Max Havelaar - 14

_niet_ op den _Toeankoe_ van _Natal_ was toegesprongen. Dat deze _niet_
uit het venster gevlucht was ... en zoo voort! Verder: dat het vonnis
tegen den ongelukkigen _Si Pamaga_ was geslagen onder de pressie van den
voorzitter--myn voorganger--en van 't Raadslid _Soetan Salim_, welke
personen de voorgewende misdaad van _Si Pamaga_ hadden verzonnen om aan
den gesuspendeerden adsistent-resident van _Mandhéling_ een wapen ter
zyner verdediging in de hand te stellen, en om lucht te geven aan hun
haat jegens _Jang di Pertoean_.
De wyze nu waarop de generaal by die gelegenheid ondervroeg, deed denken
aan de whistparty van zekeren keizer van Marokko die zyn partner
toevoegde: "speel harten, of ik sny je den hals af." Ook de vertalingen,
zooals hy die den fiskaal in den pen gaf, lieten veel te wenschen over.
Of nu _Soetan Salim_ en myn voorganger pressie hebben uitgeoefend op den
natalschen Rechtsraad om _Si Pamaga_ schuldig te verklaren, is my
onbekend. Maar wel weet ik dat de generaal Vandamme pressie heeft
uitgeoefend op de verklaringen die 's mans _onschuld_ moesten bewyzen.
Zonder op dat oogenblik nog de strekking daarvan te begrypen, heb ik me
tegen die ... onnauwkeurigheid verzet, hetgeen zóó ver gegaan is dat ik
heb moeten weigeren eenige verbalen mede te onderteekenen, en ziedaar nu
de zaak waarin ik den generaal zoo "gekontrarieerd" had. Ge begrypt nu
ook waarop de woorden doelen, waarmee ik de beantwoording sloot van de
aanmerkingen die er op myn geldelyk beheer gemaakt waren, de woorden
waarin ik verzocht van alle welwillende konsideratien verschoond
te blyven.
--Het was inderdaad zeer sterk voor iemand van uw jaren, zei
Duclari.[115]
--Ik vond het natuurlyk. Doch zeker is 't, dat de generaal Vandamme niet
aan zoo-iets gewoon was. Ik heb dan ook onder de gevolgen van die zaak
veel geleden. O neen, Verbrugge, ik zie wat je zeggen wilt, _berouwd_
heeft het me nooit. Zelfs moet ik hierby voegen dat ik me niet zou
bepaald hebben tot eenvoudig protesteeren tegen de wys waarop de
generaal de getuigen ondervroeg, noch tot het weigeren myner
handteekening op enkele verbalen, indien ik toen had kunnen gissen wat
ik eerst later te weten kwam, dat alles voortsproot uit een vooraf
vastgestelden toeleg om myn voorganger te bezwaren. Ik meende dat de
generaal, overtuigd van _Si Pamaga's_ onschuld, zich liet meesleepen
door de achtenswaardige zucht om een onschuldig slachtoffer te redden
van de gevolgen eener rechtsdwaling, voor-zoo-ver dit na de geeseling en
't brandmerk nog mogelyk was. Deze meening deed my wel in verzet komen
tegen valsheid, maar ik was daarover niet zóó verontwaardigd als ik zou
geweest zyn indien ik geweten had dat het hier geenszins te doen was om
een onschuldige te redden, maar dat deze valsheid de strekking had om
ten-koste van de eer en 't welzyn myns voorgangers, de bewyzen te
vernietigen die de politiek van den generaal in den weg stonden.
--En hoe ging 't verder met uw voorganger? vroeg Verbrugge.
--Gelukkig voor hem was hy reeds naar Java vertrokken voor de generaal
te _Padang_, terugkeerde. Hy schynt zich by de Regeering te _Batavia_ te
hebben kunnen verantwoorden, althans hy is in dienst gebleven. De
resident van _Ayer Bangie_ die op 't vonnis _fiat exekutie_ verleend
had, werd ...
--Gesuspendeerd?
--Natuurlyk! Ge ziet dat ik niet zoo heel onrecht had, in myn puntdicht
te zeggen dat de Gouverneur ons schorsend regeerde.
