Aýgytly ädim I - 09

Баллыньгң карт ойнының янында биринҗи гезек. отурьйиыды. Эйсем-де болса, «Эҗем оглы» диен оөз она ярамады. Ол готуракы йүзиви аҗымтык йылгыртды:
— Волостной ага, кагьгзыны эҗем оглы билен хумара-а гоюшаймарсың?
— Хан оогул, гьгосанма. Герегин шол болса, зсумарын
бир яны саңа-да басьгм етер!
Бабахан арчьгн гатлаклъг гапҗыгьшы банкын үстиңе*
оклады:
— Бер!
Волостной оңа бир кагыз узатды. •
— Ене бер!
— Биринем бер!
.
— Янарсың!
— Бер дийдим — бер! Я>нсам—мен яняи!
Волостной оның гөзине гуйдүшип, өзине дүшен дузы
узатдьг:
— Ал, донуз оглы, яндъщ!
Бабахан арчьш сонды карта гвзи дүшенде, барыны
бирден пылчал у|рды, оеоини чьжарман, дөрт саиъг онлугы чыкарьга, банкың үстине оклады,
Тәчли дилмач картасына гайта-гайта серетди-де икирҗинледи:
124
=— Бәш мавада бер!
Волостной оца гыжалат берди:
— Көпей оглы! Бүтин уезд саниң элинде. Сен нәмән
гайгысыны эдйәсищ? Ур барын-а!
Бабахаи арчьш аяклы чилимиң түссесини совуравдан
соң гүлди:
— Тәчли дилмач аланда тввекгелдир! Муньвд гүмүртик оөвдада батырльгк билен иши болмаз!
Агсак мүрзе насыны түйкүрип, агзыны ещи билен сүпүрди-де-, йигррми 'бәше урды. Ол алып айрыландан оон,,
Хүммет волостнойың ба^ңкы чишди. Бабахан арчьш билегини чызгаи, илеррәк омзады:
— Әхли Гоша обасьшың чотына, бер!
Арчы.н онлук билөн дузы ташлап, баңкы езине бакан
чекди.'
Оюн узага ч-екди. Ашсак мүрзе пулыны гутарды. Карз
аланының хем соньша чыкды. Гырмызы доныяы гаадальгна ба!сды:
— Бср!
Тэчли дилмач он.а квная билен гүлди:
— Му.ның инди гитдигидир. Утулса, әвеюини хем хумара гояр.
Агсак мүрзе агзынын, гыллыгыны оорды:
— Баяры өй.инизе чагырыл, абырай газанян оенсиң!
Е«е гыкылык, ене сөгүнч башланды.
Җүбисини бошадан Хоҗамырат волостной яимдев
дилеҗигини билмән, төверегине гаранҗаклады. Ваганчы
оглыэдан аланыяы болса ики элде утдурды. Бабахан арчын онын ягдайьша дүшүнип, Балла буйрук берди:
— Баллы хан, йүз манат чыкар!
Баллы үчин йүз манат атасының девлетиниң ярпысындан аз шрүнмеди. Онын, өлине бейле кәи пул хөм
илмейәрди. Какаоьшын, табшырыгына шрә, ол бу гүн
ярым в.агон арпаң пулыны альшды. Ол оңа йүз манады
бермәге горкды, бермезликден хем чекинди, гезлеригаи
мөлертди. Бабакан арчын оңа дазарылды:
’— Хей, 'ит оглы! Зртирки гүн оңа йүз тутҗак ене
взиңсиң, 1атанды!р! Бер дийиленде, сесиңи чыкарма-да
берибер-дә!
Баллы сандыракл.аян эли билен .йүз манат санады.
Волостной үчин ойың пархы болман, барьшы бирден
банка гойды. Арчын болса Баллыны йүзине өвди:
— Баллы хан Халназар байың огулларыньш иң оер'925
кердеоидир. Бир аз салымдан муны мөн ез элкм билен
еерерия.
Картларьшы барлаян Хоҗамьфат она эхм«е?г хем
бермән, гепин. гелишигине гөрә совал берди:
— Нәме, бу өн.ки аяльвды халанокмы?
— Бай оглы үчин ики-үч, хатда дөрт хем бюланда
көплүк эдөси ёк: хәзир болса бу дулдыр.
Баллы, Атаҗа билен гүррүндеш болуп, оңа өз йүрегиндакини озал айдан болара чемели. Эмма Атаҗа оныя
кимиң гыз1ыдыгыйы ядына сальш билмән оовал
берди:
— Арчьщ хан, оаниң обаңда бир... Макул бар-ла!..
Кимдир шол? Оның ады хэзир- ядыма дүшенок. Баллыны еерҗегиң чъшың болса, оөн оңа шоньщ гызыны
алып бер!
— Хә-ә, Мерет макул... Эйгертмез-ов!
Хүммет волостной кагызыны барлап гөренден оон,
үчүнҗини чекди...
— Эйгертмез!.. О нәме үчин эйгертмез! Налачэдөйниң эйгерен зады болмаз! Бер ханы, эйгертмә билсе,
эйгертмесин!
Хүммет волостнойың «налачэдейин» сөзи Бабахан
арчына ярамады. Ол оны дузламагы йүрегине дүвди,
бирденкә-де башга хили гепледи:
— Хава. Мерет макул бай хем болмаса, гурплы адамдыр, Бу болса дул. Оның үствне бир чагасам бар.
