Max Havelaar - 24

op Idee_ 289. De Engelschman Wallace--die _nota bene_ de engelsche
vertaling van den _Havelaar_ niet onder de oogen gehad heeft, want
dáárin staan namen en datums voluit gedrukt--ontzegt aan m'n werk alle
waarde _omdat ik geen plaatsen en dagteekeningen opgeef_.
Men heeft my verzekerd--of 't waar is, weet ik niet--dat de heer Van
Lennep m'n handschrift ten-geschenke heeft gegeven aan de _Maatschappy
der Nederlandsche Letterkunde_ te Leiden. Indien ik hierin wèl
geïnformeerd ben, zou dat Genootschap in de gelegenheid zyn te
onderzoeken of 't _myn_ schuld is, dat in vorige uitgaven de namen van
plaatsen en personen of de dagteekeningen met lafhartige puntjes
gespeld zyn?

11. _Groote weg over Java_. Deze weg loopt van _Anjer_, aan straat
_Soenda_ gelegen en dus een der westelykste punten, tot aan
_Banjoewangie_, dat aan 't Zuidoostelyk uiteinde des lands, tegenover
_Bali_ ligt, en is 270 uur gaans lang. Het aanleggen daarvan was een
reuzenwerk, en kon dan ook slechts ten-einde worden gebracht door 'n
man als Daendels die aan groote wilskracht, verregaande minachting
voor byzondere belangen paarde. De blyken die van z'n ruwheid worden
verteld, loopen in 't ongelooflyke. Toch zyn er in zekere gevallen
menschen van die soort noodig. Ik beweer dat er ook _thans_ behoefte
is aan personen die moed en kracht hebben om op eigen verantwoordelykheid
te breken met den sleur. Waarlyk, er zyn _heden-ten-dage_ in ons Indie
dingen te verrichten, waarby die postweg kinderspel is! Of de Daendels
die daartoe verwacht en gewenscht wordt, zou kunnen volstaan met de
eigenschappen die 'n zeventig jaar geleden aan de eischen beantwoordden,
blyft te betwyfelen. Ik spreek in den tekst van "bezwaren die z'n
tegenstanders in 't Moederland hem in den weg legden." Wat is in ònzen
tyd het lot van iemand die in Indiën iets verbeteren wil? Hoe zwaar
Daendels taak ook moge geweest zyn, hy had _niet_ te worstelen met 'n
wysneuzige Tweede Kamer en de ministerschappen die uit zoo'n
Kamerregeering voortvloeien.
Wat overigens onzen "Maarschalk" aangaat--_maréchal de Hollande_,
namelyk, want na de inlyving werd-i teruggezet tot generaal--ook ten
zynen opzichte is het te betreuren dat wy Hollanders zoo schraal
voorzien zyn van _Mémoire_-litteratuur, een fout die onze Geschiedenis
dor maakt, en slechts begrypelyk voor de zoodanigen die, geen oordeel
genoeg hebbende tot niet-begrypen, volkomen tevreden zyn met
ongerymdheid. De levensloop van Daendels was 'n _drama_. Dit is
optemaken uit het weinige dat officieel van hem bekend is, en uit de
vele vertellingen die in de _Chinesche kerk_ [98] omtrent hem in
omloop zyn. Een goedgeschreven levensgeschiedenis van dien man zou
licht werpen op 'n belangryk tydvak onzer historie van den
patriottentyd af tot de restauratie toe. Op z'n armzalig knoeien by
gelegenheid der inlyving van ons landje, wees ik reeds in m'n _Idee_
515. Wie by 't lezen van die bydrage in 't oog houdt dat onze
"Maarschalk van Holland" een gewezen _patriot_ was--en een van de
vurigsten!--zou verbaasd staan over 's mans verregaande
karakterloosheid, indien niet zyn verbazing uitgeput ware door 't
letten op de algemeenheid van die kwaal. Ook in 't zeer belangryk werk
van den heer Van Lennep (_het leven van Mr. C.v.L. en Mr. D.J.v.L._(*))
vindt men kostbare maar bedroevende bydragen tot deze waarheid. Wie de
Geschiedenis grondiger bestudeert dan uit officieel-goedgekeurde
schoolboekjes mogelyk is, zal erkennen dat men zeer zelden in de rei
der personen die zy ons te aanschouwen geeft, een _karakter_ aantreft.
Toch blyft het de vraag of men Daendels goed zou beoordeelen, indien
men alleen achtsloeg op z'n lamlendig gedrag in de maand Februari
1811. Het wantrouwen waarmee eenige jaren later Willem I hem
onderscheidde, schynt aantetoonen dat men hem tot iets buitengewoons
in-staat achtte. Z'n benoeming tot gouverneur der Bezittingen op de
Goudkust--die heele bezitting stond in belangrykheid beneden menige
kontroleursafdeeling op Java!--die benoeming was 'n soort van
gevangenschap. Ik weet van goederhand dat hyzelf de zaak dan ook als
zoodanig beschouwde. By gelegenheid zal ik eenige staaltjes meedeelen
van z'n inborst. Al verdient hy geen plaats onder _beroemde_ mannen,
een _vreemde_ verschyning was-i zéker. Dit is al _iets_ in onzen tyd
van jammerlyk ordinarisme!
(*)Ziedáár _Mémoires_! Toch blyft het by de onmiskenbare waarde van
dat werk te betreuren dat de schryver gemeend heeft ... hoe zal ik me
uitdrukken? Godbewaarme dat ik schandaal zou aanpryzen, maar de
_menschkundige_ lezer voelt by 't volgen van de biografien der beide
van Lennepen, dat er hier-en-daar iets moet overgeslagen zyn. Hoe
dankbaar ook voor de kostbare bydragen tot de kennis der zeden van
dien tyd, wordt toch het oog vermoeid van de vlekkeloosheid der twee
brave Hendrikken waaraan de auteur 't aanzyn dankt. Het gekste is dat
Jakob van Lennep zelf noch "brave Hendrik" was, noch lust had er voor
doortegaan. Ik gis dus dat de gapingen waarop ik doel, voldoen moesten
aan den smaak en de eischen van zeker soort van Publiek, aan welke
invloed Mr. Jakob V.L. zich--jammer genoeg!--nooit wist te onttrekken.
Juist 'n menschenvrees van zóódanigen aard belette hem de Havelaarszaak
dóórtezetten zooals aanvankelyk inderdaad z'n plan was.