--En wat is er geworden van al die gesuspendeerde ambtenaren?
--O, er waren er nog veel meer! Allen, de een voor, de ander na, zyn in
hun betrekkingen hersteld. Enkelen van hen hebben later zeer aanzienlyke
ambten bekleed.[116]
--En _Soetan Salim_?
--De generaal voerde hem gevankelyk mede naar _Padang_, en vandaar werd
hy als balling naar Java gezonden. Hy is thans nog te _Tjanjor_ in de
Preanger regentschappen. Toen ik in 1846 daar was, heb ik hem een bezoek
gebracht. Weet je nog wat ik te _Tjanjor_ kwam doen, Tine?
--Neen, Max, dat is me glad ontgaan.
--Wie kan ook alles onthouden? Ik ben daar getrouwd, heeren!
--Maar, vroeg Duclari, daar ge nu toch aan 't vertellen zyt, mag ik
vragen of 't waar is dat ge te _Padang_ zoo dikwyls geduelleerd hebt?
--Ja, zeer dikwyls, en daartoe was aanleiding. Ik heb u reeds gezegd dat
de gunst van den Gouverneur op zoodanigen buitenpost de maatstaf is,
waarnaar velen hun welwillendheid afmeten. De meesten waren dus voor my
zeer _on_-welwillend, en vaak ging dit over in grofheid. Ik van myn kant
was prikkelbaar. Een niet beantwoorde groet, een schimpscheut op de
"zotterny van iemand die 't wil opnemen tegen den generaal" een
toespeling op myn armoede, op myn hongerlyden, op 't slechte voedsel dat
er scheen te liggen in zedelyke onafhankelykheid ... dit alles, begrypt
ge, maakte my bitter. Velen, vooral onder de officieren, wisten dat de
generaal niet ongaarne zag dat er geduelleerd werd, en vooral met iemand
die zoo in ongenade was als ik. Misschien wekte men dus myn gevoeligheid
met voordacht op. Ook duelleerde ik wel eens voor een ander dien ik voor
verongelykt hield. Hoe dit zy, het duel was daar in dien tyd aan de orde
van den dag, en meer dan eens is 't gebeurd dat ik twee samenkomsten had
op een ochtend. O, er is iets zeer aantrekkelyks in het duel, vooral met
de sabel, of "op" de sabel, zooals ze 't noemen ... ik weet niet waarom.
Ge begrypt echter dat ik nu zoo-iets niet meer doen zou, ook al ware
daartoe zooveel aanleiding als in die dagen ... kom eens hier,
Max--neen, vang dat beestje niet--kom hier? Hoor eens, je moet nooit
kapellen vangen. Dat arme dier heeft eerst langen tyd als rups op een
boom rondgekropen, dat was geen vroolyk leven! Nu heeft het pas
vleugeltjes gekregen, en wil wat rondvliegen in de lucht, en zich
vermaken, en 't zoekt voedsel in de bloemen, en doet niemand leed ...
kyk, is 't niet veel aardiger het daar zoo te zien rondfladderen?
Zoo kwam 't gesprek van de duellen op de vlinders, op de ontferming des
rechtvaardigen over zyn vee, op het dieren plagen, op de _loi Grammont_,
op de Nationale Vergadering waarin die wet werd aangenomen, op de
republiek, en op wat niet al!
Eindelyk stond Havelaar op. Hy verontschuldigde zich by zyn gasten, wyl
hy bezigheden had. Toen de kontroleur hem den volgenden morgen op zyn
kantoor bezocht, wist hy niet dat de nieuwe adsistent-resident den
vorigen dag na de gesprekken in de voorgalery, was uitgereden naar
_Parang-Koedjang_--het distrikt der "_verregaande_ misbruiken"--en eerst
dien ochtend vroeg van daar was teruggekeerd.
