Max Havelaar - 26

elders opgevoerd. Een van die voorstellingen woonde ik by, en m'n
aandoeningen waren zeer gemengd. Het wederzien van dien arbeid uit m'n
jeugd, van nu byna veertig jaar geleden, wekte meer herinneringen in
my op dan m'n gemoed verslikken kon. En dan 't nagaan van alles wat er
in en om my voorviel gedurende dat lange tydvak van m'n gevuld leven!
Doch dit gaat den lezer niet aan. Met het oog evenwel op den ouderdom
van dat stuk heb ik 'n vraag te doen die, meen ik, sommige lezers wèl
aangaat. Is de _toon_ dien heden-ten-dage zekere publicisten tegen my
aanslaan, wel in overeenstemming met den eerbied dien we gewoon zyn
toetekennen aan ancienneteit in rang? Vindt men 't getal letter-
vruchten die in onzen stoomtyd meer dan het derde deel eener eeuw
beleven, zóó groot dat elk rekruut my mag toespreken _comme le premier
venu_? Hoe ikzelf over die "_Bruid_" oordeel, is bekend, maar 't stuk
is toch minstens even goed als de _Emilia Galotti_, als de _Kabale und
Liebe_, als de _Minna van Barnhelm_ als de larmoyante komedies en
_Lustspiele_ van Kotzebue, die nog altyd op 't repertoire staan.
In-allen-gevalle blykt er uit, hoe ik m'n tyd doorbracht in de dagen
toen 'n groot deel van hen die me tegenwoordig als hun gelyke meenen
te mogen behandelen, nog--en misschien niet eens nog!--op de schoolbanken
zaten. _Suum cuique_, heeren! (_Zie hierover de noten 65 en 115_.)

102. Die redakteur heeft later als minister 't zyne bygebracht om den
toestand in Indiën onhoudbaar te maken. Van al de duitenplateryen
waarmee hy Kamers en Natie eenige jaren aan de praat hield, noem ik nu
alleen de fameuze komptabiliteitswet, 'n monument van bureaukratische
onbruikbaarheid, en als zoodanig de getrouwe afspiegeling van den man
zelf. Hy was 't ook die zoo byzonder veel bydroeg tot de verlamming
van 't gezag in de binnenlanden, door de splitsing van rechterlyke en
besturende macht. (_zie Noot 13_) Die uitverkorene van de Natie heet
E. de Waal, en bekleedt natuurlyk 'n aangenaam plaatsjen op den
pensioenstaat.

103. De toenmalige Algemeene Sekretaris der indische Regeering, Mr C.
Visscher.

104. Ik meen hier blyken te geven dat de eischen der kunst ten-aanzien
van de _maat_ der optewekken aandoeningen, of liever van de daartoe
strekkende middelen, my eenigszins bekend waren. Ook beweer ik in den
_Havelaar_ zelf (zie, byv. blz. 288)(zie alinea met: "Ik heb 't slot
der geschiedenis van _Saïdjah_ ...", M.D.) my aan die eischen te hebben
gehouden. Juist omdat ik _minder_ akeligheid schilder dan uit de
geschetste omstandigheden blykt voorttevloeien, is de indruk der
_Saïdjah_-epizode zoo algemeen en zoo diep geweest, en alzoo is de
beschuldiging van "overdryving" een fout op 't gebied der kritiek. Dit
wat _kunstbesef_ aangaat. En wat de _feiten_ betreft die in den
_Havelaar_ vermeld worden, ook daarin blyf ik _beneden_ de waarheid.
Ik roerde niets aan dan wat ik--thans nog!--_bewyzen_ kan, en dus
volstrekt nog 't ergste niet. Wie nu, om den indruk van m'n pleidooi
te ontzenuwen, z'n toevlucht neemt tot de afgezaagde en goedkoope
beschuldiging dat ik "overdreven" heb--in den grond eigenlyk slechts
'n oneerlyk-vermomd erkennen van de waarheid!--gelieve te zeggen:
_wat, waarin, hoe, in-hoe-ver?_ Hiertoe dan ook sommeerde ik
herhaaldelyk Duymaer van Twist, den man die beter dan iemand by-machte
wezen moest my tegentespreken, _indien_ er iets op myn beweringen viel
aftedingen. Hy evenwel durfde niet eens van "overdryving" spreken, en
bepaalde zich tot het verwyt dat ik zooveel talent had--in zyn oog 'n
fout zeker--en dat-i zwygen zou uit vrees voor den schyn van
partydigheid. En met zulke jongensachtige uitvluchten namen Kamer en
Natie genoegen! Is dit _Recht_, Nederlanders?

