Herfsttij der Middeleeuwen - 13

"demandes gracieuses". [388] Men legt ze vooral den dichter ter
beslissing voor. Een gezelschap dames en heeren komt bij Machaut met een
reeks "partures d'amours et de ses aventures." [389] Hij had in zijn
_Jugement d'amour_ de stelling verdedigd, dat de dame, die door den dood
haar minnaar verliest, minder te beklagen is dan de minnaar eener
trouwelooze geliefde. Elk liefdegeval werd op die wijze naar strenge
normen gediscuteerd--"Beau sire, wat zoudt ge liever willen: dat men
kwaad sprak van uw geliefde en gij haar goed bevondt, of dat men goed
van haar sprak en gij haar slecht vondt?"--Waarop overeenkomstig het
hooge formeele eerbegrip en de dure plicht van den minnaar om voor de
uiterlijke eer der geliefde te waken, het antwoord luiden moest: "Dame,
j'aroie plus chier que j'en oïsse bien dire et y trouvasse mal."
--Wanneer een dame door haar eersten minnaar wordt veronachtzaamd,
handelt zij dan trouweloos, door een tweeden te nemen, die oprechter is?
Mag een ridder, die elke hoop heeft opgegeven, zijn dame te zien, daar
een jaloersche echtgenoot haar opgesloten houdt, zich eindelijk tot een
nieuwe liefde wenden? Wanneer een ridder zich van zijn geliefde keert
tot een vrouw van hoog aanzien, en daarop, teruggewezen, opnieuw haar
genade inroept, laat haar eer haar dan toe, hem te vergeven? [390] Van
deze casuïstiek is het maar een schrede naar de behandeling der
liefdevragen geheel in procesvorm, zooals Martial d'Auvergne ze geeft in
de _Arrestz d'amour._
Al deze omgangsvormen der liefde kennen wij slechts uit hun neerslag in
de litteratuur. Zij hoorden thuis in het werkelijk leven. De code van
hoofsche begrippen, regels en vormen diende niet uitsluitend, om er
versjes mee te maken, maar om ze toe te passen in het aristocratische
leven, of althans in de conversatie. Het is evenwel heel moeilijk, om
door de sluiers der poëzie heen het leven van den tijd te zien. Want ook
waar een werkelijke liefde zoo nauwkeurig mogelijk wordt beschreven, is
het toch van uit den waan van het geijkte ideaal, met den technischen
toestel der gangbare liefdesbegrippen, in de styleering van het
litteraire geval. Zoo is het met het, al te lange, relaas van een
dichterliefde tusschen een ouden poëet en een veertiendeëeuwsche
Bettina, _Le livre du Voit-Dit_ (d.w.z. Ware geschiedenis) van Guillaume
de Machaut. [391] Hij moet ongeveer zestig jaar oud zijn geweest, toen
de ongeveer achttienjarige Peronnelle d'Armentières [392], uit een
aanzienlijk geslacht in Champagne, hem in 1362 haar eerste rondel zond,
waarin zij den onbekenden beroemden dichter haar hart aanbood, terwijl
zij hem liet verzoeken, een dichterlijke liefdescorrespondentie met haar
te beginnen. De arme dichter, ziekelijk, aan één oog blind, geplaagd
door de jicht, is onmiddellijk in vlam. Hij beantwoordt haar rondel, en
een wisseling van brieven en gedichten begint. Peronnelle is trotsch op
haar litteraire verbintenis; zij maakt er aanvankelijk geen geheim van.