* * * * *
Ik verzoek den lezer te gelooven dat Havelaar te wellevend was om aan
zyn eigen tafel zooveel te spreken als ik in de laatste hoofdstukken heb
opgegeven, en waardoor ik op hem den schyn laad alsof hy zich meester
zou hebben gemaakt van 't gesprek, met verwaarloozing der plichten van
een gastheer, die voorschryven aan zyn gasten de gelegenheid te laten of
te verschaffen "zich te doen uitkomen." Ik heb uit de vele bouwstoffen
die voor me liggen, een paar grepen gedaan, en zou nog lang de
tafelgesprekken hebben kunnen voortzetten, met minder moeite dan 't
afbreken daarvan me gekost heeft. Ik hoop echter dat het meegedeelde
voldoende wezen zal om eenigermate de beschryving te rechtvaardigen, die
ik van Havelaars inborst en hoedanigheden gegeven heb, en dat de lezer
niet geheel zonder belangstelling de lotgevallen zal gadeslaan, die hem
en de zynen wachtten te _Rangkas-Betoeng_.
De kleine familie leefde stil voort. Havelaar was dikwyls over-dag uit,
en bracht halve nachten op zyn bureau door. De verhouding tusschen hem
en den kommandant van 't kleine garnizoen was alleraangenaamst, en ook
in den huiselyken omgang met den kontroleur was geen spoor te ontdekken
van 't rangverschil dat anders in Indie zoo vaak het verkeer styf en
vervelend maakt, terwyl bovendien Havelaars zucht om hulp te verleenen
waar hy maar eenigszins kon, dikwyls den Regent te-stade kwam, die dan
ook zeer met zyn "ouderen broeder" was ingenomen. En ten-slotte bracht
de lieftalligheid van mevrouw Havelaar veel toe tot het aangenaam
verkeer met de weinige op de plaats aanwezige Europeanen en de
Inlandsche Hoofden. De dienstkorrespondentie met den resident te
_Serang_ droeg blyken van wederzydsche welwillendheid, terwyl de bevelen
van den resident, met heusheid gegeven, stipt werden opgevolgd.
Tine's huishouding was spoedig geregeld. Na lang wachten waren de
meubels van _Batavia_ aangekomen, en waren _ketimon's_ in zout gelegd,
en als Max aan-tafel iets verhaalde, geschiedde dit in 't vervolg niet
meer uit gebrek aan eieren voor de omelet, hoewel toch altyd de
levenswys van 't klein gezin duidelyke blyken droeg dat de voorgenomen
spaarzaamheid zeer werd in acht genomen.
Mevrouw Slotering verliet zelden haar huis, en gebruikte slechts eenige
malen de thee by de familie Havelaar in de voorgalery. Ze sprak weinig,
en bleef altyd een wakend oog houden op ieder die hare of Havelaars
woning naderde. Men was echter gewoon geraakt aan wat men haar
_monomanie_ begon te noemen, en lette daarop weldra niet meer.
Alles scheen kalmte te ademen, want voor Max en Tine was 't
vergelykenderwyze een kleinigheid zich te schikken in ontberingen die op
een niet aan den grooten weg gelegen binnenpost onvermydelyk zyn. Daar
er op de plaats geen brood werd gebakken, at men geen brood. Men had het
van _Serang_ kunnen laten komen, maar de kosten op dat vervoer waren te
hoog. Max wist zoo goed als ieder ander dat er veel middelen te vinden
waren om zònder betaling brood naar _Rangkas-Betoeng_ te laten brengen,
maar _onbetaalde arbeid_, die Indische kanker, was hem een gruwel. Zoo
was er veel te _Lebak_, dat wel door gezag te verkrygen was om-niet maar
niet te-koop voor billyken prys, en onder zulke gegevens schikten zich
Havelaar en zyn Tine gaarne in 't gemis. Ze hadden wel andere
ontberingen beleefd! Had niet die arme vrouw maanden doorgebracht
aan-boord van een Arabisch vaartuig, zonder andere legerstede dan
't scheepsdek zonder andere beschutting tegen zonnehitte en
westmoessonsbuien, dan een tafeltje tusschen welks pooten ze zich moest
vastklemmen? Had ze niet op dat schip zich moeten vergenoegen met een
klein rantsoen droge ryst en vuil water? En was ze niet in die en vele
andere omstandigheden altyd tevreden geweest, als ze maar mocht samen
wezen met haar Max?