105._ Boekten van den Tjioedjoeng_. Deze rivier draagt naar die vele
bochten z'n naam. _Tji_: water. _Oedjong_: hoek. 't Woord _Rangkas_
beteekent een door zulke bochten omarmde streek lands. _Betoeng_ is
'n bamboesoort.

106. _Sambal-sambal_: allerlei toespys, 'n keukenvak waarin Indiën
uitmunt. De beschryving van de _sambals_ die daar in gebruik zyn, zou
boekdeelen vullen. In welvarende familien vordert dit onderdeel van 't
dagelyksch _menu_ de uitsluitende zorg van 'n bediende, en by ryken is
één persoon daartoe zelfs niet voldoende. Als grondstof dient al wat
eetbaar is, zooveel mogelyk onkenbaar gemaakt, en ook veel dat
oningewyden _niet_ eetbaar voorkomt, byv. onrype vruchten en bedorven
vischkuit. Het bereiden van al die gerechten volgens de regelen der
kunst, vereischt 'n ware studie. Ook is er voor _baren_ (nieuwelingen)
soms eenige oefening noodig om ze smakelyk te vinden, maar ingewyden
geven aan de indische keuken de voorkeur boven de velerlei soorten van
europesche tafels.

107. Zoodra in 1873 het geheim traktaat met Engeland van 1824, dat ons
tot eenige bescheidenheid verplichtte, was ingetrokken, werd de oorlog
verklaard. Men zou misschien hieruit mogen opmaken, dat m'n oordeel
over den Generaal Michiels van algemeener toepassing is, dan ikzelf in
1842 gissen kon.

108. De later tot Gouverneur-Generaal benoemde Mr P. Merkus.

109. _Jang (njang) di Pertoean_: hy die _heerscht_. Als ik me niet
vergis, is er op geheel Sumatra slechts één Hoofd dat dezen titel
draagt. _Toeankoe's (myn-heer, mon-seigneur)_ zyn er velen. Beide
benamingen zyn _maleisch_--de laatste sylbe van 't woord _Toeankoe_
komt me zelfs _javaansch_ voor--en daar de _Jang di Pertoean_ zeer
speciaal 't voornaamste Hoofd is in de _Battahlanden_, schynt die
waardigheid oorspronkelyk door maleische overweldigers ingevoerd te
zyn. De wortels der benamingen van autochthoone waardigheden en titels
moeten altoos in de oudste taal des lande gezocht worden. Ze zyn
slechts van eenigszins jonger oorsprong dan onwillekeurige geluiden
die door uitwendige oorzaken aan long en keel ontsnappen, dan de
velerlei benamingen voor _water_, dan de aanduiding van terrein-
accidenten of natuurverschynselen, en dan de algemeene klanknabootsing.

110. Zie Noot 37.

111. _Tout comme chez nous!_ De katholiek die vast en zeker gelooft
dat de H. Maagd zich de moeite gaf 'n boodschap te komen brengen aan
'n hysterisch landmeisje te _Lourdes_, spot met den islamiet die
beweert 'n visite of brief ontvangen te hebben van Mahomed. En de
protestant, lachende om den katholiek die boodschappen uit den hemel
krygt, voelt zich zeer gesticht door 'n preek over den Engelenzang te
Bethlehem. Waarom neemt men 't my euvel, dat ik al die soorten van
domheid op één lyn stel?