Zij wil, dat hij hun gansche liefde naar waarheid zal te boek stellen,
met inlassching van hun brieven en gedichten. Hij volbrengt die taak met
vreugde; "je feray, à vostre gloire et loenge, chose dont il sera bon
memoire". [393] "Et, mon très-dous cuer,--schrijft hij haar--, vous
estes courrecié de ce que nous avons si tart commencié? (hoe had zij
eerder gekund?) par Dieu aussi suis-je (met meer reden); mais ves-cy le
remede: menons si bonne vie que nous porrons, en lieu et en temps, que
nous recompensons le temps que nous avons perdu; et qu'on parle de nos
amours jusques à cent ans cy après, en tout bien et en toute honneur;
car s'il y avoit mal, vous le celeriés à Dieu, se vous poviés". [394]
Wat er met een eerbare liefde bestaanbaar was, leert het verhaal,
waarmee Machaut de brieven en gedichten aaneenrijgt. Hij krijgt, op zijn
verzoek, haar geschilderd portret, dat hij eer bewijst als zijn God op
aarde. Vol angst over zijn eigen gebreken gaat hij de eerste samenkomst
tegemoet, en zijn geluk is uitbundig, wanneer zijn voorkomen de jonge
geliefde niet afschrikt. Zij legt zich onder een kerseboom in zijn
schoot te slapen, of kwansuis te slapen. Zij schenkt hem grooter
gunsten. Een pelgrimage naar Saint Denis en de Foire du Lendit geeft de
gelegenheid, om eenige dagen te zamen te zijn. Op een middag is het
gezelschap doodmoe van de drukte en de zomerhitte; het was midden Juni.
Zij vinden in de overvolle stad een onderkomen bij een man, die hun een
kamer met twee bedden afstaat. Op het eene legt zich in de donker
gemaakte kamer ter middagrust Peronnelle's schoonzuster, op het andere
zij zelf met haar kamenier. Zij dringt den schuchteren dichter, om zich
tusschen haar beiden te leggen; hij ligt doodstil uit vrees van haar te
storen, en als zij ontwaakt, beveelt zij hem, haar te omhelzen. Als het
einde van het reisje nadert, en zij zijn droefheid bespeurt, staat zij
hem toe, haar tot afscheid te komen wekken. En ofschoon hij ook bij die
gelegenheid blijft spreken van "onneur" en "onnesté", is het bij zijn
vrij onomwonden verhaal niet duidelijk, wat zij hem nog geweigerd kan
hebben. Zij geeft hem het gouden sleuteltje van haar eer, haar schat, om
die zorgvuldig te behoeden, maar het moet wel opgevat worden als haar
eerbaarheid voor de menschen, wat er nog te bewaren viel. [395]
Meer geluk was den dichter niet weggelegd, en bij gebrek aan verdere
lotgevallen, vult hij de tweede helft van zijn boek met eindelooze
verhalen uit de mythologie. Tenslotte bericht zij hem, dat hun
verhouding een einde moet nemen, blijkbaar wegens haar huwelijk. Maar
hij besluit, haar altijd te blijven liefhebben en vereeren, en na hun
beider dood zal zijn geest aan God verzoeken, om haar ziel in glorie nog
te blijven noemen: Toute-belle. [396]
Zoowel voor de zeden als voor de sentimenten leert ons _Le Voir-Dit_
meer dan de meeste liefdeslitteratuur van den tijd. Vooreerst de
buitengewone vrijheid, die zich dit jonge meisje veroorloven kon, zonder
aanstoot te geven. Dan de naïeve onverstoorbaarheid, waarmee alles, tot
het intiemste, zich afspeelt in tegenwoordigheid van anderen, 't zij de
schoonzuster, de kamenier of den secretaris. Bij het samenzijn onder den
kerseboom verzint deze laatste zelfs een bevallige list: terwijl zij
sluimert, legt hij een groen blad op Peronnelle's mond, en zegt tot
Machaut, dat hij dat blad moet kussen. Als deze het eindelijk waagt,
trekt de secretaris het blad weg, zoodat hij even haar mond aanraakt.
[397] Even opmerkelijk is het samengaan van liefdes- en godsdienstplichten.
Het feit, dat Machaut als kanunnik van de kerk van Reims tot den
geestelijken stand behoorde, moet niet al te zwaar worden opgevat. De
lagere wijdingen, die voor het kanunnikschap voldoende waren, brachten
in dien tijd den eisch van het coelibaat niet gebiedend mede. Ook
Petrarca was kanunnik. Dat een bedevaart gekozen wordt, om elkaar te
ontmoeten, is ook niets buitengewoons. De bedevaarten waren zeer in trek
voor liefdesavonturen. Maar de pelgrimage wordt desondanks met ernst
verricht, "très devotement." [398] Bij een vorig samenzijn hooren zij
samen de mis, hij achter haar gezeten:
"... Quant on dist: Agnus dei,
Foy que je doy à Saint Crepais,
Doucement me donna la pais,
Entre deux pilers du moustier (kerk).