Eén omstandigheid echter was er te _Lebak_, die haar verdriet
berokkende: kleine Max kon niet in den tuin spelen omdat daar zooveel
slangen waren. Toen ze dit bemerkte en hierover zich by Havelaar
beklaagde, loofde deze aan de bedienden een prys uit voor elke slang die
ze vangen zouden, doch reeds de eerste dagen betaalde hy zóóveel aan
premien dat hy zyn belofte moest intrekken voor 't vervolg, want ook in
gewone omstandigheden en dus zonder de voor hem zoo noodzakelyke
zuinigheid, zou die betaling spoedig zyn middelen zyn te-boven gegaan.
Er werd alzoo vastgesteld dat kleine Max voortaan 't huis niet meer zou
verlaten, en dat hy zich, om frissche lucht te scheppen, vergenoegen
moest met spelen in de voorgalery. In-weerwil van deze voorzorg was Tine
toch altyd angstig, en vooral 's avends, daar men weet hoe slangen
dikwyls in de huizen kruipen en zich, om warmte te zoeken, in de
slaapkamers verbergen.
Slangen en dergelyk ongedierte vindt men wel-is-waar in Indiën overal,
maar op de grootere hoofdplaatsen waar de bevolking dichter op elkander
woont, komen zy natuurlyk zeldzamer voor dan in meer wilde streken,
zooals te _Rangkas-Betoeng_. Indien echter Havelaar had kunnen besluiten
zyn erf van onkruid te doen reinigen tot aan den rand van den ravyn toe,
zouden toch wel de slangen zich van-tyd tot-tyd in den tuin vertoond
hebben, maar niet in zóó grooten getale als dit nu 't geval was. De
natuur dezer dieren doet hun duisternis en schuiling voortrekken boven
't licht van open plaatsen, zoodat, als Havelaars erf zindelyk ware
gehouden, de slangen niet dan als 't ware haars ondanks en verdwaald, de
ruigte in den ravyn zouden verlaten hebben. Maar 't erf van Havelaar was
niet zindelyk, en ik wensch de reden hiervan te ontwikkelen, daar ze een
blik te meer doet slaan op de misbruiken die byna alom in de
nederlandsch-indische bezittingen heerschen.
De woningen der gezagvoerders in de binnenlanden staan op gronden die
aan de gemeenten toebehooren, voor-zoover men van gemeente-eigendom
spreken kan in een land waar de Regeering zich alles toeëigent. Genoeg,
dat die erven niet toebehooren aan den ambtelyken bewoner zelf. Deze
toch zou, als dit het geval ware, zich wachten een grond te koopen of te
huren, waarvan 't onderhoud boven zyn krachten ging. Wanneer nu het erf
van de hem aangewezen woning te groot is om behoorlyk te worden
onderhouden, zou dit, by den weligen tropischen plantengroei, binnen
weinig tyds in een wildernis ontaarden. En toch ziet men zelden of nooit
zoodanig erf in slechten staat. Ja dikwyls zelfs staat de reiziger
verbaasd over 't schoone park dat een residentswoning omringt. Geen
beambte in de binnenlanden heeft inkomen genoeg om den hiertoe noodigen
arbeid te doen verrichten tegen behoorlyke betaling, en daar nu toch een
deftig aanzien van de woning des gezaghebbers een vereischte is, opdat
niet de bevolking die zooveel hecht aan uiterlykheden, in slordigheid
grond vinde voor minachting, doet zich de vraag op, hoe dan dit doel
bereikt wordt? Op de meeste plaatsen hebben de gezaghebbers te
beschikken over eenige ketting-gangers, dat zyn: elders veroordeelde
misdadigers, een soort van werklieden echter dat in _Bantam_ om meer of
min geldige redenen van politieken aard niet aanwezig was. Doch ook op
plaatsen waar zich wel zoodanige veroordeelden bevinden, is hun aantal,
vooral met het oog op de behoefte aan anderen arbeid, zelden in
evenredigheid met het werk dat zou vereischt worden tot het goed
onderhouden van een groot erf. Er moeten dus andere middelen gevonden
worden, en de oproeping van arbeiders tot het verrichten van
_heeredienst_ ligt voor-de-hand. De Regent of de _Dhemang_ die zoodanige
oproeping ontvangt, haast zich daaraan te voldoen, want hy weet zeer
goed dat het den gezaghebbenden ambtenaar die van dat gezag misbruik
maakt, later moeielyk vallen zou een inlandsch Hoofd te bestraffen over
een gelyke fout. En alzoo strekt het vergryp van den een tot vrybrief
voor den ander.
