны узадып:
— Ол нәме? — дийил сорады.
Артык она җогап гайтарасы гелмеди, эадма ол гайталал сорандан соң, гүмүртик җогал берди:
>
— Докторың өзи билмесе, мен нәбилейин?
Доктор Артыга чиңерилди:
— Догрыңы айт: таяк бнлен уруп чиширдинми я
оның инҗигине даш багладыңмы?
— Нәме эден болсам, өзиң бил-дә!
Доктор оның нәмедигини айгыт эдип 'бшхман, атшынаса серетди:
— Мен оңа шүбхеленйә».
Полковник пенснесини айрьгп серетди. Хакыкатдаи-да,
инжигиң ич йүзинде бир задың юмралып дураны гөрүн106
ди. Атшьгнас, докторын гапдалына гелвп, оның нәмедигини мәлим этмекчи болды. Шол -загтда болса Хоҗамырат
волостнойың шүбхели ардынаныны зшитди, оның сүзгек
гезиниң бир зады ышарат этмек билен гырпылдаяныны
гөрди, дилини ярман, йүзини аша« салды-да, «Белкч хем,
волостной бу алашаны сыпдырмак ислейәндир» дийип
дүшүнди. Полковник ондан «Бу нәмәниң аламаты» дийип соранда, ёгын бармаклары билен оны ене бир гезек
барлап гөрүп, волостнойың йүзине огрын серетди:
— Мениң танышыма гөрә, майьшлык нышаны.
Шол сөз Артыга бушлук болуп эшидилди. Шол сүңк
зерарлы алашасыны ызына гайтарарлар хасап эдип, гамгын йүзине шатлык рухы чайылды, бир-ики әдим илери
сүйшүп, полковниге мәлим этди:
— Баяр ага, сениң дакторларың өрән өкде экени. Мениң алашам, хакыкатдан-да, майып. Ол вагтал-вагт
бир нәче гүнләп агсап гезйә. Кәте бөкҗекләп баряка-да,
бирденкә үч аяк болайя. Эгер мениң сөэиме ынанман;
оны алсаныз, патыша нөкериниң бирине каст 'этдигиңиз
болар. Ол биҗай ерде агсап, эдермен батыры ягы элине
берер.
Артык шол сөзлерини өз еринде айдандырьга хем оңарып айдандырын дийип дүшүнди. Хакыкатдан-да, дилмач
оның сөзлериңи терҗиме эденден соң, полковяик элини
салгады:
— Китди бар.
Артьж айгытлы гуванч билен сесленди:
— Саг бол, баяр ага!
Артык алашанын башыны бейләк долады: өз алашасыны бермезлик ниети билен оның тойнагының ашагына
мых какжак боланьгны ядына сальгп, готурың гүнине
дүшмәнине хем алашасының азат боланына бегенди.
Оның шатльпслы гәвни йылдьгрым ялы йүврүп, эййәм
эжесине, Шекере, Ашыра, хатда... Айна-да барып бушлады...
Ол хениз әдим урманка болса, Хоҗамьграт волостной
рус дили билен полкозните йүзленди:
— Полковник ата, алаша патышаң дердине ярамасада, сизиң гулыңызың хызматына кемсиз ярар. Шоның
үчин оны ызына гайтарман, бендәңиз үчин а.лып галмагынызы хайьш эдйән.
Полковник доңуздиңини саландан соң, Артыга бакан
элини узатды:
107
— Тохта!
«Тохта» сөзи Артыгын гулатына шарпык болуп дөгди.
Ол ялта ызына середенде, полковнигин сүем бармагының
өзине бакан эгилип-галшыны, «мунда гел» дийип ышарат
эдйәнини сайгарды.
Артыгың төвниниң йүврүк ата атланып, гамчылап баряньтна хениз салым гечмәнди. Ол дор алашаны А&наларын еңсееи билен сәпжидип барярды: гамлы гүне салып
гайдан Айнасыныд гөвнияи ачярды. Оньщ өнинден Шекер ылгап чыкып, бойьгна-бойына товусярды. Эжеси
оглының атлы геленини герүп, оның үстинден пишме сечйәрди. Артыгың йүзине жгтылык нуры инип, отлуклы гөзлериниң бәбенөклери гүн шөхлеси билен бэслешйәрдв...
Эмма «Тохта!» сеси оның гөвүн гушьгаың ганатыны гырды. Оның өтгүн гөрежи, Айнаның гүлүп дуран йүзиниң,
Шекерин бөкҗеклейәниниң, эжесиниң -пишме оечйәниниң
ерине — баярың бетнышан сыпатыны, волостнойың тамакин гөзини, арчының хилегәр йүзини гөрди). Оның герен
жиндәки учганак, чаммак учгуны ялы, шол секундда
сөнди, ягты йүзи оолды, згинлери салланды, ызына бакан ысгынсыз га-дам урды.
Полковник мадырдады. Дилмач она:
— Ягшы йигит, сениң алашаң кабул эдилйәр,— дийип мәлим этди.
Шол секундда болса гарынлакгараягыз атшьгнас оның
иришмесвне япышды. Артык танапы элинден нахили сьшдыраныны-да дуйман галды.
Хоҗамырат волостной алашаның дашына ене бир гезек айланды, артыга серетди, оның газабыны ятырмак
үчин, оның өзини гөтиногры тутмак герек дийип дүшүнди:
— Халыпа, сенвң чөрегин битин экени! Доктор: «Ол
йигит өз атынын аягыны билгешләнден майып эдипдир»
дийди. Баярам оңа ынанды. Билхешләнден ‘каст эдениң
нәхили эдилйәнини, өңрэк гелең болсаң, өзиң хем гөрердин. Сен, хальша, миннети ©з арчьгныңдан чек! Оны онат
гөреним үчин, мен хем сени голладым. ол «өне яра дийдим. Догрысы, оның көр болан сүдкдигини айтдым.
Артыгың җаяына ене бир аз арам гирди: Хоҗаадырадың хошамай сөзлери гулагына ярады. «Белки хем, ол
маңа ягшылык эдендир» дийии дүшүяди. Шоның үчин
хошал гараш билен золостноя тутунды:
— Саг бол, ага! Эденине таңры ялкасын! Сениң элиңден гелйә, менвң алашамам сыпдыр.
108
Волостной вр-гекден гелди:
— Пәхей, валла! Бу чакын. адамсъша ягшылык эдерлкги ёк! Инди сениң чандалаклы ябын. үчин, сениң ериңе
мен түрмә гидейинми?
Бабахан арчын хем гыҗытлы сөзлед»:
— Артык, сен, ханым, эдилен ягшыльпын гадрыны
биленок. Мен оңа сениң үчин дүйнден бәри ялбарып йөрдим: волостной ага көмек этмедик болса, сенем хәлки готурың гүнине дүшердиң.
Артык волостнойың свзине дүшүнмедик хем болса,
арчының хилесини аңлады: оның өвүтлери, гайта, газабыны гетирди. Ол өз халыны өзи хем дуйман, юмругыны
дүвү-п, дикарынлал серетди:
— Мана ятшыльж эдип, алашамы элимден аланыңыэдан — яманлык эдип, түрмә аберениңизи йүз эосе ягшы гөрерин!
Оның, батлы сесини эшиден полковник геңиргеди:
— Что! Что?!
Волостной шол гүррүңи юимарлады:
— Арчын хан ока: сен атың аягыны билгешланден
эдипснң дийди. Ол йигит гүнәсш боланы үчин газапланды.
— Якшы! Якшы!
Өзге алынан атларың арт будына та1гма басылса-да,