12. _Radhen Adhipatti Karta Natta Negara_. De drie laatste woorden zyn
de _naam_, de twee eersten drukken den _titel_ uit. Het spreekt vanzelf
dat de juiste vertaling van zoodanigen titel moeielyk is. Toch heeft
het de oude Valentyn in z'n werken over Oost-Indie beproefd. Hy
spreekt van "hertogen" en "graven." Hierin ligt voor iemand die de
Inlandsche Hoofden kent, iets zonderlings. Na de velerlei titels van
meer of min schynbaar-onafhankelyke Vorsten is die van _Pangérang_ de
hoogste. Zoo'n _Pangérang_ zou men met eenigen kans op juistheid,
_Prins_ kunnen noemen, omdat deze rang ontleend is aan verwantschap
met een der regeerende huizen van _Solo_ (Soerakarta) en _Djokja_
(Djokjakarta) schoon hierop, naar ik meen, uitzonderingen bestaan,
waarmee we nu niet te maken hebben. De naastvolgende titel is die van
_Adhipatti_, of voluit: _Radhen Adhipatti_. _Radhen_ alleen duidt 'n
rang van lager orde aan, doch die nog vry hoog boven 't gemeen staat.
Iets lager dan _Adhipatti_ staan de _Tommongongs_.
De adel speelt in de javasche huishouding een groote rol. Het
Gouvernement heeft zich 't recht aangematigd adelyke titels
toetekennen, iets dat eigenlyk met het grondbegrip van onderscheiding
_door geboorte_ in stryd is. Ook in Europa evenwel zien wy 'tzelfde
verschynsel. Stipt genomen kan een Regeering iemand toestaan zekeren
titel te voeren, de voorrechten te genieten die aan zekeren stand
verbonden zyn. maar geen macht ter-wereld kan bewerken dat iemand
wiens voorouders onbekend waren, op-eenmaal de afstammeling wordt van
een geslacht dat reeds eeuwen geleden in aanzien was. Wat Java aangaat,
de gebeneficieerden berusten vry geduldig in 't hun toegeworpen voordeel.
Men beweert echter dat er onder de minder gunstig bedeelden--en misschien
ook onder de Bevolking, die voor echte stamregisters religieuzen eerbied
heeft--plan bestaat om de diplomen welke de oude O.I. Kompagnie uitreikte,
en die welke door de Buitenzorgsche Sekretarie verleend werden, by de
eerste gelegenheid te herzien. Er zyn weinig of geen adelyke geslachten
op Java--de regeerende vorsten van _Solo_ en _Djokja_ niet uitgezonderd
--welker titels en officieele pozitie geen stof leveren zouden tot
kontroverse en verzet. Dit wacht maar op 't breken van een der mazen van
't net waaronder de geheele javaansche huishouding gevangen ligt.