Et j'en avoie bien mestier,
Car mes cuers amoureus estoit
Troublés, quant si tost se partoit." [399]
De paix was het bordje, dat rondging om gekust te worden ter vervanging
van den vredeskus van mond tot mond. [400] Hier is natuurlijk de
bedoeling, dat Peronnelle hem haar eigen lippen bood. Hij wacht haar in
den tuin onder het zeggen van zijn getijden. Bij het aangaan van een
novene (een negendaagsche verrichting van bepaalde gebeden) doet hij,
als hij de kerk binnentreedt, binnensmonds de gelofte, dat hij ieder van
die dagen een nieuw gedicht op de liefste zou maken, wat hem niet belet,
van de groote devotie te spreken, waarmee hij bad. [401]
Men moet bij dit alles niet denken aan een frivole of profane bedoeling;
Guillaume de Machaut is tenslotte een ernstig en hooggestemd dichter.
Het is de ons haast onbegrijpelijke onbevangenheid, waarmee in de dagen
vóór Trente de geloofsverrichtingen door het dagelijksche leven heen
waren gevlochten. Wij zullen er spoedig meer van moeten zeggen.
Het sentiment, dat uit de brieven en de beschrijving van dit historische
liefdegeval spreekt, is week, zoet, een weinig ziekelijk. De uitdrukking
der gevoelens blijft gewikkeld in den langen omhaal van raisonneerende
bespiegeling en de aankleeding met allegorische verbeeldingen en
droomen. Er is iets roerends in de innigheid, waardoor de grijze
dichter, de heerlijkheid van zijn geluk en de voortreffelijkheid van
Toute-belle beschrijvende, zich niet bewust wordt, dat zij toch
eigenlijk met hem en met haar eigen hart maar heeft gespeeld.
Uit ongeveer denzelfden tijd als Machaut's _Voit-Dit_ stamt een ander
werk, dat in zeker opzicht als tegenhanger zou kunnen dienen: _Le livre
du chevalier de la Tour Landry pour l'enseignement de ses filles_. [402]
Het is een geschrift uit adellijken kring evenals de roman van Machaut
en Peronnelle d'Armentières; speelde deze in Champagne en in en om
Parijs, de ridder de la Tour Landry verplaatst ons naar Anjou en Poitou.
Doch hier geen oude dichter, die zelf bemint, maar een vrij prozaïsche
vader, die herinneringen uit zijn jonge jaren, anecdoten en verhalen ten
beste geeft "pour mes filles aprandre à roumancier". Wij zouden zeggen:
om haar de beschaafde vormen in liefdezaken te leeren. Die leering valt
echter in het geheel niet romantisch uit. De strekking der exempelen en
vermaningen, die de zorgvuldige edelman zijn dochters voorhoudt, is
veeleer, haar te waarschuwen voor de gevaren van romantische flirt. Past
op voor die welbespraakte lieden, die altijd klaar staan met "faulx
regars longs et pensifs et petis soupirs et de merveilleuses contenances
affectées (aangedane) et ont plus de paroles à main que autres gens."
