Aýgytly ädim I - 20

Стольгң үстиие яңадандан шыглап дурян оемавар' гелди. Анна Петровна юка кесилен гоюн пейнири билен чөрек хем гетирип гойды. Иван Тимофеевич Артыкдаң пәле
барада биҗе атьшгьш-атышманыны сорады. Артык ят
адамларың янында сырыны ачмазлык үчин, гүмүртик
җогап гайтарды. Гүррүң деррев хәзирки ягдая бакан айланып гитди. Пәле перманы боюнча Орта Асыядакы болян
буланчаклыклардан, йүзе чыкян вакалардан сөз ачьшды.
Николай Матвеевич азербайҗанча оңат билени үчин, Артьк оның сөзине дүшүнди. Өң сапдакы,- дүшүңҗели бакулыларың түркмек топрагьгндакы йүзе чьгкян нәразылыклара гызыгянларьтны, беевбар дервайыс болайса, көмек гбл292
ларыны узатҗакларыны—Артомонов гүррүң берди.
Дурда шүбхели гараш билен оереден Иван Тшоф<өе>вт оңа оовал берди:
— Хорматлы интеллитент, юртда гшгалад турайса,
сиз хайсы тарапда боларсьщыз: халк биледми я оңа гаршьшы?
Дурды илгезик җогап гайтарды:
— Хашкъщ бәхбиди — мениң ёлгөркезиҗи йылдызъшдыр!
— Диймели, сиз патышаның пермаяына. гаршы?
— Оңа разы болан бир түркмен хем тапылар өйдемок. Шол перманы терсине гайтармага гүйч болманы
үчин, хер ким нәлаҗы боюн эгйә.
— Бирденкә гозгалаң башланайса нәтҗек?
— Мүмкин зат.
. — Шонда сиз хем атланармысыңыз?
— Ек. Патыша гүйҗине, топына гаршы гозганмак,
акмаклывдая башга бир зат дәл.
Артомонов еөзе гошулды:
— Хорматлы Дурды, шейле әхмиетли вака пархсыз
гарамак болмаз. Оиз ооватлы адам», гврнүшине гөрэ,
«енаниң тарапдары хем дәл. Сиз билен пикврдешлер, элбетде, башга-да ёк дәлдир. Сиз эгер халк херекетинден
бир четде дурсаңыз, оңа ёлбашчылыгы реакдион элементлер эелемезлерми, халкың мукаддес бир херекетини дини
реңк билен газабада айла-ндырмазлармы? Шейле боланда-,-’патыша гаршысына болан дайхан гозгалаңы—ынха,
■меюелем, Иван ялы гүяәсие рус халкьша гаршьы- душмаилыга айлаимаэмы? Шол болса, байларың, бгярларын,
етип билмейэн арзувыдыр1! Сиз, алтынҗы, единҗи йылдакы халк гоагалаңьшы ядыңыза салың, паггыаыа гуллукчылариьың оны баемага гудраты етмән,- шол эйменч чәрз
тугундылар: мусулманлары руслара, руслары мусулманлара душман эдип гойдылар.
Дурды оңа җогап таимады. Иван Артьгпа гарап, гөзини гүлдүрди-де, дегиокмте сез айтды:
— Артык, шоның ялы боланда, сен мениң я Анна
Петршнанъщ җанъпна каст эдермни.?
Артык бирдетк-э долды-да, -«Өзи бишен йурекдеш достлупыма Иван, хакыкатдан-да, ыианм алмьжан?» двйип ойланды. Шол вагтда болса Иванъщ гүлүмоейән төзине
гвреҗи дүоиүп, оның дегишйәнини аңлады-да, ынҗамая,
чынлакай җогаот гайтарды:
293
Мен, өци билен, байың, волоснойың җаньша каст
эдерин, атымы элиме аларын, ондан соң патыша гаршьгсына уруш эдерии.
■ Артомонов:
/ — Иие, хакыки дайхан ееса! — дийип, кейпикон мә/лйм этди.— Хор^матлы Дурщьь, сиз ине шу оеое гулак
асьщ!
Дурды йыл'гьвръш җогаи гайтарды:
— Гулашм сизде, Николай Матвеев<т. Сиз бизе нәме
. маслахалг берйәсиңш?
— Сиз, халк бәибищр — мекиң ёлгөрктйад йыедывым
дййдиңиз. Шейле болса, свз халк бәибидини гез өңинде
тугуң: ваканың хакьжи манысыны, оларын, өз ягда-йлары■ны өзлерине дүшүңдиртң.
— Нәхили ёл билен?
— Биз оизи листоклар билен үпҗүнләрис: шонда хемме зат язылэр.
— Дайханларың араеыеда хатлы, ооватлилоы ёк. Шол
листоклар моллаларың, ишаиларьщ эллерше дүшер-де,
олары арчынлара берер, арчь?нларам полковниге берер.
Ондая зьияндая баоига нетиҗе ёк;
— Аслында, сизиң сөз газетиңиз оңат ишлейәр ахыры!
Бир обада эдилен гүррүң, шол гүаде бейлш» оба етйәр.
— Ине, бу свз дофьг. Сивиң айдан лисгогыңы-зда наме
язьглмалы?
Аргомшов, гөйә диерсин,, Иваи Тимофеевичден бир
зат ■шрамак ислейән ялы, оның йүзине серетди-де, шол.
вагтың езинде җогап бердв.