Хоҗамырат волостной кагызындан хем, арчьгның сөзинден хем разы болман, игенчли гепледи.
— Хей, ичине җөвен дүшен!.. Арчын хан, бойдаш болса, сандаш болса, реңкдеш болса — ол ики арада свнин
нәмә герепиң бар?
Тэчли дилмач »ки .онлугы җүтләп гойды-да:
— Чек бойдаша! — дийди.
Агзы наслы Агсак мүрэе ваззыклап гапледи:
— Арчьгн хан, мени ураны — худай урсын, леллим
болмасаң, дуллугың үстини ертүп билердиң! Нәдерсиң
асыл, макульщ-макулламага дили хем бармаса!
— Гуллыхан, леллим дийип, езиң ялы, агзьщың шллыгыны акдырып отурана айдарлар! Мен хер халда, ояың
маслахадыны сенден сорам,ан!
Гуллыхан «йигрим бир» дийип, картасыны көп кагызьгң үстине. ташлады-да, баңкы еэине бакан чекди. Тәчли дилмач:
126
цЦ|||| 114И мшатлар билен өвдилер, хед хайсысы өз хөдүрЛ*|<*»ин‘|ПШИ Садап <бая> )и М|Щ|| чыкарды. Эмм,а Садап байьщ гөвни оларын. хич
Пнщшде эгленмеди. Етими агзаланда — диндәси гелмеди,
ң дийшкенде — йүрепи буланды. Азансык бир шикести
М.У1ИМ эдиленде болса: «Ег-э-эй, гоявери! Худайым сакмН‘1)1‘НЬ дийип, элини далдалады. Шол оананларын. ичйиК', Мерет макулыи, гызы Айнаны гөркезен хем болды.
! бая шол гүррүң ярады, Айна барадакы гүррүци
ил ыхлас билен диңледи. Оның оңа озалдан хем шсинди
н I у*|)1Ярды. Ооңкы вагтларда, ылайта-да, :гелинл«к гөзләп
•никландан ооң, Айна оның гөзине ъюсы гөрүнд», Айнаны
>1мач1 гөрмейәнини, Б.аллы *ем оңа яңзыдьгпды. Ол ез
шстларының янында «Мен Айнаны хекман аларьш!» ди141 ^үррүшини Х€1М эшидипди. Халназар хем она гаршы
Йөне Белви, Айнаяы оңа берҗеклер-ми?.; Айна, элици гетир гарыбың чагасы дәл ахыры! Баллы болса дул.
(>1('Ыц үетине б»р чагасы хем бар. Эйсем, оның нәхили
«илшОтиы, тютш! чоресини тапмак герек?..
('цдЛп ШШ1 шүбхелерде бҗрнеме чолашан ваггы«ди, окыи, улумеы гвини текепбирлик атына .атланды:
• Хым! Мерст макул мениң билен гуда 'болуп билое, нәме
,'фманы бар? Мендәки ялы етмев, онда-да ёк дәл! Меяиң
(11’лымың телпеги аган (болса, оның шзының энеси ёк.
Мама диениң — энелик ахыры! Шол лаоырдавук гырнагы «болмаида-да халадьгым ёкдыр. Хер зат болса, МереД'ин лызы өз эҗеоине чеюипди.р, оңа ат дакьш 6'илҗек дәл.
Элбетдс, мен алсам, ол хөкман берер!» дием нетиҗә
гелди.
Садабын х«м, Халмазарың х>ем, Баллының хем гөвни
Айнада даяиды. Садап бай шоның үчи« Айнаиы йыгыйыгыдан сынлады, оҗуж-буҗук бахана билен өйлерине-де
барды, сөзлеадип хем гөрди, Мама-да яранҗаңлык этди.
Сезяң гердаши бишш ол, Мама бир аз какдыръш хем
гойды...
Халназарың Баллыдан кичи огЛы Бегмәммет дайханчыльж ишлерине гатьшгман, чарвачылых иши билен адешгулды. Ол хемише Халназар байың сүри гойнына гарашык эдйэрди: чопан-чолуклара эсөван 'болярды. Оның
обада болян, гуррүңе гошулян ваатьшдая—мейданда
боляя чагы кәвди. Оиьщ тәэе гайдьш гелен гелнм оларың
машгалалары билеи ончаклы- өвренишмедигинденми —
9. Решающий шаг.
159
I
хатарың бүтин ишине әбе-д>е-ж,үйж.е гатышман, ят мал
ялы кеерҗекләп гезйәрди. •
Халназарың о« еди яшлы, ге®ни хенив гайдып гелмедик 'Оглы, өтен йылдан бәри Хакназар ахунынкыда окаярды. Онын ады Оразды. Ол гаты чепиксиҗе боланы
үчин, 'болманда-да бу ише ярап дурҗак дәл дийип, Халназар оны чагалыкдан окатмагы йүрегине дүвүпди. Оны
озал, әрсары молла тутуп окатды. Сонра Мухамметназар
атлы бир ата молласыны Сарагтдан гөчүрип гешрди.