[403] Weest niet te toeschietelijk. Hij was als jongeling eens door zijn
vader op een kasteel gebracht, om met het oog op een gewenschte
verloving kennis te maken met de dochter. Het meisje had hem bijzonder
vriendelijk ontvangen. Om te ervaren, wat er in haar was, sprak hij met
haar over allerlei dingen. Het gesprek kwam op gevangenen, en de jonker
maakte een deftig compliment: "Ma demoiselle, il vaudroit mieulx cheoir
à estre vostre prisonnier que à tout plain d'autres, et pense que vostre
prison ne seroit pas si dure comme celle des Angloys."--Si me respondit
qu'elle avoyt veu nagaires cel qu'elle vouldroit bien qu'il feust son
prisonnier. Et lors je luy demanday se elle luy feroit male prison, et
elle ne dit que nennil et qu'elle le tandroit ainsi chier comme son
propre corps, et je lui dis que celui estoit bien eureux d'avoir si
doulce et si noble prison. Que vous dirai-je? Elle avoit assez de
langaige et lui sambloit bien, selon ses parolles, qu'elle savoit assez,
et si avoit l'ueil bien vif et legier." Bij het afscheid vroeg zij hem
wel twee of drie maal, om spoedig weerom te komen, alsof zij hem al lang
gekend had. "Et quant nous fumes partis, monseigneur de père me dist:
'Que te samble de celle que tu as veue. Dy m'en ton avis'." Maar haar al
te gereede aanmoediging had hem elken lust tot een nadere kennismaking
benomen. "'Mon seigneur, elle me samble belle et bonne, maiz je ne luy
seray jà plus de près que je suis, si vous plaist". Van de verloving
kwam niets, en de ridder vond natuurlijk reden, daar later geen berouw
van te hebben. [404] Dergelijke stukjes zóó uit het leven opgeteekende
herinnering, die ons doen zien, hoe de zeden zich paarden aan het
ideaal, zijn ongelukkig in de eeuwen, waarvan hier sprake is, nog
uitermate zeldzaam. Had de ridder de la Tour Landry ons maar wat meer
uit zijn eigen leven verteld. Het meeste zijn ook bij hem bespiegelingen
van algemeenen aard. Hij denkt voor zijn dochters in de eerste plaats
aan een goed huwelijk. En het huwelijk had met de liefde weinig te
maken. Hij geeft een breedvoerig "debat" tusschen hemzelf en zijn vrouw
over het geoorloofde der liefde, "le fait d'amer par amours". Hij meent,
dat een meisje in zekere gevallen wel in eere kan beminnen, bij
voorbeeld "en esperance de mariage". De vrouw is daar tegen. Een meisje
moet liever in het geheel niet verliefd worden, ook niet op haar
verloofde. Het houdt haar maar af van de ware vroomheid. "Car j'ay ouy
dire à plusieurs, qui avoient esté amoureuses en leur juenesce, que,
quant elles estoient à l'eglise, que la pensée et la merencolie [405]
leur faisoit plus souvent penser à ces estrois pensiers et deliz de
leurs amours que ou (au) service de Dieu, [406] et est l'art d'amours de
telle nature que quant l'en (on) est plus au divin office, c'est tant
comme le prestre tient nostre seigneur sur l'autel, lors leur venoit
plus de menus pensiers". [407]--Deze diepe zielkundige observatie
konden Machaut en Peronnelle beamen. Doch overigens welk een verschil
in opvatting tusschen den dichter en den ridder! Hoe nu met deze
austeriteit weer te rijmen, dat de vader zijn dochters ter leering
herhaaldelijk vertelsels opdischt, die om hun scabreuzen inhoud in de
_Cent nouvelles nouvelles_ niet misplaatst zouden zijn geweest?
Juist het gering verband van de schoone vormen van het hoofsche
liefdesideaal met de realiteit van verloving en huwelijk maakte, dat het
element van spel, van conversatie, van litterair vermaak in alles wat
het verfijnde liefdeleven betrof, zich te ongehinderder kon ontplooien.
Het ideaal der liefde, de schoone fictie van trouw en opoffering had
geen plaats in de zeer materieele overleggingen, waarmee een huwelijk,
en bovenal een adellijk huwelijk tot stand kwam. Het kon slechts worden
beleefd in de gedaante van een bekorend of hartverheffend spel. Het
tournooi gaf dat spel der romantische liefde in zijn heroïeken vorm.
De pastorale idee leverde den idyllischen vorm ertoe.
De pastorale is in haar wezenlijkste beteekenis iets meer dan een
litterair genre. Het is niet te doen om de beschrijving van het
herdersleven met zijn eenvoudige en natuurlijke geneuchten, maar om het
naleven ervan. Het is een Imitatio. Er was een fictie, dat in het
herdersleven de ongestoorde natuurlijkheid der liefde verwezenlijkt was.