13. _Mechanismus van 't Bestuur_. Jonge lieden die den _Havelaar_ voor
eerst lezen in _deze_ uitgaaf, kunnen zich geen denkbeeld maken, hoe
volstrekt noodig in 1860 de schets was van de inrichting onzer
heerschappy in Indie, die in de volgende bladzyden van den tekst
gegeven wordt. En meer nog: op de hoofdplaatsen in Indie zelf was,
kort geleden nog, 't mechanisme van ons Bestuur een gesloten boek. Van
deze onkunde zou ik vreemdklinkende voorbeelden kunnen aanhalen. Tot
juist begrip evenwel van de zeer kunstige--en toch eenvoudige!--wyze
waarop 't machtig Insulinde door een zwakke natie onder de knie wordt
gehouden, verwys ik naar m'n beide brochures over _Vryen arbeid_.(*)
De fout der Nederlanders is dat ze aan 't vreemde in onze verhoudingen
daarginds zoo gewoon zyn geraakt, dat ze er niets byzonders meer in
zien, en meenen dat alles vanzelf zoo blyven zal.
(*)(Vooral naar de tweede: _Nog eens Vrye-arbeid_, Delft by J. Waltman Jr.)
Wat overigens de inrichting van het _Binnenl. Bestuur_ aangaat, mag ik
niet onvermeld laten dat sedert eenige jaren de Residenten als
Voorzitters van den Landraad vervangen zyn door z.g.n. _rechterlyke
ambtenaren_. Deze splitsing van gezag--ook vooral noodlottig uit 'n
politiek oogpunt--draagt ruimschoots het hare by tot den ellendigen
toestand waarin 't _Inlandsch Rechtswezen_ op Java verkeert.
Veiligheid van personen en goederen heeft sedert dien baarschen
maatregel schrikbarend afgenomen. Het _Ketjoe_-wezen neemt by den dag
in omvang toe.

14. _Nederlandsch Indie_. Sommigen rekenen de eilandengroep die
misschien eenmaal Nieuw-Holland aan de vaste kust van Indie verbond,
mèt dit laatste tot _Australie_. Anderen spreken van _Polynesie_ en
_Melanesie_. Elders weer lezen wy van _Oceanie_. In al deze gevallen
staat het aan ieders willekeur om de toepassing van zulke benamingen
al dan niet uittestrekken tot de _Gezelschaps_-en _Markiezen_-eilanden.
Maar die verdeelingen zyn en blyven konventionneel. Van meer gewicht
is de vraag of onze bezittingen in die streken _Nederlandsch_ zyn?
In politieken zin, ja. In _socialen_ zin echter even weinig als in
geografische beteekenis. Niets is minder _nederlandsch_ dan de bodem,
't klimaat, de _fauna_, de _flora_, van al die eilanden. Niets ook is
minder _nederlandsch_ dan de geschiedenis der bewoners, dan hun
traditien, hun godsdienst, hun begrippen, hun karakter, hun zeden en
... hun belangen. Ook zonder de minste politieke nevengedachte stuitte
my altyd een kwalifikatie die zulke onjuiste denkbeelden in 't leven
roept, en daaraan heeft men de invoering te danken van 't woord
Insulinde, waarmee de lezer nu wel eenigszins gemeenzamer wezen zal
dan Droogstoppel bleek te zyn, toen hy die benaming voor 't eerst
ontmoette in Sjaalmans pak. (blz. 33) (zie de alinea die begint met:
"Over een konstitutie ...", M.D.)

15. _Sawah's, gagah's, tipar's_. Rystvelden, onderscheiden naar ligging
en wyze van bewerking, vooral met het oog op de mogelykheid om ze al of
niet van water te voorzien.