Ораз совадыны чыкьш, пукъгкейдана дүшенден соң болса, Хаиназ.ар акунын, медресесине элтип ташлады. Онъгң
адынын үстине ене бир ат гошулып — молла Ораз болдыМолла Ораз бир хүҗреде ики болуп яшаярды. Оларын’
хер хайсьшың өз башына бир фган-дүшегҗ хер хайсыньщ өз күнҗинде йүк галдырылян «эшеги», икисиниң би^ригип бир морысы, бир теншойы, бир көмүрханасы, бир
бухар семаварҗыклары, бир «аха|р биширилйән машынлары хем газан-табаклары барды. Олар чендае гараңкы
хүҗреде, икиси бирден аглашян ялы болуп, текрар эдйәрдилер. Чендан бири семавара, бейлекиси газана япышярды. Бәш вагт намазларьгаы ырмаярдыл.ар. Эртир намаздан соң метҗитде акуның өңинден сапак гечйәрдилер,
т&зе сапак алярдылар. Эмма гиҗелврше чеал&н шагалан
хем этмән дурмаярдылар. Хаиназар ахуның медресесинде
окаян башга-да кәнди... Оларың ичиэде хас улыр.аклар,
көпини гөренлер, алаҗагөз моллалар хем кәнди. Олар
чендан үйшйәрдилер, сүйҗи-сүйҗи сөзлешйәрдилер, палав йййәрдилер, гызык 'отонлара баш гошярдылар...
Молла Ораз өйлерине ‘геленде, Садап бай оңа ген
галыҗылык билен середйәрди. Оның .ренки ювусгадан
горканың йүзв ялы дым-акды. Йүзинде ган-лет ёкды. Хениз түй чыкмадык тер яңаклары мьюсарьш гөрүнйәрди^
юка додакларьщда ган, гәзлеринде шөхле ёкды. Донының багҗыгьшы ойнао, йүзини ашак сальш отурышы бир
хили мүйнли ялы гөрүнйәрди. Ол рухсузды, эбти дүшүкди. Оның хьгррам сарыҗа телпеги, акҗа кө&н-ж-балагы,
җорапсыз инчеҗик аяклары оны хас хем, эҗиз ялы, теркидүнйә ялы гөркезйәрди. Оның йүзини ашак салышыны, адамлардан йыгрылышыны, гиренде-чыканда янын
йөришинв, хемме кишиден суосының песлигинй гөрен Садап бай: онда бир хили кесекишик, езинден дашлашмак,
сандан чыкмак ялы бир ягдай •сызды. Шонын үчин Хал■назара йүз тутуп ялбарды:
1ЗӨ
Л)м, лакасы, сана даййән! Ораажанын. ок.аңы инди
|в)‘ЛН||| Ол, ак-гараны сайгарарча, алгы-бергин» онарарЧй Ли-|ундыр. Ол гаты хорланя. Оны окувдан чыкаралы!
I
болушы Халназара швы яраярды. Ол оны
|*1г|Н1'1Ч1т адамы дийип билйәрди. Онын .пәли песлигане,
I улмүрешине гуванярды. Ол өз янындан: «Шабасан ахун
Н(‘М бай 10ГЛЫДЫ. Белк«, мөпрәк ожаса, Ораз хөм ахун
Гншар. Шоныңкы ялы медресә, ада, абьфая эе болар»
дщййП ойланярды. Ол өз байлыгынын дашындан, дани
Ш(Щ>ата-да ымтылярды. Молла Оразы ене бирннки йылд 1:Ш сон бухара ибермек, оиың өз башьина хүжре сатын
алып бермәк ниети барды. Ол, Ор,аз барада меселәни
•гүрт-кесик гойды:
— Гой окасьгн, адам болеын. Болманда-да бизиң онда-н иш там аквнлиги-м из ёк!
— Аю, какасы! Оглан' еандан чыкып баря. Ол, асыл,
биаиң машг,а'ламыз дәл ялы. Мениң гөвниме болмаеа, ол
өвлат адамсына айлаиыот баря. •
— Гарачыдан өвлатлыг.а етишсе, сениң башга нәме
арманың.бар!
— Аю, (гой, ол евладам болмасын, гедаям гезмееин!
— Түкетоене! Окумыш адам гедай гезмез. Дүнйәнин
малы оның өв үстине гелер.
Эйсем-де болса, Халназар оны өтен йыл экин-тикин
йы.лнанда, хасап-хөоибе герек болар двйип, үч ай ибөрадәи
саклапды, хәзир ене-де оның элине дептер-галам тутдурьш башлады.
Молла Оразың куръаны кыраат билен окышы, үм.сүмлиги, дилсизлиги Мәмметвели хожа-да яраярды. Ол, Хал.
назары гөреяде, оның йүзине өвйәрди:
— Түвелеме! Молла Ораза мениң сьгным отуря.
Э'М(ма Мәмметвелиниң Марьвда, Суханнаэар ишаның
медресесинде оканы, яшлыгыны бихуда сарп эдени ядына
дүшенде: «Хүшүр-зекада гызыгар ялы, Халназарың оглы
тапар-тапмазың чагасы дәл ахыры! Ол оглыны яш ваогтында нәхак мадрөоеде гойяр» дийип өкүнйәрди. Эмма
вели, өкүяҗияи Халназарың езине-де, молла Ораза-да
дуйдурып билмейәрди.
Молла Ораздан кичиои Акнабат хениз хич бир задың
манысыны билмән, гулпагыны тасадып йерен гызды.
Халназар мал дөвлетине лайыклы, -баш дввлетинден
хем разыды. Шоның үчин хер киме чекинмән барярды,
алярды, ене алҗагына-да ынанярды. Айнанын хем шол
9*
.