Het komt my echter voor, dat dusdanige fout van een gezaghebber _in
sommige gevallen_ niet al te streng, en vooral niet naar europesche
begrippen, moet worden beoordeeld. De bevolking zelf toch zou
't--misschien uit ongewoonte--zeer vreemd vinden als hy _altyd_ en _in
alle gevallen_ zich stipt hield aan de bepalingen die 't getal der voor
zyn erf bestemde heeredienstplichtigen voorschryven, daar er
omstandigheden kunnen voorkomen die by deze bepalingen niet waren
voorzien. Maar zoodra eenmaal de grens van 't strikt wettige is
overschreden, wordt het moeielyk een punt vasttestellen, waarop
zoodanige overschryding zou overgaan in misdadige willekeur, en vooral
wordt groote omzichtigheid noodig zoodra men weet dat de Hoofden alleen
wachten op een slecht voorbeeld, om dat met verregaande uitbreiding
natevolgen. De vertelling over zekeren koning die niet wilde dat men de
betaling verzuimde van één korrel zout die hy by zyn eenvoudig maal
gebruikt had, toen hy aan 't hoofd zyns legers het land doortrok--omdat,
naar hy zeide, dit het begin was van een onrecht dat ten-laatste zyn
geheel ryk zou vernietigen--hy moge dan _Timoerleng_, _Noereddien_ of
_Djengis-Khan_ geheeten hebben, zeker is òf die fabel, òf als 't geen
fabel is, het voorval zelf, van aziatischen oorsprong. En even als 't
aanschouwen van zeedyken aan de mogelykheid van hoog water doet
gelooven, mag men aannemen dat er neiging bestaat tot _zulke_ misbruiken
in een land waar _zulke_ lessen worden gegeven.
Het gering getal lieden nu waarover Havelaar wettig beschikken mocht,
konden niet dan slechts een zeer klein gedeelte van zyn erf, in de
onmiddellyke nabyheid der woning, van onkruid en kreupelhout vryhouden.
Het overige was binnen weinig weken een volslagen wildernis. Havelaar
schreef aan den resident over de middelen om hierin te voorzien, hetzy
door een geldelyke toelage, hetzy door aan de Regeering voortestellen
even als elders kettinggangers in de residentie _Bantam_ te doen
arbeiden. Hy ontving hierop een weigerend antwoord, met de opmerking dat
hy immers 't recht had de personen die door hem by policievonnis waren
veroordeeld tot "arbeid aan den publieken weg" op zyn erf te-werk te
stellen. Dit wist Havelaar wel, of althans 't was hem meer dan voldoende
bekend dat zoodanige beschikking over gekondemneerden overal de
gewoonste zaak van de wereld was, maar nooit had hy, noch te
_Rangkas-Betoeng_ noch te _Amboina_, noch te _Menado_, noch te _Natal_,
van dat vermeend recht willen gebruik maken. Het stuitte hem, zyn tuin
te laten onderhouden als boete voor kleine vergrypen, en meermalen had
hy zich afgevraagd hoe de Regeering bepalingen kon laten bestaan, die
den ambtenaar in verzoeking kunnen brengen kleine verschoonbare fouten
te straffen, niet in evenredigheid met het vergryp, maar met den
toestand of de uitgestrektheid van zyn erf? Het denkbeeld alleen dat de
gestrafte, ook zelfs hy die rechtvaardig gestraft was, vermeenen zou dat
er eigenbelang schuilde onder het geslagen vonnis, deed hem, waar hy
straffen moest, altyd de voorkeur geven aan de anders zeer
afkeurenswaardige opsluiting.[117]
En vandaar kwam het dat kleine Max niet spelen mocht in den tuin, en dat
ook Tine van de bloemen niet zooveel genoegen smaakte als ze zich had
voorgesteld op den dag van haar aankomst te _Rangkas-Betoeng_.