112. _Padries_ noemden wy in de wandeling de _Atjinezen_ die toen kort
tevoren de _Battahlanden_ tot den _Islam_ bekeerd hadden. 't Woord zal
wel _Pedirees_ moeten beduiden, naar _Pedir_, een der minst
onaanzienlyke staatjes van _Atjin_. Ook 't woord _Atjin_ is 'n door
't spraakgebruik gewettigde verbastering. Van _Atjeh_ maakten we
_atjehnees_ of _atjinees_, waardoor 't grondwoord zelf in _Atjin_
veranderde. Litterarisch purisme komt hier niet te-pas.
De blyken overigens van 't in den tekst aangeroerd fanatismus loopen
in 't ongelooflyke. Men moet evenwel erkennen dat de invoering van den
Islam--die tevens vermeerdering van zoutgebruik ten-gevolge had--grooten
afbreuk heeft gedaan aan 't menscheneten. Dat deze hebbelykheid nog in
de buurt van _Penjaboengan_--'t centrum van ons gezag in de _Battahlanden_
--zou bestaan hebben tydens Ida Pfeifer die streken bezocht (1844? 1845?)
houd ik voor 'n leugen. Zy knoopt aan de ontmoeting die ze te-dezer-zake
beweert gehad te hebben, een anekdote vast, die den stempel der onwaarheid
op 't voorhoofd draagt. Men zou háár gespaard hebben, vertelt ze, om-den-
wille der grappigheid van haar opmerking: dat zy 'n "bejaarde vrouw en dus
te taai" was. Toen zy, eenige jaren na my, met _Battahlanders_ in aanraking
kwam, was de anthropophagie in die streken uitgeroeid, en wel door den
invloed van dezelfde volkeren die we thans in naam der beschaving
beoorlogen. Wanneer heeft _Nederland_ ooit met _zyn_ godsdienst en met
_zyn_ wapens, in 'n ommezien tyds een ganschen volksstam van kannibalen tot
rustige menschen gemaakt?

113. De _Rappatraad te Natal_ bestond uit de voornaamste inlandsche
Hoofden der Afdeeling, met den Civiel-gezaghebber als voorzitter. Door
dien Raad werden niet alleen civiele kwestien en krimineele zaken
afgedaan, maar tevens politische aangelegenheden behandeld. Tot het
ten-uitvoer leggen der geslagen vonnissen was slechts het "fiat
exekutie" van den Resident te _Ayer-Bangie_ noodig, gelyk uit den
tekst blykt. De afleiding van 't woord _Rappat_ is me onbekend. Het
schynt slechte op _Sumatra_ in gebruik te zyn.

114. _Sewah_: het wapen van de bewoners dezer streken, gelyk op Java
de _kris_. De _jewak_ is 'n eenigszins kromme dolk met zeer klein
gevest en de snede aan de binnenzy der kromming. De oorspronkelyke
bedoeling met dezen vorm zal wel geweest zyn, dat de greep geheel in
de hand kan verborgen worden, terwyl de zeer stompe rug van 't wapen
tegen den pols rust, en door den arm bedekt wordt. De aangevallene
bemerkt alzoo niet dat z'n tegenstander gewapend is, voor deze hem, na
'n eigenaardige vlugge beweging van pols en arm in drie _tempo's_,
treft. Geheel afgescheiden van deze geschiktheid tot moordtuig, is de
_sewah_ 't distinktief van vryheid en mannelykheid. Wie 'n maleisch
Hoofd gevangen neemt--gelyk volgens blz. 203 (zie alinea: "Maar ik weet
meer dan dat alles ...", M.D.) in de daar beschreven omstandigheden m'n
verdrietige taak was--vordert hem z'n _sewah_ af.
Een ander wapen op _Sumatra_, dat elders niet bekend is naar ik meen,
heet _krambièh_--ik spel op 't gehoor af--en dient uitsluitend tot
moordtuig. Het is kleiner en veel krommer nog dan de _sewah_. De greep
bestaat uit niet veel meer dan 'n ringvormige opening waarin de
moordenaar z'n duim steekt, terwyl 't lemmet geheel in of achter de
hand verborgen blyft.

115. Ik geloof dat deze opmerking van den braven Duclari niet
ongegrond is, en durf daarop wyzen in-verband met de _soort_ van
wapens waarmee ik thans, _acht-en-dertig jaren_ na de in den tekst
beschreven voorvallen, word aangetast. Het laat zich begrypen dat
lieden die behoefte hebben aan 't verscheuren van myn naam om wat
opgang te maken, zich aan zoo'n armzalig hulpmiddel vastklemmen. Want,
ook naar den geest gesproken, is armoed 'n scherp zwaard, en 't ligt
in de rede dat dezulken geen besef hebben van hun gebrek aan
_ebenbürtigkeit_. Maar 't lezend Publiek moest niet zonder protest
gedoogen dat ik zoo straatjongensachtig wordt aangevallen. Wat hebben
de Van Vlotens e.d. ooit verricht, dat hun 't recht geven zou de mond
tegen my te openen? Men behoorde die heeren hun _Staat van dienst_
aftevorderen.