16. _Padie_. Ryst in den bolster.

17. _Dessah_. Dorp. Elders: _negrie_. Ook: _kampong_.

18. _Kultuur-emolumenten_. Deze zyn, wat de europesche ambtenaren
aangaat, afgeschaft. 't Spreekt vanzelf dat ik, die op de noodlottige
werking van deze perspompmekaniek gewezen had, niet genoemd werd by de
beraadslagingen over dat onderwerp. Of de maatregel overigens de
bedoelde verlichting voor den Javaan ten-gevolge heeft, valt te
betwyfelen, daar men verzuimd heeft de vaste inkomsten der europesche
ambtenaren in de binnenlanden te verhoogen. Ze zyn en blyven
_genoodzaakt_ diensten en leveringen van den Javaan te vorderen, die
nergens beschreven staan.

19. _Geheele distrikten uitgestorven van honger_. Waarschynlyk doelde
ik hier op den hongersnood die 't Regentschap _Demak_ en _Grobogan_
ontvolkte. Na '60 evenwel--en thans vooral niet minder dan vroeger--zyn
de berichten omtrent dergelyke kalamiteiten zoo menigvuldig, dat het de
moeite niet loont daarvan geregelde opgave te doen. De bewering dat er
op Java telkens hongersnood heerscht, is 'n _truism_ geworden. Wat
_Lebak_ in 't byzonder aangaat, daar waren ze geregeld-periodisch. Hierop
zal ik terugkomen.

20. _Aloen-aloen. Kraton. Kotta Radja_. De _aloen-aloen_ is 'n
uitgestrekt voorplein voor de groep gebouwen die de woning van 'n
Regent uitmaken. Gewoonlyk staan er op zoo'n plein twee statige
_waringi_-boomen, uit welker ouderdom blykt dat niet zy op den
_aloen-aloen_ geplant zyn, maar dat de regentswoning in hunne
nabyheid, en waarschynlyk juist dáár om die nabyheid, is opgericht.
Daar ik verzuimd heb op blz. 63 (twee alinea's ervoor, M.D.) een noot
te plaatsen by 't woord _Kratoon--Kraton, Kratoen, Keratoe-an_, om 't
even--wil ik die fout hier herstellen te-meer omdat ze my aanleiding
geeft tot het bespreken van zeker bedrog dat onlangs van officieele
zyde weder jegens 't nederlandsche Volk gepleegd is, en nog altyd by
sommigen z'n werking doet. Men heeft, om de atjinesche krygsbedryven
in 'n chauvinistisch licht te stellen, den _Kraton_ des Sultans van
Atjin doen voorkomen als 'n _vesting_ welker verovering zeker
schitterend succes beteekende. Ik gis dat er te Atjin nooit 'n _Kraton_
geweest is, en zelfs dat de Atjinezen dit _woord_ nooit gehoord hadden,
daar de _zaak_ zeer speciaal 'n Javanismus is. Doch ook wanneer ik me
hierin mocht bedriegen, een _vesting_, een "militair punt" is zoo'n
_Kraton_ gewis niet. Het veroveren van een _Kraton_ is 'n wapenfeit,
nagenoeg gelykstaande met het innemen eener omheinde of des-noods
ommuurde hollandsche buitenplaats. Als gewoonlyk hebben de
Bestuursmannen in deze zaak 't Volk weer gepaaid met 'n klank!
Ik bespeur dan ook dat men van-lieverlede 't woord _Kraton_ is gaan
overzetten in _Kotta Radja_, 'n woord dat met wat goeden wil als de
_Maleische_ vertaling van 't _Javaansch_ begrip: _Keratoean_ kan
worden opgevat, mits men niet met de Woordenboeken 't woord _Kotta_
overzette in stad--insulindische "steden" zyn er niet--maar opvatte
als: _woningsgroep_ of iets dergelyks, al of niet op zekere wyze,
_maar niet uit 'n oogpunt van versterkingskunst_, afgesloten. Dat dit
afsluiten soms in oorlogstyd geschiedt, is waar, doch dit maakt
_Kotta's_ en _Kratons_ evenmin tot vestingen als de Buitenplaats
waarvan ik zoo-even sprak. Dat wy, Europeanen, soms aan 'n versterking
in Indie den naam van _Kotta_ geven, is by gebrek aan beter, doch
verandert niets aan de waarheid dat het woord _kotta_ geen _vesting_
beteekent.
Er is dus geen vyandelyke _sterkte_ genomen by 't "betreden"--ik kies
dit woord met opzet--by 't _betreden_ van des Sultans _Kraton_ of,
zooals 't nu heet, z'n: _Kotta Radja_, d.i. z'n _vorstenverblyf_.
Vandaar dan ook de zonderlinge manier waarop die "verovering" plaats
greep. Onze bevelvoerende generaal bevond zich binnen de "versterking"
_zonder het te weten_. Dat de heer Van Swieten dit in een zyner
rapporten met den grootsten eenvoud getuigt, bewyst dat hy niet
medeplichtig was aan 't opzet--en dat hy niet deelde in de
ministerieele behoefte!--om de Natie zand in de oogen te strooien.
Maar uit het gelukken van dat opzet blykt alweer voor de duizendste
maal dat die Natie _niet lezen kan_! Want Van Swieten's oprecht en
zedig rapport werd gepubliceerd, en toch ... tòch moest het heten dat
er 'n _vesting_ veroverd was!