Het spreekt vanzelf dat deze en dergelyke kleine verdrietelykheden geen
invloed uitoefenden op de stemming van een gezin dat zooveel bouwstoffen
bezat om zich een gelukkig huiselyk leven te verschaffen, en 't was dan
ook niet toeteschryven aan zulke kleinigheden, wanneer Havelaar soms met
een bewolkt voorhoofd binnentrad, by het terugkeeren van een uitstap, of
na 't aanhooren van dezen en genen die verzocht hadden hem te spreken.
We hebben uit zyn toespraak aan de Hoofden gehoord dat hy zyn plicht
wilde doen, dat hy onrecht wilde te-keer gaan, en tevens hoop ik dat de
lezer uit de gesprekken die ik meedeelde, hem heeft leeren kennen als
iemand die wel in-staat was iets uittevinden en tot klaarheid te
brengen, dat voor sommige anderen verborgen was of in 't duister lag. Er
was dus te veronderstellen dat niet veel van wat er in _Lebak_ omging
zyn aandacht ontgaan zou. Ook zagen we dat hy vele jaren vroeger op die
afdeeling gelet had, zoodat hy reeds den eersten dag, toen Verbrugge hem
ontmoette in de _pendoppo_ waar myn verhaal aanvangt, toonde in zyn
nieuwen werkkring geen vreemdeling te zyn. Hy had door nasporing op de
plaatsen zelf, veel bevestigd gevonden van wat hy vroeger vermoedde, en
vooral uit het archief was hem gebleken dat de landstreek waarvan het
bestuur aan zyn zorg was toevertrouwd, werkelyk in een hoogsttreurigen
toestand verkeerde.
Uit brieven en aanteekeningen van zyn voorganger bemerkte hy dat deze
dezelfde opmerkingen gemaakt had. De korrespondentie met de Hoofden
bevatte verwyt op verwyt, bedreiging op bedreiging, en deden zeer goed
begrypen hoe die ambtenaar ten laatste zou gezegd hebben, zich
rechtstreeks tot de Regeering te zullen wenden indien niet aan dien
stand van zaken een einde werd gemaakt.
Toen Verbrugge dit aan Havelaar meedeelde, had deze geantwoord dat zyn
voorganger daaraan verkeerd zou gedaan hebben, daar de adsistent-resident
van _Lebak_ in geen geval den resident van _Bantam_ mocht voorbygaan, en
hy had daarby gevoegd dat dit ook door volstrekt niets zoude gewettigd
zyn, daar het toch niet te denken was dat die hooge beambte party zou
trekken voor afpersing en knevelary.
Zoodanig partytrekken was dan ook waarlyk niet te veronderstellen in den
zin zooals Havelaar 't bedoelde, niet namelyk alsof den resident eenig
voordeel of gewin zou ten-deel vallen van die vergrypen. Doch wèl
bestond er een oorzaak die hem bewoog niet dan zeer ongaarne op de
klachten van Havelaars voorganger recht te doen. We hebben gezien hoe
die voorganger meermalen met den resident over de heerschende misbruiken
had gesproken--_geaboucheerd_, zei Verbrugge--en hoe weinig hem dit
gebaat had. Het is dus niet van belang ontbloot, te onderzoeken waarom
een zoo hooggeplaatst ambtenaar, die als hoofd van de geheele residentie
evenzeer als de adsistent-resident, ja meer nog dan deze, gehouden was
te zorgen dat er recht geschiedde, byna altyd reden meende te hebben om
den loop van dat recht te stuiten.[118]
Reeds te _Serang_, toen Havelaar daar ten-huize van den resident
vertoefde, had hy dezen over de Lebaksche misbruiken gesproken, en
hierop ten-antwoord bekomen: "dat dit alles in meer of mindere mate
overal 't geval was." Dit nu kon Havelaar niet ontkennen. Wie toch zou
beweren een land te hebben gezien waar niets verkeerds geschiedt? Maar
hy meende dat dit geen beweegreden was om misbruiken, waar men die vond,
te laten bestaan, vooral niet wanneer men uitdrukkelyk tot het tegengaan
daarvan geroepen was, en tevens dat, na al wat hy van _Lebak_ wist, hier
geen spraak was van _meer of mindere_, doch van _zeer groote_ maat,
waarop de resident hem onder anderen antwoordde: "dat het in de afdeeling
_Tjiringien_--ook tot _Bantam_ behoorende--nog erger gesteld was."