116. Een van die gesuspendeerde ambtenaren, de Resident A.L. Weddik,
werd gouverneur van _Borneo_. De adsistent-resident van _Padang_,
Schaap, is later gouverneur van _Makassar_ geweest. Ook myn voorganger
te _Natal_, de heer Van Meerten--een zeer bekwaam man, en de zoon der
bekende schryfster van dien naam--is in dienst gebleven, en werd
meermalen eervol bevorderd. In 't voorbygaan hier de opmerking dat de
benoeming van den heer Weddik tot gouverneur van geheel _Borneo_,
hoezeer bewyzende dat hyzelf tot het bekleeden van 'n hoog ambt
geschikt werd geoordeeld, eigenlyk slechts fiktie was, en de strekking
had om tegenover Engeland--_en de vele partikuliere Engelsche
fortuinzoekers!_--onze souvereiniteit over dat enorme eiland te
handhaven. De voor onze Regeering onverantwoordelyke vestiging van
Brooke te _Laboean_, bewyst dat die armzalige kunstgreep z'n doel
miste. Weldra zal 't met _Nieuw-Guinee_--dat tot Insulinde behoort
--ook zoo gaan. Nederlanders, ik zeg u dat daar loerende kapers op de
kusten zyn. En ... de gouverneurs-generaal hebben in dit opzicht
minder schuld aan 't verregaand verwaarloozen der hun toevertrouwde
belangen, dan later misschien de geschiedenis meenen zal. In-stede van
hun veerkracht te kunnen besteden aan 't intakt houden van _Insulinde_,
moeten zy zich toeleggen op 't handhaven van hun gezag tegenover
ministers, Kamerpraatjes en onbevoegd hollandsch krantengeschryf. Het
uit de veranderingen in '48 voortgevloeid allemans-meekakelen werkt,
ook in Indie, _desorganizeerend_. Toch ... "_leve de groote Thorbecke!_",
niet waar? 't Is bedroevend!

117. Op de afschaffing der--betrekkelyk humane!--_rottingstraf_, en de
nadeelige gevolgen van die tendentieuze filantropery zal ik elders
terugkomen.

118. In deze alinea wordt de Resident Brest van Kempen gunstiger
beoordeeld dan hy verdiende. Lang na 't schryven van den _Havelaar_
werd my door 'n onwraakbaar getuige meegedeeld dat de Resident Brest
van Kempen _een zeer byzondere reden_ had om den Regent te ontzien.
Ik wenschte dat my van bevoegde zyde naar die reden gevraagd werd.

119. Opmerking als in de _Noten_ 68 en 72.

120. Wat ik hier van de Regeering zeg, is na den _Havelaar_ van volle
toepassing geworden op de geheele Natie. Ze geeft voor, myn pogingen
tot verbetering te ignoreeren, en vindt het behoorlyk dat ik
vertellinkjes moet schryven om in leven te blyven. Maar de lieden die
by-voortduring haar misleiden met onwaarheid, worden geëerd, beloond,
met gezag bekleed, aan 't hoofd der zaken geplaatst. 't Volk _wil_
bedrogen zyn.

121. De bespottelyke angst voor 'n Inlandsch Hoofd wordt door de
residenten by de Regeering levendig gehouden _in hun eigen belang_,
en berust eigenlyk op ...'n woordspeling. De waarheid is, dat wy in
't organismus van ons bestuur de _Inlandsche Hoofden_, niet kunnen
missen, d.i. het _stelsel_ waarin die Hoofden een zoo voorname plaats
bekleeden. Maar hieruit volgt volstrekt niet dat men een Inlandsch
Hoofd niet aan z'n plicht zou kunnen houden. Waar zou 't heen, als men
geen luitenant straffen of ontslaan mocht omdat men in 'n leger de
officieren niet missen kan?

122. De arme man heette Dongso, en heeft me later trouw gediend. De op
_Java_ tot dwangarbeid veroordeelde misdadigers vervallen in twee
klassen. Een gedeelte blyft op _Java_ zelf, 'tgeen als 'n groote
verlichting van 't vonnis beschouwd wordt. Te-werkstelling _buiten_
Java is den meesten een vreeselyke straf die niet zelden tot zelfmoord
dryft.