-
.131
алаяларынык бири болҗагьгна аяүбхе этмейәрди. Эйеемде болса, Мереде хабар гатманын, тәрини тапмалыдыгыны, ©ңи бшшн Маманын гөвниңи авламалыдыгыны — ол
билйэрди.
Гүн 'Кемсиз 1'ызып, өмлерин, гөэенеги ачылыпды. Итлср көлгс арап, ондан-оңа сүмсүнишип башлаетрдылар.
Узьш хатарыц гүнбатар четиндәки өке-тәк өйден докма
ссси эшидилйәрди. Ол — Айналарьщ өйидв. Өйиң гапбөврииде 'йувүрдилен дүйпхалыньщ үстиазде Айна еке езй
отурып, башыны ашак салып, докма докаярды. Ма-ма
Р(-):юнекдс янын гышаръш, хорлап ятырды.
Айианыц ики омзындан салланян өрүмли ёгьвд гара
опчлармиъщ учлары докманын үстинде товланярды, бак-.
җакд/ишпцр-а гөзлери*эришден-эрише гезйәрди. Онынбир
■•)ли кссерля', бир эли йүпли йүврүк эллери гөзлериниң
н|;м||На асрй&рди. Оның яглы гайыш ялы чее бармаклары
иоаик гү!р эришлерик бириии басып, бирини галдырып,
йүп чолая>рды, саг элинин. үч бармагы билен тутян кесерм оны йүэиниң угрьша кесип гойберйәрди. Оның адат
эден бармаклары чылшырымлы эришлериң арасында гөз
илгинсиз ишлейәрди: агыны — ак, гарасыны — гара, сарысыны сары, гырмызысыны — гырмызы еркнде читйорди, читилен дүрли йүплер болса серхет чекйэн ялы
хатарлапышып барярды.
Айнаиың читими долды. Ол үмзүгааи илери атыи, сыңрагьгнык арасьшда йүп тутя1н саг элшги икн гат эришиң
арасы билен йөретди, чеп эли билен докманы басып, аргаҗыны гечирди. Ондан ооң басырык өтүрип, дартьссыны
берк чекди-де, дарак урмага отурды. Айианың дарак тутян эли гөз «лгинсиз «нип-галярды, готазлары галгаярды,
сүмсүлелер жыңңырдаярды, дарак гүпүрдиң-гүпүрдиң сес
эдйәрди. Эмма ол гүпүрд» Маманың укысына ләсгел берман, гайта, аньщ чнызамьгаы позман чьжян хорруллысына
хен. болуп гошуляады.
Айна сыннысыны шоввулладып, читиминм гырадең
гырды, өсгү-нрәкдир өйден ерини гайталап алды, ондаи
соң дартьгсьгны аңрык ятекләп, басырьгыны чыкарды,
әневаҗыны сазлады. Ол ямашгандан читиме башлаада,
өз эли билен эмеле гелйән, аякларының астында ялпыллап гөрүнйәв гөле гөз айлады. Гөзел гөряүш Айнанын
гевнини гөтерди;
•
,
.
132
Айнамыд дүйохалысы обада белли болжак. Хер тш
ондан ■нусга алнсак. Ол дүйлхалы хачан. хем болса, ж
ейин төрцне дүшелҗек. Эмма ол: өйин. эеси ким болҗак?
Ким оның үстинде отурҗак?.. Артык.барка, башга ким
болсын? Артык тәзе алаа алашасыны кшлңедип гелер.
Айна шол алаша шу дүйихальшың нагшьшдан алып, диг*
диге, 'эерлик хем халы хорҗун докар. Аты көйяекче бйлен, .бачрык билен безәр. Артьж төре гечип Айнаиың- дока^н дүйпхалысының үстинде тироегини яссыга берил
гьшарар. Айна оның гос-голайҗагында отурып, демийи
ала« ч:айы гайтарып берер, гант, набат о®радар, нәзлинззли дегишер, кинамлы свзлер урушар, кейп эдип гүлүшер...
Айнаяың гөзлери эришдеи-эрише тезкп, эллери адата
гөрә гымыллап дурса-да, гөвни сүйҗи хыяллар ичинде
гулачлап йүзй&рди. Шол вагт «Салам хелик» дииип, гапыдан ичерик әтлэн аял, Айваның шол леззетли а_рзувларъгны бүтинлвйин оозды. Айна, хакыкатдан-да, Артыкдан айрылан ялы, хашылап дем алды, гейим-геҗимини
дүзедищдирди:
— Хелик салам. Гелевериң,— дийип, ослаогыа гелен
аяла сьш атди. Оның башы, гәвшүллән перенжнли, ■ эгни
совсаны кейнекли, аягы екҗеси пес шыпбык көвүшли,
узынак, аргас, гараясгыз, чал сач бир а-ялды. Айяа: ойы
танаярды. Ол өз обадашларындан, обаньгң ёкары четинде
отурян Умсагүлди. Айна оның кеоби-кәрине белет.боланэ
үчин, оңа бвр хяли шүбхе билен гарады, гөвнине бир хили иңкис гитди. ’
•
Умсагүл эсентаныш ялы, өз өйине гелен ялы, хич бир
затдаң чвкинмэн, Айнаның янына гечди:
— Кан вагтдан бәри г&ршзогам. Ханы кейгим, гөрүшели! — дийип, 'ики эли билен Айнаның ики эпнине какды:
Ондан соң оиың шлайжагында отурып, Айнаның докма’сьгны сынлады. Докманың ики ян гырасы тар тутулан
ялы дең, гырымы дүз, реңки саз. Халының йүзи махмал
ялы сык. Эриши инче. Оның гернүкли гөллери Айнаиың
йүзине меңзеш ялпыллап дур.