— Шонда, Руосияньщ ягдайы, иятои, дайхан хем оолдатың шәхди, мейли дүшүндирилмели. Онда шейле диймели: «Ёк болсьвн уруш! Ёк болсьин патьгша! Яшасьш
халк хөкүмети!»
— Я-гны, халкы раволюция чагырмалы!
— Хава, революңия. Онларча мигалнон хак-хукукоыз
эзилйән халклары азатлыга чагырмалы. Руссия ишчилери
патьша гаршыюына болан реяволдоциод. гөрешиң арасыиы
кеоенок. Рус дайханлары инди өз перзентлерини1 ювдуҗы
уруш агзына окласлары геленок. Революцияң болҗагы
гутулгысыз. Хер бир сап йүрек, арасса түркмеа хәзириң
өзинде айгыт этмели, ол ким билен: паггыша биленми я
патыша гаршьюына болаи бейж .рус халкы билекми!
Артомонов гызды. Оның гөзлеринде учганаклар ойнады. Иван Тимофеевич бир элини стола дирәп, чаларып
294
башлан муртыяы товлады-да й-ылшрды. Артык бүтин үнсини Артомонова дикди-де, оның хер бир сөзияи дүйрмеги билен- ювутмага чалыищы. Дурды- башыяы ашак салъш
отурды. Нииолай Матвеевич оөзини гутарандай соң хем
Дурды узак ойлаиды, ин, ооңында шейле дийди>:
— Артсймш ага>, мен якалы көйнеж гейоем-де шейле
чылшыръвмлы, улы меоел^ерде мениң энтек о«лы дүшүнйән задым ёк. Оизиң маиылы сөзлериңив маңа кән- тәоир
этди. Бке чыкана — еке кеоек, диен иакыл бар. Халк нирэ
болса, меи хем шол тарапа!
Дурды шондан соң сагадына середип, отуранлар билев хошлашды-да, чыкып •гитди. .
Иван Тимофөөвич, Дурды барада өз пикириии мәлчм
этди:
— Мей Дурды бшген кән созлешип гөрдям. Ол, эл,бстде, түркмен' чиновниклерй ялы, дшшачлар ялы дал. Ол
йөнекей, сада йигит. Шейле-де болса, пвкирши бир ере
җемләп биленок, икирҗиңлейәр. Эмма оның узагындан
гөвнини бире баглаҗагыма, гөни ёла дүшҗегине мен
ьшанярьш.
Олар узак вагг гүррүң этдилер. Артомовов билен Иван
русяа сөзлешд». Артык хорнс.уны1Ңдан э-п-эсли «ак-оөк чыкарып, А®на Петро1вна табшырды-да, өнжи ершде гелип
отурды. Аняа Петровяа чыра якды, лекҗирегаери япышдырды. Чериышов Артыгьщ аркайышыгыиы гөрүп: .
— Сен бу гүн бизде ятарсьщ,— дийди.
— Мениң энтек бу гүн-эрте оба барарлыгьш ёк. Ковмасаң-а, гитжек дәл.
Ивая йылгыръш:
— Артык, оюн этме! — дийди.— Мениң өйим — сениң
■әйин, сениң вйиң — менида-и... Нәме, б»р« билен урушдьщмы? Ханы гүррүң бер>, гыссанара хаж.ат ёк.
Арты1к обанъщ хәеирки ягдайьшы, кәрендәниң үстинеде хармаиьшы дагаданларыиы, Халназарьгң кара,м биҗе
билен ез башмна етмеосчи1 ■болжыны җошгун ‘билен гүррүң бердҗ диңе ол, Айяаньг элинден алдыраны барада
зат айтмады.
Артомонш ондаң дайхэнларьщ мейлй барасында сор'ады. Артык өз йүретвни ачьш, бүтин ясгдайлары ■мәлим
этди-де, оны өзине гызыкдырды. Ондан соң Артомонова
йүзленди:
— Артомон ага, мениң аңлышыма герә, сен уллакан
адазд. Мениң сендек бир хайыцгьш бар...
195
— Уллакан?.. Ёк, бейле дәл. Биз Иван икимт дең
адам. Ол паровоз уссасы, мен небитин.ки.
— Ё-ёк, оен уллакаи адаад. Мен оны билй&н. Рус ишчилериниң арасында, хәкимиега патышанъщ элиндеи алмага чашышян уллакан адаадлар хә>н дийии, Дурды ма«д
айтды ахыр!
Ива;н Тимофеевич, Артытың сезинден өз дүшүнҗесини
мәлим этди:
— Хә, оениң айдянын, — большевт!.. Догры, Артык:
большевиклериң арасында уллакан адамлар бар. Меи
олары саңа гүррүң берөрин.
Артьж:
— Гүррүң берсең, Ивая, диңләрия!—дийди-де, ене
Артомюнова йүзленди. Артомон ага, сен шол — «патышаны ер ювутсын, халк хөкүмети гуралсьин-» диййач кагызыңы маңа бер. Мен оньг арчының элине етирмән, халкз
етирейин!
Артомонов чынлакай җогаи гайтардыг
— Боляр, Артык. йене вели, ол энтек менде ёк. Ол
болар. Сен оны Ивандан аларсың.
Сагадына чалт-чалт гарай, отльгның вагтыны барлаян
Николай Матвеевич гиҗе ярыма голайлаида, Артьж б«лен хошлашып, Черньгшов билен билеене нирәлир чыкып
гитди.