123. Toen ik in den tekst dit nummer invulde, was m'n voornemen een
karakterkundige analyse te beproeven van de wyze waarop myn streven
door m'n landgenooten is opgenomen. De _toon_ echter waarop dezer
dagen sommige publicisten my aanvielen, en het _terrein_ waarop zy
trachtten den stryd overtebrengen, weerhoudt me. Voor 't oogenblik
bepaal ik my te dien aanzien tot verwyzing naar de nummers 632, vlgg.
myner _Ideen_.

124. _Tikar_: matje. Het gebruik van fyn gevlochten matten op de
bedmatrassen, is in Indie vry algemeen, en wordt, omdat ze koel
blyven, voor gezond gehouden. Het vervaardigen van die matten en ander
vlechtwerk is in niet onbelangrijke industrie, waarin vooral de
_Makassaren_ uitmunten.

125. _Pukul ampat_: vier uur. Dit is de naam van 'n bloempje dat 's
namiddags op dat uur zich opent, en tegen den morgenstond zich weer
sluit. Dat _pukul_ (= slaan, slag. Hier: klokslag) moet worden
uitgesproken met de hollandsche _oe_-klank spreekt vanzelf.

126. _Saudien_ of _Soedien_ voor: _Si-Oedien_: een zeer dikwyls
voorkomende maleische naam. _Oedien_, _Oedin_ ('t arabische _Eddin_)
is waarschynlyk verwant met gelyksoortige noordsche benamingen in
Europa. Over 't zeer algemeene praefix _si_ ware veel te zeggen, meer
dan me thans de ruimte toelaat.

127. De gewone lezer houdt dit voor 'n fiktie. Welnu, ook hier schreef
ik de waarheid. De kommandant Duclari zag, des morgens by 't baden,
een lyk de rivier afdryven, en hy herkende den man die in zyn
tegenwoordigheid des avends tevoren zich by den adsistent-resident had
aangemeld met 'n klachte. De heer Carolus had hem doen gelasten den
volgenden dag op 't bureau te komen. Maar ... er werd zorg gedragen
dat-i _niet_ terugkwam! Geheel afgescheiden van Duclari's getuigenis,
was 't Havelaar bekend dat dit de gewoonte was, _en dit wist ieder in
't Lebaksche_, de Resident Brest van Kempen zoo goed als elk ander.

128. _De wyze waarop_ Havelaar _te handelen had_. In de eerste plaats
was hy gebonden aan _eed_ en _instruktie_, twee faktoren die hem
volkomen denzelfden weg aanwezen als zyn karakter en de
menschelykheid. Maar ... hy zou te doen krygen met den nergens
beschreven "geest des gouvernements" waarvan z'n onmiddellyke chef de
zeer onderdanige dienaar was. Die "geest" wilde--niet dat er _Recht_
geschiedde, maar slechts--_dat de uiterlyke toestand rustig bleef_.
Ieder had het oog op _eigen_ welstand alleen, op bevordering, op
pensioen. Hoeveel Javanen men om dat doel te bereiken, straffeloos
moest laten uitplunderen en vermoorden, deed niet tot de zaak. Zóó de
Slymeringen, zóó de van Twisten! En dit keurt de Natie goed. Wel verre
van 't Havelaar dank te wyten dat-i zich opofferde om aan dien
onzedelyken toestand 'n eind te maken, gist de onbeschaamdheid zóóver
dat men thans begint hem z'n onbaatzuchtigheid aanterekenen als
_vergryp_. Hy had--als de anderen dus?--eerst z'n tyd moeten uitdienen
om pensioen te krygen! M.a.w. hy had moeten deelnemen aan de
schelmery, om ten-slotte z'n onwaardig leven te eindigen als kollega
van Van Twist! Hoe onbeschaamd ook deze stelling wezen moge, ze heeft
de verdienste van oprechtheid, of van brutale openheid althans. Wie ze
verkondigt, is voorzeker 'n slecht wezen, maar ...'t deert hem niet
dat men 't weet. _A la bonne heure_, zeer godgeleerde doctor Van Vloten!
Minder bevalt my de huichelary van de velen die Havelaars handelwyze
subliem vinden, o ja, maar geen hand uitsteken voor de zaak die hy
verdedigt. Men behoorde den moed te hebben zyner gewetenloosheid.