Wanneer men nu aanneemt, zooals men aannemen kan, dat een resident geen
rechtstreeks voordeel heeft van afpersing en van willekeurig beschikken
over de bevolking, doet zich de vraag op, wat dan zoovelen beweegt in
tegenspraak met eed en plicht zulke misbruiken te laten bestaan, zonder
daarvan aan de Regeering kennis te geven? En wie hierover nadenkt, moet
het al zeer vreemd vinden dat men zoo koelbloedig 't bestaan van die
misbruiken erkent, als ware er spraak van iets dat buiten bereik of
bevoegdheid lag. Ik zal trachten de oorzaken hiervan te ontwikkelen.
In 't algemeen reeds is het overbrengen van slechte tydingen iets
onaangenaams, en 't schynt wel of er van den ongunstigen indruk dien ze
veroorzaken, iets blyft kleven op wien de verdrietige taak te-beurt viel
zulke tydingen meetedeelen. Wanneer nu dit alleen reeds voor sommigen
een reden zou wezen om tegen beter weten aan, het bestaan van iets
ongunstigs te ontkennen, hoeveel te meer dan wordt dit het geval wanneer
men gevaar loopt, niet alleen zich de ongenade op den hals te halen die
nu eenmaal 't lot schynt des overbrengers van slechte berichten, doch
tevens als de _oorzaak_ te worden aangezien van den ongunstigen toestand
dien men plichtshalve openbaart.
De Regeering van Nederlandsch Indie schryft by-voorkeur aan haar
meesters in 't moederland dat alles naar wensch gaat. De residenten
melden dit gaarne aan de Regeering. De adsistent-residenten, die zelf
van hun kontroleurs byna niet dan gunstige berichten ontvangen, zenden
ook op hun beurt liefst geen onaangename tydingen aan de residenten.
Hieruit wordt in de officieele en schriftelyke behandeling der zaken een
gekunsteld optimismus geboren, in tegenspraak niet alleen met de
waarheid, maar ook met de eigen meening van die optimisten zelf, zoodra
zy dezelfde zaken mondeling behandelen, en--nog vreemder!--dikwyls zelfs
in tegenspraak met hun eigen geschreven berichten. Ik zou veel
voorbeelden kunnen aanhalen van rapporten die den gunstigen toestand van
een residentie ten-hoogste verheffen, doch te-gelyker-tyd, vooral waar
de _cyfers_ spreken, zichzelf logenstraffen. Deze voorbeelden zouden,
als niet de zaak om de eindelyke gevolgen te ernstig ware, aanleiding
geven tot lach en spot, en men staat verbaasd over de naïveteit waarmee
vaak in zoodanig geval de grofste onwaarheden worden staande gehouden en
aangenomen, al biedt dan ook de schryver zelf weinig zinsneden verder de
wapens aan waarmee die onwaarheden te bestryden zyn. Ik zal me tot een
enkel voorbeeld bepalen, dat ik met zeer velen zou kunnen vermeerderen.
Onder de stukken die voor me liggen, vind ik het jaarverslag van een
residentie. De resident roemt den handel die daar bloeit, en beweert dat
in de geheele landstreek de grootste welvaart en bedryvigheid worden
waargenomen. Een weinig verder evenwel, sprekende over de geringe
middelen die hem ten-dienste staan om sluikery te weren, wil hy terstond
den onaangenamen indruk wegnemen, die op de Regeering zou worden te-weeg
gebracht door de meening dat er dus in die residentie veel Inkomend-Recht
wordt ontdoken. "Neen, zegt hy, dáárvoor behoeft men niet bezorgd te zyn!