Отуз алтынжы баш
Паләни теягламак, угратмак иши гьгзза-гьгзза гелшдл.
Халназар, арчьшыңка гидип, ондан аңрык хем шәхере
гитҗекди: «ә>ле иши үчин эмишгер, арчьгнлар ене дивана I
чагырылярды.
|
Пәле меселесинде, биҗе атышлыкда, гөрнетин зорлук- {
да ил араоьшда нәразылык квпедди, зейренч артды.
Гүлҗем^ала берилен пулың көймеги, Халназарьгң халк
зәхмединден змеле ^гелен галланы атасьгның мүлкинден
эмеле гелен яльг топламагы, арчьгньщ, юлостиойың халкың арвасына гараман, оны толдамйгы — халкың дегна)сьгна дегди. Адамларьгң вшден эллери совады, өзара гүррүң, гүнсайьщ үйшмек көпелди.
Гоша сбасьшда, бир күмзниң гапдалъшда ене үйшмек;
башланды. Адам ввпелди, гүррүң гывды. Шол үйшмеге
шәхерден гаядан Артык хем гелип етди. Түммеге жтл анып
ятан үмиашак, муртлак бир йвгиг дикелип отурды-да,
лөпден 'бәри ойлаяан пикирини дашьша чыкардъг:
296
— 'Шейдип йөренден-ә, нәме болса, беллисини эдәею
кем дәл!
Башлы-барат гүррүн гидип дураны үчинм» я онъщ
сөзи көпчилигин. пикирине етмәни үчинми — онын сөзин»
бир бада алып гөтермедилер. Черкез үч бөлек сакгалынм
сыпап, тевгрегине гөз гездирди-де, маслахат салды:
— Ери-ов, йигитлер! Эмелдарлар дегим деген ялы?.
ондан-она ат чапярлар: «Пәлели, пәләни уграт!» дийип^
сыкажага салярлар... Индики маслахат?
Шол совал гүне янан, рухи өчүк йүзлерин көписине
айгыт эдиҗи бир сьшат берди, эмма бир бада хич кимден
сес чыкмвды. Артьпк чөкине галды-да кеерҗекледи:
— Маслахатмы... Маслахат герек болса, менден сора. Ак патыша салгыды дийип, минере улаг, отыра кемаллы. ей шйман, сыръгл, сүпүрип .алдьшар. Халназар 'бай хембейлеки севдагәрлер болса бизин, арлы йыллык зәхмедямизи талады. Кеяимизвд якҗак одувымыз, ийҗек наиымыз хыллалла болуп галды. Инди болса бәш өйден бир
адам ДИЙИ1П, демлиги.мизе япышярлар! Нәме үчин? Себәби, орус халкы инди урушмак ислэнок, олар: халк бәхбиди үчин болмадык урушдан нетиҗе чьичмаяньшы гөрдилер, инди олар урудх одына ез перзентлерини ташласларьЕ
гелеиок! Бу гүн бизден' пәле талап этселер, эртир солдат
ташап эдерлер.
Шол муртлак ара дүшди:
— Белки, есир дүшенлериң ерине бизи берип чалышҗакдырлар?
Артык сөзине довам этди:
— Арлы йыллап зәхмет чекйән ким? Биз! Хасыл змеле гетирйән кйм? Биз! Иң соңьшда рәхнедини гөрйән ким?"
Халназар байлар!
— Шол-а, валла, гөрнетин зорлук!
• — Асыл, онын, йыгнан галласыньг пайлашмак герек..
Чишик гези шуллы бири' додагыны яладьг:
— А ха-ав, агзың айдяиыны — гулагың эшитсин!
Оньвд үстине топгун турды:
'\
— Шоны мешщем айтдьиъм-ов! -ч
— Менем Ш01НЫН. аркаоывда бар-овГ,
— Бизиң хемадәмиз хем шоны голлаясчха-ав!
Артык ене оезине май таюды:
— Мундан озал бизде гыз сатьшян ’ болеа, инди йигигг
оөвдасы башланды. Санлыҗа байлар халкы -гадьгмкы гулшртазоьык деврине айландьгрды. Нобат бай өз огулла297
рындан бироюи пәйә ибермезлик үчин, эййзм бир^адам
салын алыодыр. Халнааар хем, белки, бириииң бойнындан танап салар. Йң соңында паяә гитҗек, гүниң ямаиыяы гөрҗек ким? Элбетде, ене биз! Халназа.р ялы ба-йлар
ЗЗолеа халиьвд яслы гүнинде той эдйәр., шаггланяр...
Думлы-душдан дүрли сес чъжды:
— Хә, то'й эдиб-ә гөненди!
— 'Берекелла, шоиы эдене!
— Оньщ, аоыл, ‘бугдайыгаэм алмак гөрвк!
— Бугдай овшщъшЫ' нәме? Галла бизиң өзимвзиңки:
оны хөюмаи 1па1Йл'ашм1агымыз герек!
— Хава, ол карам биисе 'билен Артыгы оәлә-де иберҗек...
Артык ене сөзине май тапды:
— Ол мениң, еке мениң дәл, хеммәмизиң этимизи ийди, йилигимизи сорды, иң ооңьшда сүңкимизи $емирмәге
ятды... Мен оның инди биҗесини дәл, өйини башына юмырын! — Артык шол сөзини айданда юмругыньщ дүвүлеии'йи хем дуйм'ан галды.