. — Түвел-өме! Түвелеме! Түф; түф! Гөздек, дялдөн Сак-'
ласын, кеГшш!
:
'
Умсагүляң порсы дем», чйсндали шёмал ялы,, Айнаиың йүзине'пүркүлди. Ол оңа хер нәче гьюмылжьф аса-да,
Айнаның гөвни Умсагүлде бир йигренҗилик сызды. Ай«а
башыны галдырман, оңа ончаклы әхмиет бер^ман, чити333
мине довам этди. Умсагүл Айнаны сынландан ооң, төверегине гөз гездардв. Өйиң эпин-эшиш битин, ич гоншары абадая, дүшеклери орта хал:да. Мама гш&негин
агзында чәшерип, хорлап ятьгр. Оның бөрүги гаяыпдыр,
ягҗымак сачлы келлесң томзак ялы гаралып лерүвйәр.
Ичи даракдишли гарагәз бөрүги — пыштылың көвөг» ялы
хаңкаряр.
Умсагүл гөз гытагьгны Мамадан айырман, Айнаның
юмаасларыны бвр лай элләп чыкаидан соң, оңа хабар
гатды:
— Айнаҗан, эҗең яңырак ятдымы?
Айна Умсатүле җогаи бермән, еңоеюине анланды, эҗесиниң бөрүгиниң гачаньгна гөзи илип, ериндён турүп барды-да, оның бөрүгин» гөйдирди: «Эҗе, эҗе!» дийип ыралады. Эҗесиниң ятышы ыкҗам боландан ооң, сесленди:
— Зҗе! Ай эҗе, турсана!
Мама укың арасында:
— Хә, хә... хә, боля...— дийил, гарылҗьгк оес билен .
үзүк-ёлук хүмүрдеди. Айна шы ене ьгралады:
— Эҗе, турсана! Мыхман гелипдир.
Мама гөвүслерини газанып:
— Ә-ә... мыкман... мых...— дийип, гөзлеринв б.ир ачҗак ялы этди-де, ене юмды. Айна хем Умсагүлден утанды, хем зҗеоиниң ятьшхьгна гахар этди, оны эркине гойман, үэнүксиз ьгралады. Ма1ма агыр гөлвреси ьграДаиярка,
күти додакларьгаы мүңкүллетдя:
— Дурсана, оглан... Аю, какаоы... дурсана! — дийип,
г&злерин» бир ачды, бир юмды, өзини ыралаянъщ Меретдигини, Айнадьггыны сайгарып билмеди. Айна эордан
өзини саклап, бөврини мүңкүллетдй, сессиз гүлди.
Умсагүл гөзишщ гытагьг билен Мама середип отырды. Ол өз шьшдан Мама €аха берип: «Ындарма гырнак
болсаң ге^рек!» дийип дүшүнди. Эгер оны ыңдарьгп болса, оның гаршысында хич бир гүйҗиң даянып билмеҗегине ынанды: өвей энә өз тәсирини етирип билҗегине-де
мүңкүрлик этмеди. Ол болманда-да терезиниң Мамалы
тайының Меретли тайындан агырдьпыны билйәрди. Мамамын янына гелиши хем шоның үчинди.
Айна Умсагүлиң тзине гүйдүшендирин хасап эдип,
Маманың эгиинден гоп берип галдырды:
— Эҗе, ханы укыңдан ачьглсана!
Мама гөзлерини юмдьг, эллерини гөрди, агзыны ачды,
уллакаи паллады. Эгер Айна оңа сайгет берип дурмадъгк
134
Ли.|ц и, ол еяе арканлыгына ыңдарылып гитжекди. Мама
бармаклары билен гөзлерннй оикалады, еллтт
I иЛикларыны гымыллатды, .гезлерини шрпыллатды, онын
,и ша чылгьш-чылгьш гызыл чайылан гөвлери докманын
,Н11>(Лда оту|ран бяр аялы сайгарды.
Умсагүл алыс ерден гелен мыхман ялы .гадырсырап,
сринден турды, Маманың яньша гелди:
— Салам хелик, гыз! — дийип, оның ик» эгнине ики
ади билен патыладьш к-акды. Мама онын кимдигиңи сайрарман, сшала җогап еринде, «Хелик салам» дийип, эли»и агзына тутды, өне паллады, ондан соң шол аяла укылы гөзлери билен чиңерилди:
— Вий, Умсагүл, сенмидиң?
— Хава гыз, шу гүн бир гезелөнҗе чыкаяйыш дийдим.
— Өрән говы эдипсиң!
— Хава, гыз, гелсем, оеием ятан экениң. Сениң сүйҗи укышы поздым өйдйән?
— ёк, Умсагүл, мен ятмандым. Эртирден бәри келлэм
сымылҗырап дурандан соң, бир азаҗык гышарайыпдым.
Ымызгаиан ялы эдәйипдярин.
Айна эҗесиниң сөзини эшидйп йылгырды. Умсагүл
өз янындан «Ымызганышың шол болса, ятышыңа душмакдан алла сакласьш» дийип хаяьшды.
Мама агзьтны гиң ачып, ане бир гезөк п.аллады. Умсагүл хениз шөхлеси өчмедик есер гөзлөри билен бщ ге-зек
Айва, бир гезек Мама середип, барыны бирден сорады:
— Агыз, Мама, оглаи-ушак, мал-баш саг-ам.аи отуранмысыныз?