Daarheen wou men vlieden, zoo niet in werkelijkheid, dan in droom.
Telkens weer heeft het herdersideaal moeten dienen als geneesmiddel,
om de geesten te bevrijden uit de kramp van een opgeschroefde
dogmatiseering en formaliseering der liefde. Men snakte naar verlossing
uit de knellende begrippen van ridderlijke trouw en dienst, uit den
bonten toestel der allegorie. En ook uit de ruwheid, de baatzucht en
de maatschappelijke zonden van het liefdeleven der werkelijkheid. Een
gemakkelijk bevredigde, eenvoudige liefde, temidden van onschuldig
natuurgenot. Dat scheen het deel van Robin en Marion, van Gontier en
Helayne. Zij waren de gelukkigen, de benijdbaren; de veelgesmade dorper
wordt op zijn beurt het ideaal.
De late Middeleeuwen evenwel zijn nog zoo echt aristocratisch en zoo
weerloos tegenover een schoonen waan, dat de cultuur het niet verder
brengt dan het toepassen van een zeer gekunstelde versiering op de
hoofsche zeden. Wanneer de adel der vijftiende eeuw herder en herderin
speelt, dan is het gehalte van echte natuurvereering en bewondering van
eenvoud en arbeid nog heel zwak. Wanneer Marie Antoinette drie eeuwen
later melkt en karnt in Trianon, dan is het ideaal reeds gevuld met den
ernst van de physiocraten: natuur en arbeid zijn reeds de groote
slapende godheden van den tijd geworden; toch maakt de aristocratische
cultuur er nog spel van. Wanneer omstreeks 1870 de Russische
intellectueele jeugd zich onder het volk begeeft, om zelf als boeren
voor de boeren te leven: het narodnitsjestwo, dan is het ideaal bittere
ernst geworden. En ook toen bleek de verwezenlijking een waan.
Er was één poëtische vorm, die den overgang vertegenwoordigt tusschen de
eigenlijke pastorale en de werkelijkheid, namelijk de Pastourelle, het
korte gedicht, dat het gemakkelijk avontuur van den ridder met het
landmeisje bezingt. Daar vond de directe erotiek een frisschen,
eleganten vorm, die haar boven het platte verhief en toch al de bekoring
van het natuurlijke behield. Men moet er sommige schetsen van Guy de
Maupassant mee vergelijken.
Werkelijk pastoraal is echter het sentiment eerst, als ook de minnaar
zelf zich als herder denkt. Daarmee verzinkt elke aanraking met de
werkelijkheid. Alle elementen der hoofsche liefdesopvatting worden
eenvoudig getransponeerd in het herderlijke; een zonnig droomland hult
het verlangen in een waas van fluitspel en vogelgeschal. Het is een blij
geluid; ook de droefheden der liefde: het smachten en klagen, het leed
van de verlatene, worden opgenomen in dien zoeten toon. In de pastorale
vindt telkens weer de erotiek de aanraking terug met het natuurgenot,
dat haar onmisbaar was. Zoo wordt de pastorale het veld, waarop zich de
litteraire uitdrukking van het natuurgevoel ontwikkelt. Aanvankelijk is
het haar nog niet te doen om het beschrijven van natuurschoonheid, maar
om het onmiddellijk welbehagen aan zon en zomer, schaduw en frisch
water, bloemen en vogels. Natuurobservatie en schildering komt eerst
in de tweede plaats; de hoofdbedoeling blijft de liefdedroom; als
bijproduct levert de herderlijke poëzie allerlei bevallig realisme. De
schildering van het landleven in een gedicht als _Le dit de la pastoure_
van Christine de Pisan opent een genre.
Eenmaal als hoofsch ideaal opgenomen wordt de herderij een masker. Alles
laat zich dossen in de herderlijke travesti. De fantaziesferen van de
pastorale en van de ridderlijke romantiek vermengen zich. Een tournooi
wordt opgevoerd in de aankleeding van een herdersspel. Koning René houdt
zijn Pas d'armes de la bergère.