Шол арада, еңоеки япдаи гечип җонларъщ арйсындакы
ел 'билен хайдап гелйәи бир атлы гөрүнди. Кә өңүрдөкле'йән, кә горгуиына гелйзн атьщ ядавлыгьг—оның айкларының келеменлешинден сайгарылды. Атлыньщ болуп гелиши көпиң үисини өзине чекди: хер ким ула ат гойберен
'ялы гарашды.
Атлы гелип даянанда, ат эленда. Ол гөк тишки болупдыр', реңки сайгардар ялы дәл.. Оиьгң гөвсинден, гулакларыиьвд еңсесинден, эрниндөн капүк оычряетр, эндамы бутаряр. Ат бакыныны уфуп, хасылап дем аляр'. Оның
үстиндәки галың лонлы, сүтүк гушаклы, гыркув богазы
тураиы үчин, лырылҗак сөс билен:
— Сув! — дийип хайыш этди. Демини дүроәнден ооң
•болса) хабарыны берди:
— Адамлар! Сиэиң хеммэдиэе, обаның улы-кичи адамларъща Эзивхакдан көп салам!
Черкез онъгң саламын-ы алды:
— Валейкумесселам!
— Эзизхан Теҗен илиниң хемме еринден хабар тутдурьщ, патыша хөкүметиниң үстине чозмага тайьшланя.
Оның алан хабарына гөрә, текелериң хеммеси гозгалаңз
гатнашҗа1К|Мъш. Ш^оңа. гөро, бүтин ил араоына атлы яйрадып, шейле та^бшырык берди: Патъшханың пәли азды.
Гурбы гачды. Мусулмана эл узатды. Ш-онъщ үчин биз пы298
гамбер тугыны галдыряс. Башына телпек геен, гайратыны,
намысьшы элинде саклаян, мусулман ганы бар адам —
эрте апиам хөкман патыша хөкүметиниң үстине чоэмалы!
Уламаларын, тасоьжлшаюьша гөрә, шу урушдт йүз дөндеренин, мальг халал, хатыны талак болмалы!
Эзизи Гоша обасында! танаян ёкды, онын, адьгны хем,*
биринҗи гезек шол атлыдан эшитдилер. Диңе Черкез өз
гудаларьгаа баранда, оның барасындакы гүррүңи диңЛӘ81ДИ‘._
Эзйз мундан он-он ики йыл озал ахальщ Херрикгала
диен ©башндан гечүп 'релип, Төҗенде, Багшы-Мириш атлы обада яшаярды. Ол гурллы адамды. Ол, оба арасыньщ дайханчыльж, мирапчылык меселесине гатышярды.
Ушак яплара бир нәче гезек мирап хем болупды. Онын
басйю билмейән я5ПЫ'0Ы, Утамъгш нобурының улы мирабы—' Акмәммет Халпады. Акмәммедиң тарапыны чалян
Хүммет арчын билен хем саз дәлди. Эзиз, җема,гатданбир нәч-есини өз тарапына чекип, оның үсти-нден дивана
арза-да берипДи, давалашьшды, хатда дилмаҗа дага бир
аз эл хем гөркезипдя. Хүммет арчын бай оглы болаиы,
полкавнигнң ©з школыны окап гутараны, аркадаянҗының
гүйчл'И боланы үчин, оны орнындан дүшүрип билмдади.
Г айта, ол соңкы вагтда, бүтин Утам-ыш нобурына волостной белленвпди. Эзиз улЫ мирандан, арчындан, волостнойдая, шлиоиникден хем ияи хыҗувлы болуо, нурсат
арап гезйарди. Хәввр' о«д пурсат танылып, оның хусуси
хеңи көпиң нәразъмыгы' билен бирикди.
Шол чозушыкдан Эзизиң максады — халкы зулумдан
бошатмак, оньщ агыр гүнине көмек э-^мек, полковнигиң,
ар4'ыньщ зулмьшдан халас этмек болмащ взяниң квпдөн
бәри болан арзувына. — ханлыгына етмекди. Шоның үчин
хем ил ичине агглъг айрадьшда..
Черньшавыд, Артомоновың сәзвнден тәсир' алан Артык хәзирки әтмекчи болян чгадамыньщ пейдасына-зыяны■на дүшүнмон, өзиниң пызпын гыльггьша гөрә җаныгып
сезледИ':
— Адамлар! Бвзиң патә гиггмегимиз, хележ болмагымыз ким үчин? Элбетде, патышаның, арчыньщ, Халназар
байың биз'и өщкиден бедер эзмеги, парчала)М!агы үчин1
Патыша хөкүметиниң үстине чозулстны чын 'болса, бизем
шоңа -гошулалың!..
Думлы-душдан гәчгүнли сес чьжды:
—: Бу гүн я өлүм, я-да зулумдан дынмак гүнидир!
299
•
— Биз хекман чозарыс!
Атлы, халкьга. мейлини аңландан сон:
— Ягшы, хош ваттьщыз! —дийвп, атына гамчычалды.
Отуз единщи баш
Айнаны Баллы өйлерине гетирип ташланда, Мама
элиндәки сүйтли кәдисини гачырьгп, ах чекип, агзыны
ачып галыпды. Мерет болса сесин» чыкарман, гапыдакы
теләре япланып, башыны ашак салыпды.