129. Men zie hierover in de _Minnebrieven_: Vraagpunten aan den
kontroleur, § 18.

130. Als boven, § 11.

131. _Beginselen van bestuur die ten-laatste zullen zegevieren_. Ik
erken dat dit er tot-nog-toe weinig naar gelykt. Het sprookje dat er
na 1860 in Indie zooveel zou verbeterd zyn, behandelde ik reeds op
blz. 344. (alinea met: "Zoo volgde na elk versleten experiment.", M.D.)
Wat--onder veel andere redenen--alle verbetering in den weg staat, is
onze Kieswet. Het bederf in den Staat (IDEE 286) _dat thans allerwege
erkend wordt_, is niet te genezen voor we van dat immoreel en onpraktisch
thorbeckiaansch vod verlost zyn. Geheel afgezien van de _indische zaken_,
is deze waarheid ook op Nederland zelf van volle toepassing.

132. Wil men dit "_zelfs_" opvatten als sarkasme, my wel! Eenvoudige
waarheid is, dat weinig koningen groot genoeg zyn om iets groots naast
zich te dulden. De meesten zelfs hebben behoefte aan 't _byzonder_
kleine. De afschuw van uitstekendheid gaat niet zelden boven 't
eigenbelang, en menig hooggeplaatst persoon ziet liever z'n eigen
zaak--en die van 't algemeen!--te-gronde gaan, dan dat hy iemand
naast zich stellen zou, wiens verdiensten de zyne overschaduwen. Deze
waarheid uit is oud, en--hoe treurig ook--niet onbegrypelyk. Maar dat
'n geheel Volk, wiens belangen daardoor worden verwaarlooosd, genoegen
neemt met zoo'n domme jalouzie, komt me vreemder voor. Ook hier alweer
staat onze Grondwet alle verbetering in den weg. De koning mag ...
_niets_ wezen. 't Zy zoo! Doch waarom toch de bepalingen omtrent
gezagsverdeeling zóó ingericht, dat-i by-voortduring in z'n omgeving
niet veel anders te aanschouwen krygt dan middelmatigheid? Men moest
zoo'n armen Koning dan toch de kans laten dat-i eens eindelyk iemand
naast, onder of boven zich kreeg, die wat meer beteekende dan te
verwachten is van uit de _Kamer_ voortgekropen ministers. Sommigen
beweren, naar ik hoor, dat onze Koning by de Natie niet geacht is.
Of 't waar is, weet ik niet. Ook niet of hy achting verdient. Maar
eilieve, meent men dat het omgekeerde mogelyk is? Dat die Koning de
_Natie_ achten kan, volgens de stalen die hy dagelyks van haar onder
de oogen krygt, en die hem _nota bene_ worden opgedrongen als de
_élite_ van 't Volk? Hoe overigens dit alles inwerkt op de benoemingen
van Landvoogden voor _Insulinde_, heeft de ondervinding voldoende
geleerd. Voor dat ambt--het gewichtigste in den Staat!--blykt ieder
goed genoeg te wezen, mits hy maar passe in 't kader van de _clique_
die vandaag toevallig op 't kussen zit. Hierover 'n hoofdstuk in den
nieuwen druk van "_Specialiteiten_."