De tijdgenooten schijnen toch werkelijk in deze vertooning iets echts
gezien te hebben; een ongenoemde dichter geeft koning René's herdersleven
een plaats onder de Merveilles du monde:
"J'ay un roi de Cécille
Vu devenir berger
Et sa femme gentille
De ce mesme mestier,
Portant la pannetière,
La houlette et chappeau,
Logeans sur la bruyère
Auprès de leur trouppeau." [408]
Een andermaal moet de pastorale dienen, om de lasterlijkste politieke
satire een dichterlijk kleed te verleenen: een Bourgondisch partijganger
steekt al den haat tegen den vermoorden hertog van Orleans in het gewaad
van een aanminnig herdersdicht: _le Pastoralet._ [409] Bij de hoffeesten
ontbreekt nooit het pastorale element. Het leende zich uitstekend voor
de maskerades, die als entremets de feestmaaltijden opluisterden, en het
was bovendien bijzonder geschikt voor politieke allegorie. Het beeld van
den vorst als herder en het volk als zijn kudde was immers reeds van een
andere zijde den geest binnengekomen: uit de kerkvaderlijke voorstellingen
van den oorspronkelijken staatsvorm: als herders hadden de aartsvaders
geleefd, het rechte overheidsambt, zoo goed het wereldlijke als het
geestelijke, was geen heerschen maar een hoeden.
"Seigneur, tu es de Dieu bergier;
Garde ses bestes loyaument,
Mets les en champ ou en vergier,
Mais ne les perds aucunement,
Pour ta peine auras bon paiement
En bien le gardant, et se non,
A male heure reçus ce nom." [410]
In deze verzen uit Jean Meschinot's _Lunettes des princes_ is geen
sprake van eigenlijk pastorale voorstelling. Maar zoodra men dat ging
verbeelden, vloeide het daarmee van zelf ineen. Een entremets bij het
feest van Brugge in 1468 verheerlijkte de vroegere vorstinnen als de
"nobles bergieres qui par cy devant ont esté pastoures et gardes des
brebis de pardeça." [411] Een spel te Valenciennes bij de terugkomst van
Margareta van Oostenrijk uit Frankrijk in 1493 vertoonde, hoe het land
herstelt van zijn verwoesting "le tout en bergerie". [412] Wij kennen
allen de politieke pastorale in de _Leeuwendalers_. De voorstelling van
den vorst als herder klinkt ook in het _Wilhelmus_:
"Oirlof mijn arme schapen
Die sijt in grooter noot,
Uw herder sal niet slapen,
Al sijt gij nu verstroyt."
Zelfs in den echten oorlog speelt men met de pastorale verbeelding. De
bombardes van Karel den Stoute voor Granson heeten "le berger et la
bergère". Wanneer de Franschen hoonend zeggen, dat de Vlamingen slechts
herders zijn en onbekwaam tot het krijgshandwerk, trekt Philips van
Ravestein met vierentwintig edelen te velde, uitgedost als herders, met
herdersstaf en broodkorfje. [413]
Evenals de trouwe ridderlijke liefde tegenover de opvattingen van den
_Roman de la rose_ de stof leverde tot een eleganten litterairen twist,
zoo werd ook het herdersideaal het onderwerp van zulk een strijd. Ook
hier proefde men de leugen te sterk op de tong, en moest men haar
bespotten. Hoe weinig geleek het hyperbolisch gekunstelde, overdadig
bonte leven van de laat-middeleeuwsche aristocratie op het ideaal van
eenvoud, vrijheid en zorgeloos trouwe liefde te midden der natuur! Op
het thema van Philippe de Vitri's Franc Gontier, type van den gouden-
eeuwschen eenvoud, had men eindeloos gevarieerd. Iedereen verklaarde te
hongeren naar Franc Gontier's maal op het gras onder 't lommer met dame
Helayne, zijn menu van kaas, boter, room, appelen, uien en bruin brood,
zijn lustig houthakkerswerk, zijn vrijheidszin en onbezorgdheid:
"Mon pain est bon; ne faut que nulz me veste;