21. _Mantrie_: Inlandsch beambte wiens betrekking nagenoeg door 't
woord _Opziener_ kan worden aangeduid.

22. _Diplomatische voorzichtigheid in den omgang met Inlandsche
Hoofden_. Men vergeet gewoonlyk dat wyzelf voor 'n groot deel oorzaak
zyn van de dubbelhartigheid die wy de javaansche Grooten verwyten.
Onder hen is de spreuk in omloop: _valsch, als 'n Christen_. En deze
kwalifikatie klinkt zoo ongegrond niet, als men de slenters en streken
opmerkt, waarmee we, van Houtman af tot heden toe, ons hebben weten
staande te houden.
Wat my betreft, ik heb over 't algemeen de Inlandsche Hoofden niet
geveinsder gevonden dan Europeanen. En waarom zou dit ook? Het
diplomatisch axioom _que la parole est donnéé à l'homme pour déguiser
sa pensée_, is niet van aziatischen oorsprong. Of 't waar is dat
Talleyrand die bêtise gezegd heeft--_en ne déguisant nullement sa
pensée alors_, en dus nogal dom van z'n eigen standpuntje bezien!
--laat ik daar. De _ware_ diplomatie bestaat in oprechtheid.

23. _Westmoesson_. De regentyd duurt op Java van Oktober tot Maart. In
de Noord van Sumatra evenwel zyn de saizoenen andersom. Daar brengen
stormen uit het Westen hevige regens aan, juist in den tyd dat op Java
de gansche Natuur smacht naar wat vocht. Opmerkelyk is 't, dat de
Regeering te _Buitenzorg_ blyk gaf dit niet te weten. Zy zond de
befaamde eerste expeditie naar _Atjeh_, op 'n tydstip toen Horsburgh's
_Indian Directory_--en elke scheepsjongen van 'n kustvaartuig!--haar
had kunnen zeggen dat de Westkust van Sumatra zeer gevaarlyk was. Al
weer 'n staaltje van de gevolgen der kommiezery. Dat wil oorlog
voeren, en kent de eigenaardigheden van z'n eigen land niet!
Wat overigens dat verschil van saizoenen aangaat, op 't zuidwestelyk
deel van Sumatra schynen de jaargetyden in elkander te loopen. Te
_Padang_, byv. kan men niet op standvastig-periodieke winden, noch
alzoo op de daarvan af hangende regens of droogte staat maken.