— Шүкүр худая. А гыз, Умсагул, бу вагтларда кән
гара бермейәоин-ле!
— Хава, гыз, нәме дийсене: иш, алада көп боля. Гарыпчылык билен биз-ә, гыз, гарабашымыза гай.
Умсагүлиң шатлыклы, шагалаңчы яшлара гошулып
йвренини билеяи үчин, Мама оңа «гыз» дийип, өз деңДушы хөкмүнде йүз тутды, эмма огаың сачларьгаың аш•на, йүзиниң йыгыртларьша, эл хамларының бүрҗеше .
нине лөзи дүшонде болса, «Умсагүл эҗе» дийип хабар
гатды:
— Умсагүл эҗе, нәме гаррап йөрмад?
— Вий, бу гызың айдяныны? Гар.ран гарраверсш!
Мен өзими шинди Айна билен дең-душ хасап эдйән.
Айна габагыны галдырып, Умсагүле гытак гараида,
«сениң агтыгың мениң билен дең-дутл» диен игенч гөрүн135
дя.'' Умеагүлщ шзларын, янында гыз, гелинлериң,. яныида
гелин, улыларын яньгнда улы, хатда :эркек адамларын
яяында эркексирш, савчылыкда, тудачылык арасыйда
вәшйлик эдил йөрәни Маманьщ ядына дүшди:
— А гыз, Умсагүл, сен, ёгсамам, хер ба-псьщ-ла!
Умсагүл Айнаньщ йүзине серетмедик ялы хем болса,
онын, гөзлеринин: игенчли гараяыйы селжерипди, она дүшүнипди. Шейле-де болса, оңа гатырганман җогап гайтарды:
■: ^ Айнаҗан, сен мениң бей диеними гең гврме! Мея кимйҢ янында болсам, шоның дең-душьщьгрын!.. А гыз, Мама,
биз дүйн узак гүн Халназар бай билен вәшилик эдишдик.„
Айна Умсагүле ене бир гезек гаңрыльгп серетди. Умсагүл Айнаның шол гарашында бир сораг, бир мүнжүрлик, бир йигренҗтдик сызса-да, оңа әхмиет бөрмеди. Иөне
вели, бирденкә Халяазара геченини оның взи хемгөмелтей
гөрди. Хатда ол Мама үчи.н-де бир хили эшидилди. Мама
Умсагүлден гайталап оовал одраман, җогап бермән, оның
гөреҗине чиңерилди. Умса>гүлиң гөреҗиңде нәхшш еСёрлик бары, белки, гөрүненди.р. Эмма Мама оның ялы йнче
затлары сайгарыд йөрәя аял болмаяы учин, бөврини диңиргәп, бир зады ядьша салды.
Халназарлар мундан ики гүн озал Айна барада сөз
айтдырыпды. Эмма Мерет гарындашларыны хем йыгнаман, хич киме сала салман, «йитигиңизи башга ерден
гөзләң» дийвп, ызларына гайтарьшды; Умсагүлин. Халназары агза!Ма1гьшда«, белли-бетер хем ойың билем увак гүн
сакырдашмагьшдан, Маманың шол вака ядына дүшүп,
оның хем Халңйзарлар үчин савчылыга геленини аңлады.
Умсагүлиң савчылык үчин мезил ёллара-да гидип йөрешюш, хатда Маманйң Мереде берилмегинде-де Умсагүлиң
1
элиниң барьшы ол билйәрди.
:■
УмсагүЛ гүррүңй бйр аз үйтгетмек гереклигиии аңлады. Ол; Айнаның еңсесйнДен сьвнлап, чаларан сачларыны
сыпалады, Мама хабар гатды:
г — Түвелеме! Айна гьгз^етишйп гиден огшыян.
— Сүңклек башы кесилен — улы машгала ялы гөрүнйә. Ёгсам, онын яшы сәхелчедир-ле!
— А гыз, мен онын докмасыны сынладым. Түвеләме!
Оның элинден гүл эмеле гелйә, гвз дегмесин-!
Айна өвүленде, Мама бщ> аз ©аиш кемсинҗек ялы этдй, ёне-де болса, «Маманың гызы йшли» дийилйәнини,
дйййлҗегини' ядйНа: салды, улуадсыл анды:
4з6
Лйна эжесинаң, гызыдыр! .
Умеагул Маманын. хайсы тарына какмалыдыгьшы ац,• иДМ!
-- Д шз, саңа диййән: гөрелдели ермң машгаласам
0И|> башга боля!
•=>» Умеагүл эҗе, сен ыяан: шу гьгз үчин маңа гиҗе1*үндиз укы харамдыр!
Айна эҗееиниң өвүншпини, ылайта-да, оның «укыдш
галяныны» эшидип, киммң нәхили гүн гөрйәнвни өлчерди: яссы сжалм.агына мәхетдел яныны ере берйән — Мама. Гиҗесине ики м.акальгна туруп, дүе сагян Айна. Узак
гиҗе хоррулдысыны гоэмая чәшерип ятя,н — Мама. Даңың ала-гараңкысында аркасы билен су® чекйәи, чай
гайнадян — Айна. Дешшни алая гсйна чәйнегиң чайыны
дерчярәп ячйән — Мама. Донмаң үстияде гүн билен биле
■ддаян — Айна. Мерет атланып гиденден ооң, гушлук укысына гышарян — Мама. Ызлы-ызына читип,. гырып халың
гөлини битирйән' — Айна. Гушлук укысыны аландан ооң,
кәбир гоңшы билөн гьгбата гъгзян, чендан сөгүшйән —
Мам.а, Гара ише булашян, нир к>вя,н, ячерияи сүпүрйән,
күл атян — Айиа. Өз хата,рыяда гьгбат тапмаса, илерки
хатарың хем угрыны сырян — Мама. Иң соңында, Маманың агзы билен айданда, оңа гүн бермейән, оны укыдан
гойян хем — Айна.