Гечинин, чөпүринден ишилен үч бүкдүрме инче танап
Айнаньщ нәзик эллериниң ичинден гечипди, голларыны
доңдурыпды. Айна айралыгың азары, зулмың ынҗысы
билен оның азабыны дуйманды. Эмма танап чөзүленде,
дыкын алан ган бирден ураны үчин, голларына пычак
урулан ялы авапды. Гапыда гума булашып отуран Айнаның сачлары дагыныкды, тозан сиңен солгун йүзи чытыкды, гамчы деген, сымсьжланан гөвреси овулыпды, эмма
гөзлеринден яш чыиманды.
Айна отуран ериндөн гозганж,ак •боланда, гөвресине
эдем эдип б«лм!әнди. Ол, бшш сына® ялы товланҗырап,
ьШталы .гөз билен төверегине гарапды. Баллы атың үстинде, маслыга геле» йыртыҗы ялы, сеңригинн йыгръш
дурды. Ояың янындакы ёлбарсың гарагулагы ялы ики
атлысы оның 1мейлине середйәрди. Мама хениз хем агзыны ачып, ики эгнияи йыгръип, Айнаның үстине абаньш
дурды. Мам-аның дөреден трагедая сахнасы бир нәче минутлап дымьшды. Ахырында Баллы атының башыны өврүп:
— Сиеиң намыс пердәнзизд йыртан җенаяткәр' машгалаңывы гетирдвм, эешик эдиң! —дийип, эдерменлвк сатьшды.
Мама Айна гөзи дүшсе, оны далаҗакды, чиг этини
чейнеҗекди, эмма оны эдип гетиришлерине гөзи дүшенде,
айылганч вәхим бейнисини гаплапды: оны алып гачаны
өлдүрендирлер дийип дүлгүнипди. Узак вагтлап дишми
ярып билмән дурмагы хем шонданды. Эмма атлыларык
доланып баряныны гөренде, ол иң ооңында дилленди:
— Аю, дурьщ энтек!
Баллы атьшың башынъг чекип, еңсесине гарапды:
— Оениң -бил-ен инди1 оөзимиз гутарды!
— Ханъг муның ёлдашы?
— Оны гызыңдан сора..
5
300
Дурьщ энтек... Муны альш гидиң!
Баллы атьшын, башыны чекҗек ялы этди: «Алып гидиң» сөз» онын, гулагына ке1М яраман, доланмак хыялына дүшүпди, эмма Айнаның «Злдегди» диени ядына гелип, «Оны игг әкитсин» диеси гелди. Эйсем-де болса, Айна болан сөйгиси, ондан хениз тама-сьшы бүтинлейин үзмезлиги — шейле аҗы сөз диймәге гойманды.
Мама оларың .ызындан бир, Айна бир, йүзини ашак
•салыи дуран Мереде бир гарал, нәзде этҗегини билмән,
әйиң гамышъгна 'йүзини берип, хоркулдап аглаиды.
Оның ерине Мерет йүзини галдырьш середипди: Маманың соҗац силкинчмеги өйи ырандырярды. Айна, шагадың агзындан сьгпан яралы хораз ялы, гума булашып
отырды. Какасыньщ найынҗар, гайгылы йүзине гөзи дүшенде, Айнаның гаеаплы йүзине гайгырмак, аламаты яйыльшды. Ол өзиниң утанч халыны тәверекден кеерҗекләп
гелйән чагалара гөркезмезлик үчин, еринден туру-п, өзияи
гараңкы ичертак ташла-маичы 'болупды. Даңы сызлаихдыран аяклары оңа турмага май бермэнди, вки элини дирәп
галмакчы боланда, азарлы эллери гөвресини гөтермән,
йүзин йыкылыады, такыр' ере деген бурньшдан ган акьипды, йүзи, сачы киршене булашьшды.
Айнаның ганлы йүзине гөзи дүшен Мама, сүмүгини
чекип хүнүрдәпди:
.— Көр бол! Гарагың чыксын!
Эмма Мерет оңа дөзүп бидамән, Мам1а гөзлерши алардьш середипди, додакларыиы' мүңкүлдедипди, шейле-де
болса, сесини чыкарман, Айнаның голтугы-ндан галдырььп,
ичерик сальшды.
Мама узак гиже Айнаның дашына гечипди, херрелинди, буруп алъшды, ялаңач тенинден темен дүртүпдч, ялбарыпды, аглапды, ховатыр' берипди, эмма кимиң алъш
гачаныны айтдьгръш билмәнди. Ахырында налач галът,
Халназарлара «Гелниңизи йыгнаң»- диенде, Айна «Маңа
эл дегди» дийип, хем олары, хем! энелигиви зәхерләпди.
Мама ярым-яш болуп:
— Инди бары бир йүзишгз гара болды, ким альш гачан бол(са айт, болмаса, шоң^ берел»! — дийип ялбарьтды. Эмма Айна оның мекар севлерине ынанмаиды. Мама
оңа:
— Сен айтмасаң, сатлыгың яманына саларъш. Хелей
үстине берерин. Етмиш яшлы чала чатарын, өмриңде ил
гарасыны гөрмез ялы эдерин — гырдан чыкарьш! — дийип
301
горкузьгпды. Эодма Аййа инди хич бир затдан этияч этмейәрдл.