24. _Sirie. Pinang. Gambier. Slamat_. De drie eerste woorden duiden de
bestanddeelen aan die, met _tabak_ en _kalk_, den voor den Javaan
onmisbaren _bétel_-pruim vormen. In sommige gewesten van Insulinde
ontmoette ik personen die niet pruimden, maar op Java zelden of nooit,
de vrouwen niet uitgezonderd. Het bruine sap van den tabak, iets
rooder gekleurd nog door de _gambier_, verft aller lippen en tanden.
Fraai staat dit niet, doch 't wordt voor zeer mondzuiverend gehouden.
Het gebruik van _sirie_--met toebehooren dan--is zoo algemeen, dat het
europeesch begrip: _drinkpenning_, in Indie wordt uitgedrukt door 't
woord _wang sirih_, d.i. sirie-geld.
De _Sirie_ is 't blad van een rank, niet veel zwaarder dan onze
erwtenplanten, en die zóó op 'n peperboompje gelykt, dat de onkundige
deze beide gewassen niet gemakkelyk van elkander onderscheiden kan. Ik
geloof dan ook dat ze tot dezelfde botanische familie behooren, al
mocht het zyn dat vakgeleerden die graag wat vreemds verkondigen--een
leeuw is 'n kat, en de walvisch mag geen visch heeten!--in die
overeenkomst reden vinden om _sirie_ en _peper_ heel ver van elkaar
te zetten.
Het verwondert me dat er in de tandheelkunde zoo weinig gebruik van de
_sirie_ gemaakt wordt. Me dunkt dat de zuiverende samentrekkende
werking van dat blad--en de smaak is niet onaangenaam--daartoe
aanleiding geven zou. Ik meen dat men aan de _gambier_ wèl 'n plaatsje
toekent in de europesche pharmakopee, maar weet niet of dit almede 't
geval is met de _pinang_ of _areka_. Dit is 'n noot uiterlyk niet zeer
ongelyk aan de muskaat. Doch de boom waaraan ze groeit, behoort tot de
palmsoorten.
Het woord _slamat_ beteekent: _groet_, en in dit geval het zeer
eigenaardig _kompliment_--samenvouwing--dat in den tekst beschreven
wordt. Vrage: is er verband tusschen 't maleische _slamat, selamat_,
en 't woordeke _Sela_ dat zoo vaak in de psalmen voorkomt? Men weet
dat volgens de riten van het Oosten, godsdienstige oefeningen bestaan
uit gebeden en gezangen, telkens afgebroken door velerlei gebaren en
_komplimenten_. Zoo-iets geschiedde misschien ook by 't voordragen der
psalmen, en deze gissing wordt versterkt door 'n opmerking over de
vermoedelyke nadere beteekenis van 't woord _slamat_ of _selamat_.
In-verband gebracht met _Slam_ of _Islam_--door letterverzetting
verwant met _mosl, muzl_: muzelman--zou misschien de oorspronkelyke
zin kunnen geweest zyn: de _plechtstatige_ of _ritueele_ groet; en dit
zou volkomen beantwoorden aan de beteekenis die 't woord _Sela_ in de
psalmen gevoegelyk kan gehad hebben. Maar ik geef de opmerking om beter.

25. _Maas_: adelyke titel die lager staat dan _Radhen_, doch soms ook
met dat woord tezamen gebruikt wordt: _Radhen Maas_. 't Woord _annak
maas_ beteekent een slaaf die niet gekocht maar in 't huis zyns
meesters geboren is, en heeft dus met den titel _Maas_ niet te maken.

26. _Kidang_: middelsoort hert. Veel kleiner, en niet grooter dan 'n
middelmatige hond, zyn de _kandjiels_, hertjes die uitmunten door
vlugheid en bevalligheid. Men beweert dat ze in opgesloten staat niet
in 't leven kunnen gehouden worden. De _kidang_ echter schynt, evenals
de meeste soorten van onze herten, zich makkelyk te schikken in 'n
omheind kamp.

27. _Pegang koedahnja toewan kommendaan_: hou 't paard van m'nheer den
kommandant vast!

28. _Klapperwater_. Dit is 't vocht dat men in Holland "kokosmelk"
noemt. Het is koel en frisch, maar wordt zelden gedronken. De
_klappa_, _kelappa_ of _kokos_ wordt, meestal geraspt, by 't bereiden
van spys in de keuken hoofdzakelyk echter tot het slaan van olie, maar
zelden als _ooft_, en nooit als _spys_ gebruikt. De vertellingen die
in kinderboekjes en in geleerde verhandelingen van vakmannen (zie
_Album der Natuur_) over den _klapper_ in omloop zyn, klinken koddig
in de ooren van iemand die in Indie geleefd heeft. Of de _kokos_ in
West-Indie 'n andere rol speelt dan in Insulinde, is my onbekend. Met
den _banaan_--insulindisch: _pisang_--is dit zeker 't geval, daar hy
op de surinaamsche plantages aan de negers tot voedsel wordt gegeven.
Dit is dan ook 'n zeer grove soort van 'n paar voet lang. De
middelbare soort in _Oost_-Indie haalt slechts zes duim, en een der
kleinste--de _pisang maas_ of _goud-pisang_, 'n fyn vruchtje--is niet
veel grooter dan een kinderpink, en zeer smakelyk.