Айна шол ойларда йүзйаркә; Умсагүл Маманың тарына какмагында довам этди:
, — А гыз, Мама, сениң йүзиң дийип айтдыгым дәл:'
сеняң болушыңы башармак — хер гьцрнагың иши дәлдирГ
Мама күмүшли хөйкелини дүзедип, яки янлайын чогушьгп дуран зүлплерини оыпашдырды-да, дөшини гайшартды:
•
. • ..
.-т- Оны башарҗак башаряндыр.
— А гыз, галың гырнак айны болмаса, ене өвей эне
дийҗекдир! .
«Өвей» оөзи Айна хем, Мама хем улыдая дем алдырды. Мама агзьгадан от билен ялын сачды:
— Вах! Мениң жанымы яндьгрян ери шол болса нәтҗек!
— А гыз, энели гызларам гөрйзс: эллеринден гар.а иш
гелмән, башларының сиркелерини оңарман, гөзгүлбан
болушып йөренлерем гыт дәл...
• —Вак, Умса эҗе, ханы өзиң ялы мана дүшүяйәя
адам!..
137
— Җан ждги, өвүп айтдыгььм дәл! Энелик борҗьты
•едәисйн!.. Хернә худайым, ерй-юрдам душсьш-да!— Хава гыз, Умсагүл, оньг ерлешдарвп, гараматыны
•башымдая' совмасам, укыд-а-да -рахат ятып бияйән дәлдирин.
Умсагүл бир гезек Мама, бир гезек Айна гарап, башга
бир хили гүррүн башламак ислейән ялы, бир затдан чекинйән ялы гөрүнди. Мама, ад.атда, дүнле болса-да, Умсагүлиң шол пнкярше дүшүнди, «үф» дийил, якасына
4■■
дем урды, Умсагүле масл,ахат салды:
— Умсагүл эҗе, ичери өрэн ыосы. Теләриң ашагына
•чыкайсак яәдеркә?
Маманың сөзи Умсагүлин йүрегинден турды:
— Айтсан-айтмасан, ичери петишрәк ялы, чы«сак-чыкаялы.
Иреҗе билен эдииен, ичшне ат кечеси дүшелен теләрин гой|ры көлөгеси барды. Мама оньщ үстинде ене бир
гүлли кете дүшеди. Песоай шемал дымҗыган эндамлары
соватды. Умсагүл гөк чайын башында яйнап отурып, ондан-мундан гүррүн этвди. Гудачылык арасында гезишивден, ишинин шовлылыгындаи, кә ерден масгара кшулышындан вәшилик билен хекая сөвледи, сона бакан болса,
сепини дуйдурман, өз хабарьгны берип башлады:
— А гыз, Мама, нәме дийсе-не: дшлет бир ере чөкенде, чагбадан сон думлы-душдан кака гелип гуйян сув
ялы дөкүлер экени.
— Хава-ла, гыз, Мелебайы гөрмейәмнн?
— Мелебаям байса-байдыр веш, Халиазар байын
дөвлети, асыл, эйгердер ялы дәл. Баш дөвлети диермин, мал дөвлети диермиң,— асыл, болсады экияен
ялы!
— А гыз, оны« байлыгы — гысганчлыгьгндандыр диййәлер-ле?.
— Нәме дийсене, Мама: адамларда гөрвпгаилик даен
бир зат бар — өзинден өкдә хер ким хер хили төхмет
таш...
Умсагүл эҗе, айтаң-айтмасан, бизиң онлызадымызам өк вели, какасына гысганч дийип мыҗабат эдйәрлер.
— Мен айтмадыммы?
Умсагүл элинде айлап отуран кәсеоини гьюсанмач
овуртлап, оөзине довам этди:
138
Л шэ, йэме дийсвне: Халназар байың байлыгындав
ср*сувда»н алстн задыныңам чеяи-чакы ёк. Онын үт1‘не: баям-бая 'бир, худаям-бая бир —диен ялы, шәхер
ПиИларам ©злеринин артыкмач пулларъигы оның үстине
((ЖЙамишлер.
=» А гыз, өз сандыюиарывда саклал билменәмикәлөр?
- Вий, Мама, сен дүшүн ахьфы: ол пулы йөне ятырм;ш пула-пул газандырямыш. Сен нәме оңа нэбелеггми?
Ол ер-*сувам болса, йүңем болса, галла-да болса, хер нәме
бөлса алышдырып йермшәми?.. Сенян. гыэың ялы онын
машгалалары хем хер бир зады башаря.
Халнавары Мама оңлы танаян болса-да, Умсагүлиң
өвгиси оның 'Пикирини бир аз үйтгетди: ол оларда бир
йкары дереҗелилик, оларда бир элетТугезлик бар ялы сызыи башлады. Умсагүлиң «сениң гьгзың ялы» дийип, какдыръга айданыньг дүшүнмән, өзини кемситди:
— Менем шоның ялы бай болсам, махпгалам ил агзьщдан дүшмезди!