Шонлукда, Айаанъщ сввдасы гү-мүртак болуя галыпды. Халназарлар не-хә .релшн эдинипд» — эдинәймекчя'
боланларында-да, Айна олара барҗак гүманъг ёкдьг — неде эди>н5к.«к дәл дийипди. Мама болса алаи галңыны нотҗегини билмән, голтугы йыланлы ялы ятьш-турярды.
Айнаның шол үч-дөрт ^гүн ичгинде гөрея азабьины, чекен гайгысьшы айдьш. дүшуңднрөрли, язьнп гөр«,езерли.дәлди. Шол ьщҗылар оны, бир яндан, бездирсе. дунйәден
доюрса, бейлеки тайдан, шол терс дүзгүнлере/иитренҗи'
адатлара, чекилмез зулумлара газапланярды. Ол бүтин
дүнйәни от болуп яксам, дурмуш яз оты ялы яңадандан
гөлерседи двййәрди. Эмжа оның хич бир зада гүйҗи етмш, эҗиз галаныны-да хак-хукуксыз аял болуп доганы.ндаи хасаплаярды. Эркеклерин, герйән зулмыны дүшүнип
билмейәрди. Артышң гачып йөренини э-шиден-де, зсыл
себабине дүшүниц билмән, асыл, ол барада! ойлам-ан: «Худайым, эле дүшмв бнлсе хейдир» дийвп дилег эдйәрди.
Мама ахырында агыр аза|бы чекип билмән чырчыклапды. Өй иши ене Айнаньщ өз башына галып, ол бәшинҗк
гүн икиндинара сува гидипди.
Артьж шол гүнки йыгнакдан соң бириииң байталчасыны минип, сува якмага барды. Гуйының башында эгеле
болуп дурян маллар> хова бвр аз садаынлал башланы
үч-ин азальшды. Ылайта1-да гүн гиҗигия башлаяы үчин,
гуйың башының үйшмеги кән дәлди. Диңе ики саны сув
алып дуран аял барды.
Артыгың бир гевек чекен сувьшы байталы ичди. Ол»
бедр^есини икинҗи гезек салланда, аялларың бири гидип,
бейлөт гарры гуйың башьшда' галды. Артьж бедресини
долдурмак үч.ин йүпини галгадаида, Айнаның етип гелйәнини гөрди. Ол, Айнаны гөрен гөзлерине ынам этмән,
■гайталап серетди Ол, хакыкатдан-да, Айнады, гөйә диерсиң, хич бир. кьшлыш башывдан гечирмедик ялы, өзине
лайыклы белент дереҗе билен галкыҗаклап гелйәрди.
Шейле-де болса, Артьгьщ гөзине болмаса, оның йүзи
оолгунды, гызгылт яңаклары агарярды, тумшуклары чекилен ялыды, юка габаклары акоо>вулт өвүсйәрди.
Артыгың гөреҗине гөзи душенде, Айна-да өзини йитирди. Ол, аркасьшдакы бош кәдани- дүшүрмә-ня унудъш,
багы күлтеряеиги бедреоики элинде тутуп дуржы. Ол-да
Артыгъщ сыпатъиның үйтганини, азаи чекениии аңлады.
302
Тарры аялъщ күйзәң агзьшдан двкйән сувы онын. ашагындагкы гумак ери кввди-де, күйаеси бейлесиндәки яба
бакан лыгырдап, тогаланъш гитд». Сөаиц әбетөйини тапма« дуран Артыга күйзәнии, тогаланмагы — гүррүн, ачмата бахаиа болды:
— Бибиҗемал, эҗе, бу иэхили болды: мен бедрэмк1
сы1пдырды1М1, сен-күйзә-ңи .гачъирдың?
Эл-аягыны палчыклап, күйзесиниң ызындан етен гарры зейренди:
— .Хазан урммшьщ дүйбини элйң аясы ялы чүри эдйәрлер... Муны ислэн ериңде отурдьга болямы нәме? Бир>
аз яоырак эдәенлеринде, нәме уссаларың эллеринден дишлейәмикә?.. Вий, җаным, сенем, асыл, бедрәни гачырдыңмы?
. — Хава-ла!
.
Айна олвръщ алгҗыраңңылъшъша йылгырды.
Артык оның хәвирки гайсыз додакларъгадан елесв, оиьг
сазың ичиндәки гысышы ялы, ямашгандан багрьша басасы, Айнаның мәхир силинден тешне гөвнини гандырасы
гелди. Айна 'барасьщдакы чекйән аз«быны Айна>ның езине дуйдурмак иследи. Эмма экилмөдик еринде гөгерен
гаррының яны, ери дәлдигиш аңлап, Айна йүз тутдьг:
— Айна, мен бир аз гыссанян. Байтала бир гезек су&
чекип берер ялы, сея гаты гыссанмасаң, бедрәңи берсенеГ
Гарры аял оняяча:
— Вий, җаньм, Артык! мениңкини алай! — дийип..
оңа чиңерилди.— Нирә бейле хойлукярсьщ?
Айна шол вагтда Артъгга бедресши узадьипды.
Артыгың Айнадан бөдре дилөмегинде айратын себәпг
барды: гарры күйзесини долдурар гидер, мен Айна билек
бәш-үч агыв сөзлешерин дийип ойлапды. Эмма гаррының.