L'eaue est saine qu'à boire sui enclin,
Je ne doubte ne tirant ne venin." [414]
Soms viel men wel eens even uit de rol. Dezelfde Eustache Deschamps, die
het leven van Robin en Marion en den lof van den natuurlijken eenvoud en
het werkzaam leven herhaaldelijk bezingt, betreurt het, dat het hof
danst bij de cornemuse, "cet instrument des hommes bestiaulx". [415]
Maar het vereischte de veel dieper gevoeligheid en scherpe skepsis van
François Villon, om al de onwaarheid van dien schoonen levensdroom te
zien. Er ligt een onbarmhartige bespotting in de ballade _Les contrediz
Franc Gontier_. Cynisch stelt Villon tegenover de zorgeloosheid van dien
idealen buitenman met zijn maal van uien "qui causent fort alaine" en
zijn liefde onder de rozen, het gemak van den vetten kanunnik, die de
zorgeloosheid en de liefde geniet in een wel behangen kamer met een
haardvuur, goeden wijn en een zacht bed. Het bruine brood en het water
van Franc Gontier? "Tous les oyseaulx d'ici en Babiloine" zouden Villon
geen morgen bij zulk een kost kunnen houden. [416]
Evenals de schoone droom van het ridderideaal moesten ook de andere
vormen, waarin het liefdeleven cultuur wilde worden, als onecht en
leugenachtig worden verzaakt. Noch het dwepende ideaal van edele,
kuische riddertrouw, noch de wreed-verfijnde wellust van den _Roman de
la rose_, noch de zoete, gemakkelijke fantazie der pastorale, konden
bestaan voor den storm van het leven zelf. Die storm blies van alle
kanten. Van het geestelijk leven uit klinkt de vervloeking van alles wat
der liefde is, als de zonde, die de wereld verderft. Onder in den
schitterenden kelk van den _Roman de la rose_ ziet de moralist al den
bitteren droesem. "Vanwaar,--roept Gerson uit--vanwaar de bastaarden,
vanwaar de kindermoorden, de afdrijvingen, vanwaar de haat en de
vergiftiging van echtgenooten?" [417]
Van den kant der vrouwen zelf klinkt een andere aanklacht. Al die
conventioneele vormen der liefde zijn mannenwerk. Ook waar zij in
geïdealiseerde vormen gegoten is, blijft die gansche erotische cultuur
door en door mannelijk-zelfzuchtig. Wat is de altijd herhaalde smaad
tegen het huwelijk en over de zwakheden van de vrouw: haar ontrouw en
haar ijdelheid, anders dan de dekmantel der mannelijke zelfzucht? Op al
dien smaad antwoord ik enkel, zegt Christine de Pisan: het zijn niet de
vrouwen, die de boeken gemaakt hebben. [418]
Er is inderdaad noch in de erotische, noch in de vrome litteratuur der
Middeleeuwen een spoor van echt medelijden met de vrouw, met haar
zwakheid en de gevaren en smarten, die haar de liefde bereidt. Het
medelijden had zich geformaliseerd in het fictieve ridderlijke ideaal
van de bevrijding der maagd, waar het eigenlijk enkel sensueele
prikkeling en zelfvoldoening was. Nadat de schrijver van de _Quinze
joyes de mariage_ al de zwakheden der vrouwen in een mat en fijn
gekleurde satire heeft opgesomd, biedt hij wel aan, om nu ook de
verongelijking der vrouwen te beschrijven, [419] maar hij doet het niet.
Om een teere, vrouwelijke stemming uitgedrukt te vinden, moet men het
Christine zelf vragen, zooals in haar versje, dat begint:
"Doulce chose est que mariage,
Je le puis bien par moy prouver".... [420]
Doch hoe zwak klinkt het geluid van een enkele vrouw tegen dat koor van
hoon, waarin de platte bandeloosheid instemt met de zedepreek. Want er
is maar een geringe afstand tusschen de homiletische vrouwenverachting
en de ruwe ontkenning der ideale liefde door de prozaïsche zinnelijkheid,
door de wijsheid van de bittertafel.