Умсагүл көйнегияи өзвне бакая чекип, айбогдашыны
гурды-да, хас яйнап отурды, хамы бүрҗешик эли билен
гасыя атан йүзини сыпадьг:
— А гыз, Мама, сен өз пәл.ин|и пес тутан киши болма!
Сениң 1гьгзың, айратын хем сениң өз-ин. хеолише илиң агзында. Шол дәвлетли дийилйән адамларам, сениң билен
деңлешип бшгоелер арманлары ёк!..
Маманың өзине гөини етиҗилик дамары тарсыллап
УРДы:
— Мен дөвлетли ерде болан болсам, илде белли кетхуда аял болардым! Арман!...— дийи-п, сезиниң соңыны
гутарман, мала арзув эдйәнини Умсагүле яңзытды. Умсагүлиң болса гөкдәки дилеги ерде говушды:
— Мама, нәме дийсене: догрысыньг айтсам, бүтин
дөвлетлилериң дөвлети хөм сениңкв! Халназар' бай сенин
билен (гаръгндаш болуп билсе, ол озалдан хем гарындаш,
меселем, гарьгндашлыгы тәзеләп билее, бар дөвлетини
пайлашмакдан гайра дурҗак дәл ахыры!
«Дөвлет» сөзи Маманы укыдан ачды. Оның дар маклайлы этлек йүзинде тамакин гөзлери баг чебшиңки ялы
балкыллады. Ол дөвлет сөзине ымсыньш, «абер элиңи»
дийип, элини узатҗак ялы герүнди. Эмма бирденкә бир
оя дүшүп, йүзини ашак салды. Белки хем, Балльшың
дуллугы хем оның чагасы ба1р>асы1нда ойланандыр? Шол
вагт Айнаның гүпүрдиң-гүпүрдиң какян сеои оны ене
139
җанландырды. Мама чиглек эли бишен Умсагулин б&ври-<;
»е дүрвди:
^
;Ч
— А гыз, онын огльшын телпөги агандььр ахыры!
Умсагүл Маманы хаялчыр атмак иследи:
— Бу гызың ушак сүрә ковалашышьгаа серет-ле!.. Тел-,
пега-аган'болуп, оныңнэме яшыорта .голайлапмы? Ол хениз йигрими бәшини долдуранок
««птапиИ
чьгкьгпдыр. Ол акылың өйи, гөркии
гит! Ол асьш яшының азлыгьгаа
билен хем танышмьгш. Волостно!
чыимаямыш. Оның сөзи гапыда-да ер тутямыш... А гыв, ^
Халназарың дөвлетине эл гатаныңам бир арманыг!
бормы?
,1
— Ол айданың анейле вели... телпепи аган ады бар-да!
— А гыз, Мама, болар-болмазларың телпеги гөге дирәнде ондан нәм болҗак? Хиле бойдаш диен кишв болуп,. ]
гызымы гарыба бердим—лебзим янды! Сен өзиң .билйәсиң: узын өмрине нан кейик, ол —тазы. Мениң шу болушымда, оларың еие маңа гөзи гара. Чага-чугаларьгның
геймине ченлв мен этмели. Шейлелере дучар этмекден
аллаң Ө31И сакласьгн! Халнаэар 'ялы бир бая душан болса,
оның аркасындан менем бол-элин ашың эеси болардъш...
— Ол айданың дскгры.
— Мама, нәме дийсене! Меннң гара гайгым Халназзрың гелнн эдинени дәл. Ол хер өрденөм тапя, илиң мен
диен ервнденем альш бил1Йә. Мен сениң өэиңи; говы гөремсоң, машгалаңы дөвлетли ере ерлешдирмекде, хайыр
ише оебәп болуп билермикәм дийип гелдим... Онсоңам,
Мама, нәме двйсене: гызың Халнаэарларда болса, йүпеге
булашар, гызыллы шайың астындан галып бвлмез,'иени
яг, яланы бал болар. .Агыр сепли алтыганат өйиң эеси,
байъщ ләлик гелни, диени-диен, айданы-айдан еринде
болар!
Умсагүлиң оөзи Маманы ырды, оның агзыны сувҗартды:
— Шоның ялы дөвлет мана миессер болмады-да!
— А гыз, сенвң айдяның нәме? Худай берсе гулъгаа —
гетирип гояр ёлына. Шол дөвлет еениң үстиңе гелди. Сен
гөзиңн юм-да, агзыңы ач: Халназар байың малындан герегиңи бөлүп ал! Аслында, сен оңа бңр эл гатдыңмы —
оның хемме дөвлети сөниңки! Сениң элин узадан ервңе
етер, герек задыңы ил сениң үстине гетирип бвр, абырайың артар, шөкрадың гетерилер. Ке-пи узадып нәдейин:
140
I н олйончэң, гытлъж гырасындаи бармароың, яманлык
| ЦШСМНЫ гөрмероиң, аркайын ятып, укыңы аларсың!
Мома агзьгны гиң ачып паллады:
= А гыз, оның бир чагасам бардыр-ла!
Умсатүл Маманың элиңигетир боланыны аңлады:
= Хым! Муның айдяныны! Ол чагаң чигит ялҗак
||||нпы дегҗек гүманы бармы? Ол энеоиииң өйинде ятып