күйзе отурдышы, сув гуйшы гүн яша«дан өң гидерля"
болмады. Артык өз янында-н «Бу гарры яшлыгында свйүшип г&рмедимжә? Я о«ы эйй-эм унутдьшыка?» дийип ойла-йды. Ондан соң гарръшьщ совалына җогап берип башлады, эмма оны өз яньшдан Айна гүррүң бердигид®:
— Бибиҗемал эҗе, өвиң билйәоиң: хәзир' бизиң дүнйәмиз булашык. Пәле дийип, галыңгызыл эңек йигитлери
умм^адан чыкармакяы болярлар. Сениңем' оглың оңа штҗегиң бири. Шейле дәлми?
— Хава-ла, башыңа денейин! — диенде, гарръшьщ йыгыртлашан габакларьшың, селчеңлешен кирпиклериниң.
арасьтндт яш дамҗы.
303
Артык довам этдй:
— Утамышларда Эзиз хан диен бири йыгынчак дүзүп,
зпатышаның үстине чоөмага тайынлаиямыш. Бу гүн биз®ң
обамыза-да бир атлы хабарчы гелди; эрте агшам чозул.җагыны мәлим этди.
Шейле бир зат менем эшитдим, балам.
— Биз хәзир шол яна гидвп, гөрүп гайтҗак: хал-ягл.ай билҗек.
— Б-ерекелла, балам! Гайрат эдиң, алныңъгзы хак ач•сьгн!
— Бибиж;ем1ал эҗе, гайш этмад! Биз онын. диванъша
•ган чайкап, болкөйнегине отлы көйнек гейдирерис. Сен
аркайын бол, оглың сенден айрылмаз. Сен оңа гуванар<сың.
Айна Артьггың кшаялы сөзлервне дүшүнди. Шол сөзлер оңа гурп берди, Айнакың чөкгүн гөвнини гөтерди, гөзлериии гүлдүрди.
Гарры болса жоннук күйзесине гүйменип, Артыгың
еөзине бериладек билен гуйының башьгны өзине месгеч
эдвндв, бу гүн ызына .гаадарлы болмады. Айнаның элинлең тутмак, гүлүп дуран гезлеринден өямек, чьшлакай душушъж в аггыйы' беллемек Артьггың җаньгны хейҗаяа сал-ян арзув болса-да, гарры айрылмады, төверекден ене гелйәнлере гөзи дүшени үчин, байталына атланды, гэзиниң
гытагыны Айна бакан айлады:
— А гыз, Айна, шол бедрәңи бир узатсаң нәдаркә?
'Йөреҗек ёлымыз эп-эсли бардыр; мен ондан бир-ики
овурт овуртлайын.
Күйзесиниң гулпына япышан гарры:
— Узат кейгим, узат! — дийди.
Айна, бедресини ендедии узатды. Артык бедрәни аланда, гарръгньгң гөзине гүйдүшип, Айнаның элинден тутды.
Эллеряң гывгынлары баръш, йүреклере тәсир этди. Ола-р
■бири -'бирлерине мөхир билен хыръгдар чиңерилишдилер...
Ар^тык:
— Я-гшы, хош! — дийип, гарашьш дуран ёлдашларына
•бакан хайдады.
Ол, ики атлының- еңиие дүшүл, горгунына еүрди, байтала д&зди, ил ятманка, Эзизиңкә б.арыц етди.
«Гоша обасындан векил гелипдир» дийип, Эзизе хабар
■бердилер. Ол, Артъггы өз янына чагыртды.
Артык гиҗәниң бир ваггы .болмагъша гараман, төверекдәки гаймалащыгы, гелйән-гидйәнлери сьшландан сон,
304
салам берип, ииерик. гирди. Эши гарма доншы, сутүк гушаклы, дашыэдан ата<р> чәкмен ясгын!ж.а1клы, аяпьг квнерәк гара әдикли, башы силнме гар.а телпекли, сүйнмегрэк
йүэини бир ае мама дишәи, эн.етиюи гыркан, муртьгны товлан, ортадан ёкары даяв бир адам билен гөрүшди.
Эзизхан саглык-аманлыкдан соң әвмезлик билен гүр•рүң зтди:
— Ил-гүн пар ахатльюйыдыр1?
Артык, Эзизиң совалыны геңиргеди, оның йүзине серетди. Оның гоязы сылапъмадаиы әвмезлик. билен агыидөнйән гөзлеринден хич бир зат дүшүнмән, белкИ', мени
оынаи лөрмек ислейәндир диен- маньг- аңлады:
— Ил оарахатлык дийип айтмага дил барар ялъг дәл.
Мөҗек даран сүриң хаигы нохши болса, илиңкем эдил
шшың ялы.
АртьЕпың сөз урушы Эзиэе ярады:
— Ягшы йигит, оен хайсы обадан?
— Гоаяа обасындаң.
— Хэ, Кәл угрывдан. Ады,ң «әме?
— Артык.