Er wordt in myn residentie weinig of niets ingevoerd ter-sluik, want ...
er gaat in deze streken zóó weinig om, dat niemand hier zyn kapitaal in
den handel wagen zou."
Ik heb een dergelyk verslag gelezen dat aanving met de woorden: "in 't
afgeloopen jaar is de rust rustig gebleven." Zulke zinsneden getuigen
wel van een zeer rustige gerustheid op de inschikkelykheid van de
Regeering voor ieder die haar onaangename tydingen spaart, of die,
zooals de term luidt: "haar niet bemoeielykt" met verdrietige berichten!
Waar de bevolking niet toeneemt, is dit toeteschryven aan onjuistheid
der tellingen van vorige jaren. Waar de belastingen niet stygen, maakt
men zich daarvan een verdienste: de bedoeling is, door lagen aanslag den
landbouw aantemoedigen, die zich juist _nu_ gaat ontwikkelen, en
weldra--liefst als de berichtgever zal afgetreden zyn--onbegrypelyke
vruchten moet afwerpen. Waar onordelykheid heeft plaats gehad die niet
verborgen blyven _kon_, was dit het werk van eenige weinige
kwalykgezinden die voor 't vervolg niet meer te vreezen zyn daar er een
_algemeene_ tevredenheid heerscht. Waar gebrek of hongersnood de
bevolking heeft gedund, was dit een gevolg van misgewas, van droogte,
regen of zoo-iets, nooit van wanbestuur.
De nota van Havelaars voorganger, waarin deze "het verloop van volk uit
het distrikt _Parang-Koedjang_ toeschreef aan _verregaand_ misbruik"
ligt voor my.[119] Deze nota was _in_-officieel, en bevatte punten
waarover die ambtenaar met den resident van _Bantam_ te _spreken_ had.
Maar vergeefs zocht Havelaar in 't archief naar een blyk dat zyn
voorganger diezelfde zaak ruiterlyk by den waren naam had genoemd in een
_openbare dienstmissive_.
Kortom, de officieele berichten van de beambten aan het Gouvernement, en
dus ook de daarop gegronde rapporten aan de Regeering in 't moederland,
zyn voor het grootste en belangrykste gedeelte: _onwaar_.
Ik weet dat deze beschuldiging gewichtig is, doch houd die staande, en
voel me volkomen in-staat haar met bewyzen te staven. Wie verstoord
mocht zyn over dit onbewimpeld uiten myner meening, bedenke hoeveel
millioenen schats en hoeveel menschenlevens er zouden gespaard zyn aan
Engeland, indien men dáár tydig de oogen der natie voor de ware
toedracht der zaken in Britsch-Indie geopend had, en hoe groote
dankbaarheid men zou schuldig geweest zyn aan den man die den moed had
getoond de Jobsbode te wezen, voor het te laat ware geweest om 't
verkeerde te herstellen op minder bloedige wyze dan nu wel noodzakelyk
geworden was.
Ik zeide, myn beschuldiging te kunnen staven. Waar 't noodig is, zal ik
aantoonen dat er vaak hongersnood heerschte in streken die geroemd
werden als toonbeelden van welvaart, en dat meermalen een bevolking die
als rustig en tevreden wordt opgegeven, op 't punt stond uittebersten in
woede. Het is myn voornemen niet deze bewyzen te leveren in _dit_ boek,
schoon ik vertrouw dat men 't niet uit de hand leggen zal zonder te
gelooven dat ze bestaan.
Voor 't oogenblik bepaal ik me tot nog een enkel voorbeeld van het
belachelyk optimisme waarvan ik gesproken heb, een voorbeeld dat door
ieder, hy zy dan al of niet bekend met de zaken van Indie, gemakkelyk
zal kunnen begrepen worden.
Ieder resident dient maandelyks een opgaaf in van de ryst die in zyn
landschap is ingevoerd, of daaruit naar elders verzonden. By deze opgave
wordt dat vervoer in twee deelen gesplitst, naarmate het zich bepaalt
tot Java zelf of zich verder uitstrekt. Wanneer men nu let op de
hoeveelheid ryst welke volgens die opgaven is overgevoerd _uit_
residentien op Java _naar_ residentien op Java, zal men bevinden dat