133. Zekere kontroleur Bauer werd, heel in den beginne der regeering
van Van Twist, uit 's Lands dienst ontslagen: omdat-i geschenken had
aangenomen "_niet strekkende om zich te verryken_." Ik ontleen de
onderstreepte woorden aan 't Besluit zelf. Ziedaar de echte
huichelende moraliteitspreutsheid! Van Twist die gezworen had "de
bescherming van den Inlander als z'n eersten plicht te beschouwen" mag
dien plicht verwaarloozen en toch z'n traktement in ontvangst nemen,
maar 'n kontroleur die "_niet om zich te verryken_"en dus zonder 't
minste uitzicht op 't grondbezittend lidmaatschap in de Eerste-Kamer,
zich 'n bos _pisang_ laat opdringen, wordt met schande weggejaagd! Ik
zou ver loopen om iemand te zien, die 'n plaats bekleedend by
Binnenlandsch Bestuur, zich nooit schuldig maakte aan de vreeselyke
misdaad die den heer Bauer werd ten-laste gelegd. Gelyk ik reeds in
den tekst opmerkte, behoort het aanbieden van geschenken als de hier
bedoelde, beschouwd te worden als 'n _groet_, als 'n _plichtpleging_,
als uitdrukking van _beleefdheid_ volgens de zeden van 't Land. Dat
ik, in-weerwil hiervan, het aannemen van geschenken afkeur--gelyk uit
het aanhalen der Oostersche vertelling op blz. 212 (Zie de alinea die
begint met: "Het komt my echter voor" M.D.) voldoende blykt--doet nu
niet tot de zaak. M'n bedoeling is de huichelary van den Landvoogd in
't licht te stellen, die aan zulke kleinigheden z'n deugd verspilde,
en onverschillig toezag dat de aan _zyn_ zorg toevertrouwde inlanders
uitgeplunderd en vermoord werden. Het was dezelfde Van Twist, die de
_door hemzelf_ afgeschafte wyze van werving voor 't indisch leger weer
invoerde! De brave man meende dat zy "_den toets der zedelykheid niet
kon doorstaan_." Heel juist! Onnoozele javaansche jongens werden _van
Regeeringswege_ door onderofficieren, met behulp van _dobbelspel en ...
hoeren_ in 't net gelokt. Zeker, zeker, dat kan inderdaad den "toets der
zedelykheid" niet doorstaan! Maar wèl kon 't den "toets der zedelykheid"
van den godvruchtigen Van Twist doorstaan, _deze wyze van werving weer
intevoeren_(*) en die man is in Nederland "geacht." Zal 't niet by zulke
toetsverhoudingen weldra 'n eer worden, tuchthuisboef te zyn?
(*) Voor den tienden maal sommeer ik den "_Oud-officier van 't Indisch
leger_" die in de N. Rott. Cour. deze bewering 'n "onwaarheid" noemde,
z'n laster intetrekken. Zie overigens een der Noten op _Idee_ 534.

134. De naam _Saïdjah_ is met 'n kleine letterverzetting ontleend aan
den "Staat van gestolen buffels" in de _Minnebrieven_. Daarin vindt
men ook de namen der dorpen _Badoer_ en _Tjipoeroet_.

135. Myn berekening van wat er in Indie verloren gaat onder de
Regeering van één Gouverneur-generaal "die z'n plicht niet doet"
is--als gewoonlyk, we kennen dat!--_overdreven_ genoemd. Weinigen
hebben besef van de kracht der vermenigvuldiging. Ook Droogstoppel
stond verbaasd toen-i over dit onderwerp iets aantrof in Sjaalman's
pak. Ik vraag aan hen die zich zoo makkelyk van de zaak afmaken: _hoe
hoog dan_ VOLGENS HUN MEENING _'t bedrag is, waarop één gouverneur-
generaal van de soort der_ Van Twisten--en hy was de ergste niet!--_aan
de Natie te staan komt?_

136. _Orang Goenong_: bergbewoner, doch op Java zeer speciaal de
bewoner der bergen in den westhoek. 't Woord _aliforoe, alifoeroe,
harifoeroe_ (alfoer) heeft in den noordhoek van _Celebes_, in den
geheelen _molukschen_ Archipel, en op _Nieuw-Guinee_, dezelfde
beteekenis, of althans die van _bewoner der binnenlanden_. 't Is dus
eigenlyk geen volks- of stamnaam, gelyk door sommigen gemeend wordt,
maar wordt--evenals 't woord _Nederlander_--dikwyls als
zoodanig gebruikt.

137. Uit gebrek een ruimte, en tevens omdat de hier behandelde zaak in
nauw verband staat met de meerendeels zoo onjuiste begrippen over
_bevoegdheid in 't algemeen_, wil ik hier over dit onderwerp niet
verder uitweiden. Ik verwys naar den laatsten druk der "_Specialiteiten_."
(Delft, by Waltman.)

138. _Kendang_: omheining van ruw paalwerk.