Эзиз ха-н, Артышың ниредендигини, вахшш адамиыпыны билендеи' ооң, онда езине ыианч дөретмек, оны. өотне
чекмек максады билея сөзини оваданлап башладьп
— Артык, сен догръг айдаоьщ: ишиң герйәв гүнини, ит
герое, гези агарҗак. Харамзада арчынлар, эминлер башлыклайын илиң этини чейнап, ганыны' сордылар. Инди
•бодоса сүнзшни пытрадьш, ашыклъгсыны гемирмекчи болялар. Мундан артьж чыдар.а тап галмады. Хайванам сойҗак боланда, ез гурбьша гөрә га!ршылык геркезйәр*. Биз
ыисан болуп дүшүнип дуруп, ез бойнымыза йүп салып,
гөни өлүме бармалы 'дәлдирис! —Эзиз бир> аз беврини
диңиргәп, әхмиетли ардынандан соң довам этди.— Биз
машгаланы есир галдырып, патышаяың дашыны горамага гидип, чет юртлара есир дүшенимизден, уруш одының
ичинде янып галанымыздан—өз юрдымыз үчин сөвешмегимиз зерур. Ах}гнларың айтмагъгна герә, шеригатам оны
макул билйә; мусулман адына эа болан адамдан оны
талап эдйә. Марылы, ахаллы. гарындашларың хем патыша үстгане чоэҗаклары барада мен' хабар алдьгм. Шоның
үчин хем биз патыша хөкүмегиниң үстите чозадагы, паледен сышмагы маслаха/г бишдик. Сизиң гелишиңиз ялы,
хемм)е обалардан адамлар гелйә, хеадмел^ер хем чозмага
тайынлыкларъшы мәлим^ эдйәлер.
20. решающий шаг
305
у — Чоэмак вагтъгаы хаяана белледадиз?/ — Эрте агшам, селәлик чагларында.
' Эзиз ёкаркьг гүррүңлернни дүй» өз Башшымириш обасьщда йыгаак боланда-да җанъсгып гүррүд эдипда. Кырк
йыллал гошунчылыкдан тархан гезён дайхан . бирденж»
солдат бермепи1 — пәлон-и хем ол, оолдат дий-ип ' дүшүнйәрди — еров ёкуш гөрди. Ол хениз башъгна иришме,
аркасына ховут дегмедкк тез мал ялы депревди. Эзизг
җан герекми-пычак диен ялы гыссаглы вагтда герекли
гүррүң эдени, оның дәрдиие эм салапы берени үчин, ослагсьгз ерден «хан» адьгаа эе болды.
Ээизиң хәзирки чыкышьг төтәндөи ялы ^болса-да, онык
асл1Ы1нда гизленип' ятан бир сьгр барды. «Чозмак герек.
Олҗаламак герек» дийип, даш-ичде бир чалың гарылҗык
сеси эшидилйәрди. Шол оес Эзизиң какасы Чапык сердарың сесиди. Чапык өз дөвринде, сердарлык, тире башлык,
аламанчылык эдип, өз тиресини ызына эерден адамды.
Эзив шол Чагтык оердарың оглыды.
Эзиз Артыга табшырык бердв:
— Артык, хәзир вагт гьюсаг, белл® бир дүзгүн дүзме*
аңсагг иш дәл. Шейле-де болса, баш-1башда!клык болмаз
яльг, хер киме ■белл» бир юмуш тэбшьврмалы. Меи сени
өз обаңа, ур^уш вагтында бүшн К»л угрында® йыгнаиҗак
нөкерлере башлык беллейән. Сениң нөкерлериң аграмы
■гөни шэхер гаршысывдан чозагр. Сен өвиң бир нәче атлы
билен ш>әхер илерсииджи будка янындаи демир ёльг боз;
оньгң отлысьшың аяпыны сьшдьгр...
Аргпьж оңа оовал б&рди:
— Илде ярагам-а ёкдыр.
• — Худайың өзи кемек берөр. Шәхери алсак, бүтин
яраг оз элимиэе гечер. Шондан -соң биз ики яньшыза от
горсап билерис.
Эзизиң тутян тутумы, айдян сөзлери Артыга яраса-да,
оидакы болан улумсылык, ган чылгьгмльг гөзлериниң гахар бишен агьш-дөнмеги оңа ярамады. Ол шол адамда
нәжшш-де болса бир- хили езине гаршыльгк, бир> хилч гөвни башгалык, чегкилж сызды. Эм^ма Артык атланмашы
боланда, Эзизиң өзине берен табшырыгы гөвнинден
турды:
— Артык, бизиң тутян тутумымыва, белки, бир> нәчелер, ягны паггьша билен илтешикли адамлар гаршы болар. Сен сшары гайгырмагьгн. Ким гаршыңдав чыкса,
гүйчден салгъпн, талагын!
ЗС6
Шол соңкы сезлер Халназары Артылың гөзиниң өңин-г
гетирд»:
— Асыл, эдәйҗегимдир!
Отуз секизинщи бйш
Хүммег волостной, полкшнигиң бу гүн арчынлар^,
эминлери, волостнойларъг йыгнаетныиы, пәлөниң »ң соккьз
гүниняң беллөнҗегини1, шол йыгнакда -өзиииң болмагынын
зерурдыгьгны к©М1Сиз билйэрди. Эзизиң йыгывчак эдйэнв
хем оның гулапына илипди. Эммо! аныгы-на етш билмәнди. Э-гер ол өз ызындакьг гозгалаңлы хабарың нәмедигини
бшшән барса я угур-утгасьгз йөнекей мьш-мыш хабарлары йолкойниге мәлим эдип, зат ёк ерден оның йүрегини
буласа!, ол хем ялан чыкса өзи үчин-а1быр'ай ёгыны анлаярдьг. Шоның үчин Эзизиң төверегими барламага, оныч
этҗек бюлян ишлерини дерңемәле иада саны жансыз ибе■рипди. Ол шоларың гелмегине гарашярды.
Хүммег волостной ачык хо©ада эгни яогынжаң донлы
гезнм эденден соң, тамына) гириш, сонюы алан кичи аялы