Het schoone spel van de liefde als levensvorm bleef gespeeld in den
ridderlijken trant, in den herderlijken en in den kunstigen opzet van de
rozen-allegorie, en al klonk van alle kanten de verloochening van al die
conventie, toch behielden die vormen hun levens- en cultuurwaarde tot
lang na de Middeleeuwen. Want de vormen, waarin het ideaal der liefde
zich nu eenmaal hullen moet, zijn maar enkele voor alle tijden.

NOTEN:

[358] Aldus wil de nieuwste uitgever van den Roman de la rose,
E. Langlois, den naam herstellen.
[359] Chastellain, IV p. 165.
[360] Basin, II p. 224.
[361] La Marche, II p. 350(2).
[362] Froissart, IX p. 223-236; Deschamps, VII no. 1282.
[363] Cent nouvelles nouvelles, ed. Wright, II p. 15, vgl. I p. 277, II
p. 20, 168 etc. en Quinze joyes de mariage, passim.
[364] Petit de Julleville, Jean Regnier, bailli d'Auxerre, Revue d'hist.
litt. de la France, 1895 p. 157, bij Doutrepont, p. 383; vgl. Deschamps,
VIII p. 43.
[365] H.F. Wirth, Der Untergang des niederländischen Volksliedes, Haag,
1911.
[366] Deschamps, VI p. 112, no. 1169, La leçon de musique.
[367] Charles d'Orléans, Poésies complètes, Paris 1874, 2 vol., I p. 12.
42.
[368] ib. p. 88.
[369] Deschamps, VI p. 82, no 1151; zie b.v. V p. 132, no. 926, IX p.
94, c. 31, VI p. 138, no. 1184, XI 18, no. 1438, en XI p. 269, 286(1).
[370] Christine de Pisan, l'Epistre au dieu d'amours, Oeuvres poétiques,
ed. M. Roy, II p. 1.
[371] Martène et Durand, Amplissima Collectio, II col. 1421.
[372] Joh. de Monasteriolo, Epistolae, Martène et Durand, Ampl. coll.,
II p. 1409, 1421, 1422.
[373] Piaget, Etudes romanes dédiées à Gaston Paris, p. 119.
[374] Gerson, Opera, III p. 297; id. Considérations sur St. Joseph, III
p. 866; Sermo contra luxuriem, III p. 923, 925, 930, 968.
[375] Volgens Gerson. De brief van Pierre Col, bewaard in een hs. der
Bibl. nationale, mss. français 1563 f. 183, was mij niet toegankelijk.
[376] Bibl. de l'école des chartes LX 1899. p. 569.
[377] E. Langlois, Le Roman de la rose (Société des anciens textes
français) 1914, t. I Introduction, p. 36.
[378] A. Piaget, La cour amoureuse dite de Charles VI, Romania, XX p.
417, XXXI p. 599, Doutrepont, p. 367.
[379] Leroux de Lincy, Tentative de rapt etc. en 1405, Bibl. de l'école
des chartes, 2e serie, III 1846, p. 316.
[380] Piaget, Romania. XX p. 447.
[381] Rabelais, Gargantua, 1. I. ch. 9.
[382] Guillaume de Machaut, Le livre du Voir-Dit, ed. P. Paris. (Société
des bibliophiles françois 1875), p. 82, 213, 214, 240, 299, 309, 313,
347, 351.
[383] Juvenal des Ursins, p. 496.
[384] Rabelais, Gargantua, 1. I ch. 9.
[385] Coquillart, Droits nouveaux, I p. 111.
[386] Christine de Pisan, I p. 187ss.
[387] E. Hoepffner, Frage- und Antwortspiele in der franz. Literatur des
14. Jahrh., Zeitschr. f. roman. Philologie, XXXIII 1909, p. 695, 703.
[388] Christine de Pisan, Le dit de la rose vs. 75, Oeuvres poétiques,
II p. 31.
[389] Machaut, Remede de fortune vs. 3879ss., Oeuvres, ed. E. Hoepffner
(Soc. des anc. textes français) 1908/11, 2 vol., II p. 142.