29. _Gemberthee_: aftreksel van aan gemberwortel, dat zoo heet mogelyk
moet gedronken worden ... ter verkoeling. In India heerscht de meening
dat koude dranken, en vruchten die _in den mond_ een verfrisschende
werking doen, 't lichaam verhitten. Volgens 'n gelyksoortige stelling
werken de spaansche-pepersoorten _tjabeh_ en _lombok_--westindisch:
_cayenne_--verkoelend. Voor-zoo-ver ik in de praktyk heb kunnen nagaan,
zyn die meeningen niet ongegrond, maar vaak speelt in zulke zaken de
verbeelding haar rol.

30. _Vraag van een inlander aan den luitenant Duclari_. De heer Collard
--thans sedert lang hoofdofficier, en misschien gepensionneerd--zal,
des gevraagd, wel zoo goed zyn te erkennen dat ik ook hier de waarheid
zeg.

31. _Ienie apa toewan-toewan datang_: daar komen de heeren aan! De
_toedoeng_ is het in den vorm van een grooten ronden schotel
gevlochten hoofddeksel van den Javaan, en beschut zoowel tegen de zon,
als tegen den regen waarvoor de inlander bespottelyk bang is. Zeker
soort van tuinhoeden die onlangs by onze dames in de mode waren,
geleken precies op _toedoengs_.

32. _Baboe_: inlandsche kindermeid.

33. _Kondeh_: het op 't achterhoofd in 'n wrong vereenigd haar, dat
echter nooit door 'n afzonderlyk lint of koord wordt samengehouden,
maar steeds in 'n lus of strik van 't haar zelf hangt. Indien 't woord
_chignon_ uitsluitend op _valsch_ haar doelt, is de _kondeh_ géén
_chignon_.

34. _Gouden pajong_. De kleur van 't zonnescherm duidt naar landswys,
doch volgens officieel vastgestelde bepalingen, den rang van 't Hoofd
aan, wien zoodanige _pajong_ wordt nagedragen. Effen verguld is 't
hoogste.

35. _Tandoe_: draagstoel. In andere provincien draagt dit voorwerp den
naam van _Joleh, Djoeli_, of zoo-iets.

36. _De volkstellingen zyn onnauwkeurig_. Ieder hoofd heeft er belang
by, het getal zyner onderhoorigen zoo laag mogelyk te doen schynen,
niet zoozeer om daardoor den druk van verplichte dienst en levering te
verligten, als wel om meer dienst en levering voor zichzelf te kunnen
vorderen. Wie waarheid wil benaderen, kan de officieele opgaven gerust
met 10 percent verhoogen.

37. _Uitgewekenen naar_ Tjikandi _en_ Bolang. De bevolking der
partikuliere landeryen in 't Bataviasche en Buitenzorgsche bestaat
voor 'n groot deel uit lebaksche vluchtelingen. "_Als er in Lebak niet
gekneveld wordt_, heb ik 'n landheer hooren zeggen, _hebben wy gebrek
aan volk_."

38. _Pisang_: banaan. Hoe 't komt dat deze laatste (_west-indische_)
benaming in 't _oost_-indisch Nederland beter bekend is dan 't woord
_pisang_, begryp ik niet. Ook is 't my een raadsel, vanwaar de
engelschen hun woord: _plantain_ halen. Het getal soorten der
_pisangs_ wordt op driehonderd geschat. Zie overigens noot 28.

39. _Hollander_. Ieder blanke heet by den inlander: _orang hollanda,
wolanda, belanda_, om 't even. Op hoofdplaatsen maken ze nu-en-dan een
uitzondering op dezen regel, en spreken van _orang ingris_ of _orang
prantjies_, d.i. engelschen of franschen. De duitscher heet soms:
_orang hollanda goenoeng_, nam. berg-hollander, hollander uit de
binnenlanden.