139. Frits had allerlei vragen gedaan, zegt Droogstoppel. Van die
vragen kwamen er in 't Hs. 'n paar voor, maar de heer V. Lennep heeft
gemeend ze te moeten supprimeeren. Waarom? Toch niet omdat de
Wawelaars verlegen zitten met het antwoord? 't Komiekste is dat V.L.
zelf, hier hofmakende aan 't bekrompenst bygeloof, dikwyls met de
bybelsche vertellingen den spot dreef. Hy hield van Voltaire meer dan
ik, en was zeer in z'n schik als men hem zeide dat-i op dien
oppervlakkigen denker geleek, wat in z'n laatste levensjaren werkelyk
't geval was. Dat hy, in-weerwil van deze geestesrichting, toch geen
vryheid voelde Frits te laten vragen: "_vanwaar toch Noach z'n
ysbeeren voor de Ark gehaald had?_" e.d. bewyst, dunkt me, de
gegrondheid myner opmerking in de noot op blz. 357 (Noot 11, M.D.).
Z'n orthodoxe vriendjes te Amsterdam mochten niet gekrenkt worden in
hun keukenmeidengeloof. Gelukkig dat het aantal ongerymdheden in den
bybel zoo groot is, dat niemand verlegen hoeft te staan om de hier
gesupprimeerde "neuswyzigheden" van Frits met _beliebige_ uitbreiding
aantevullen.

140. _Sluis_ in-plaats van _steenen brug_, is werkelyk 'n
eigenaardigheid in 't amsterdamsch. Van dien aard hoort men er velen,
daar zoowel als elders. De woorden, _gracht_ en _wal_, byv., worden
dikwyls verwisseld. Men woont _op_ de gracht, en werpt iets _in_ den
wal. Opmerkelyk is in de laatste spreekwys het onbewust terugkeeren
tot de oorspronkelyke beteekenis van 't woord, daar wal een der zeer
vele klanken is, waarmee men 't begrip: water aanduidde. (_wal_visch,
nar_wal_, _wal_rus = walros: zeepaard.) Op analogische wys veranderde
het woord _dyk_ van beteekenis, en misschien ook: _dam_. Zoo ook, maar
in omgekeerde richting, de woorden _tuin_ en _gaarde_. Gedurende den
loop der eeuwen verwisselde men telkens de benamingen van 't contenant
en 't contenu. Dat nu, om weertekeeren tot Droogstoppel's amsterdamismus,
't woord _sluis_ oorspronkelyk niet uitsluitend de beteekenis had van
_waterkeering_, ligt in de rede. Het is van den met zooveel nakroost
gezegenden wortel _kl_ of _sl_, die eerst het begrip _roepen_, daarna
dat van _sluiten_ en _heerschap_ uitdrukte. Zie hierover eenige
opmerkingen in den Vn bundel _Ideen_, waar evenwel de stof op verre na
niet uitgeput is. De vruchtbaarheid der Israelieten haalt niet by den
rykdom aan kroost van de klanken _kl (sl)_ of _lk (ls)_. Ik meen
ten-slotte dat het ware woord voor _sluis_ in den zin van waterkeering,
is: _zyl_ of _ziel_, doch daarvan kon ik tot-nog-toe de etymologie niet
opsporen.
(1881). _Zyl (zl)_ zal wel van denzelfden wortel stammen.

141. Ik geef hier by-een de verklaring van eenige maleische woorden,
idiotismen en eigenaardigheden, die in de epizode van _Saïdjah_
voorkomen.
_Lombong_: bergplaats voor ryst en padie. Meestal is ze buiten 't huis
tegen een der wanden aangebouwd.
_Kris_, 't _volksthümliche_ wapen van den Javaan, dat als zoodanig by
z'n volslagen kleeding behoort, gelyk by ons in vroeger tyd de degen.
Het is 'n slangvormige platte dolk, met zeer kleinen greep. Gewoonlyk
zyn de krissen van reepen week yzer in-eengesmeed--damastwerk
alzoo?--en daarna met behulp van buffelhoeven gestaald. Ze werden voor
roest bewaard door 'n inwryving met _djerook_ ('n citroensoort) met
_arsenicum_, dat aan 't yzer 'n eigenaardig doffe tint geeft. Het
bygeloof beweert dat men, 'n kris willende bezien, die _geheel-en-al_
uit de schede moet halen. Wie 't slechts gedeeltelyk doet, stelt zich
bloot aan groot ongeluk. Over betooverde krissen, e.d. zyn tallooze
vertellingen in omloop.
_Poesaka_: erfstuk, hier--gelyk dikwyls--in pieuzen zin genomen.