40. _Opvatting van 't begrip: beschaving_. De Europeaan vergist zich
in de meening dat de hoogere beschaving waarop hy roemt, overal als 'n
axioma wordt aangenomen. Ook hierin dat hy werkelyk in alle opzichten
beschaafder _is_. Ik zou veel voorbeelden kunnen aanhalen, die van
onzen beweerden roem te dezer zake een vraagstuk maken, en enkelen die
hem stempelen tot onwaarheid. Het praedikaat dat liplappen en inlanders
den Europeër geven, is: _ongewasschen_. Men zie hierover blz. 53 van
"_Nog eens Vryen-arbeid_" en _Idee_ 372. Ook _Idee_ 587 (nieuwe nummering)
kan den waarheidsvriend op den weg brengen om te onderzoeken hoeveel
boekerigheid en konventie er schuilt onder onze opvatting van 't woord:
_beschaving_. We gelyken hierin vry nauwkeurig op zekere inlanders, die
zich niet kunnen voorstellen hoe 'n beschaafd mensch genoegen neemt met
witte tanden. _Tjies, selakoe andjing!_ zeggen ze, d.i. "foei, net als 'n
hond!" Elders wordt het voor onbeschaafd gehouden, geen ebbenhouten schyf
in de gespleten onderlip of in de oorlappen en geen ring in 't jukbeentje
van den neus te dragen. Er zyn streken in Insulinde waar de beschaving
zich openbaart ... hoe zal ik my uitdrukken? Komaan, ethnologie mag niet
belemmerd worden door preutsheid! Die mannen dragen in 't uiteinde van
den _penis_ een ebbenhouten dwarsspalk, ten welken einde reeds op zeer
jeugdigen leeftyd dat lichaamsdeel doorboord wordt. By die dwazen gaat
het plegen van den _coïtus_ zònder zoodanig ornament, voor ...
beestachtig door. _Selakoe andjing_ alweer, denk ik. Hoe bespottelyk
dit zy, de onbevooroordeelde moet erkennen dat wy de woorden _dierlyk_
en _beestachtig_ dikwyls even ongepast gebruiken.

41. _Maatschappelyk standpunt van den liplap_. Het is de vraag of
Nederland, nu eens zoogenaamd-politisch gesproken, wysgeerig en
onbekrompen handelen _kan_? Officieele gelykstelling van den liplap
zou misschien 'n bevolking in het leven roepen, die gevaarlyk worden
kon voor 't nederlandsch gezag. Vanhier dan ook 't aanhoudend geknoei
met bepalingen die--hoe ook bemanteld--geen andere strekking hebben
dan om aan 't echt europeesch element den boventoon te verzekeren.
Ik doel hier op de, voor zeeroovers niet onaangename afschaffing der
_Koloniale Marine_. Op 't eindeloos geknutsel met 'n zoogenaamd
_Radikaal_. Op de instellingen van Onderwys in Nederland, en den
daaruit voortvloeienden, door indische ouders al te pynlyk gevoelden
dwang om hun kinderen naar Europa te zenden. En eindelyk: op 't door
dit alles kunstmatig in 't leven gehouden, voor Insulinde zoo hoogst
verderfelyk _absenteïsmus_! Juist dit is de eisch onzer op immoreele
gronden gevestigde overheersching, dat we niet "wysgeerig en
onbekrompen" handelen _kunnen_ zonder ons belang in de waagschaal
te stellen.
_Das eben ist der Fluch der bösen That,
Dass sie fortzeugend Böses muss gebähren_.

42. _Patteh, Kliwon, Djaksa_: inlandsche Hoofden. De _Patteh_ staat
den Regent ter-zyde als sekretaris, boodschapper, faktotum. De
_Kliwon_ is tusschenpersoon tusschen het Bestuur en de dorpshoofden.
Gewoonlyk heeft hy 't opzicht over gemeentelyke publieke werken,
verdeeling van wachtvolk, regeling van heeredienst, enz. De _Djaksa_
is officier van politie en justitie.

43. _Gongs en Gamlang_: muziekinstrumenten. De _Gong_ is 'n zwaar
metalen bekken dat aan 'n koord hangt. Men bespeelt den _Gamlang_ als
onze glasharmonika's of als 't bekende _hout-en-stroo_-instrument.
Ik had op deze plaats in den tekst wel tevens van _Ankloeng_ mogen
spreken, zynde een roosterachtig toestel met bekkens die op gespannen
koorden liggen. Het verdient opmerking dat de benamingen van al deze