Max Havelaar - 10

voor den Javaan, dat is myn principe! En myn principes zyn me heilig.
Is niet het Evangelie 't hoogste goed? Gaat er iets boven de zaligheid?
Is het dus niet onze plicht, die menschen zalig te maken? En wanneer,
als hulpmiddel hiertoe, arbeid noodig is--ikzelf heb twintig jaar de
beurs bezocht--mogen we dan den Javaan arbeid weigeren, waar zyn ziel
daaraan zoo dringend behoefte heeft om later niet te branden? Zelfzucht
zou het wezen, schandelyke zelfzucht, als we niet alle pogingen
aanwendden om die arme verdoolde menschen te behoeden voor de
verschrikkelyke toekomst die dominee Wawelaar zoo welsprekend geschetst
heeft. Er is een juffrouw flauw gevallen toen hy van dat zwarte kind
sprak ... misschien had ze een jongetje dat er wat donker uitzag.
Vrouwen zyn zoo!
En zou ik niet aandringen op arbeid, _ik_ die zelf van den morgen tot
den avend aan de zaken denk? Is niet reeds dit boek--dat Stern me zoo
zuur maakt--een bewys hoe goed ik het meen met de welvaart van ons
vaderland, en hoe ik daarvoor alles veil heb? En als ik zoo zwaar moet
arbeiden, _ik_ die gedoopt ben--in de Amstelkerk--zou men dan van den
javaan niet mogen vorderen dat hy die zyn zaligheid nog verdienen moet,
de handen uitsteekt?
Als die vereeniging--van nummer 5, _e_ meen ik--tot-stand komt, sluit ik
me daarbij aan. En ik zal ook de Rosemeyers hiertoe trachten overtehalen,
omdat de suikerraffinadeurs er ook belang by hebben, schoon ik niet geloof
dat ze zeer zuiver zyn in hun begrippen--de Rosemeyers meen ik--want ze
houden een roomsche meid.
Hoe het zy, _ik_ zal myn plicht doen. Dit heb ik mezelf toen ik met
Frits van den bidstond naar-huis ging. In myn huis zal de Heere gediend
worden, daarvoor zal _ik_ zorgen. En dit met te meer yver, omdat ik hoe
langer hoe meer inzie hoe wys alles geregeld is, hoe liefderyk de wegen
zyn waarlangs wij worden geleid aan Gods hand, en hoe Hy ons behouden
wil voor het eeuwige en voor het tydelyke leven, want die grond te
_Lebak_ kan zeer goed geschikt worden gemaakt voor de koffikultuur.


TIENDE HOOFDSTUK

Hoewel ik, waar 't principes geldt, niemand ontzie, heb ik toch begrepen
dat ik met Stern een anderen weg moet inslaan dan met Frits, en daar het
te voorzien is dat myn naam--de firma is _Last & Co_, maar ik heet
_Droogstoppel: Batavus Droogstoppel_--in aanraking komen zal met een
boek waarin zaken voorkomen, die niet strooken met den eerbied dien elk
fatsoenlyk man en makelaar zichzelf verschuldigd is, acht ik het myn
plicht u meetedeelen, hoe ik getracht heb ook dien Stern terugtebrengen
op den waren weg.
Ik heb hem niet van den Heer gesproken--omdat hy Luthersch is--maar ik
heb gewerkt op zyn gemoed en zyn eer. Ziehier hoe ik dit heb aangelegd,
en merk daarby op, hoever men het brengt met menschkunde. Ik had hem
hooren zeggen: _auf Ehrenwort_, en vroeg wat hy daarmee bedoelde?
--Wèl, zeide hy, dat ik myn eer verpand voor de waarheid van wat ik zeg.
--Dat is zeer veel, hernam ik. Ben je zoo overtuigd, altyd de waarheid
te zeggen?
--Ja, verklaarde hy, de waarheid zeg ik altyd. Als de borst me gloeit
...
De lezer weet de rest.
--Dat is waarlyk zeer schoon, zei ik, en ik hield me heel onnoozel alsof
ik het geloofde.
Maar hierin lag juist de fynheid van den strik, dien ik hem spande met
het doel om, zonder gevaar te loopen den ouden Stern in handen van
Busselinck & Waterman te zien vallen, toch dat jonge kereltjen eens goed
op zyn plaats te zetten, en hem te doen gevoelen hoe groot de afstand is
tusschen iemand die pas begint--al doet dan ook zyn vader groote
zaken--en een makelaar die twintig jaar de beurs bezocht heeft. Het was
me namelyk bekend dat hy allerlei tuig van verzen uit het hoofd wist--hy
zegt: "uitwendig"--en daar verzen altyd leugens bevatten, was ik zeker
dat ik hem zeer spoedig zou betrappen op onwaarheid. Dit duurde dan ook
niet lang. Ik zat in de zykamer, en hy was in de _suite_ ... want we
hebben een _suite_. Marie was aan 't breien, en hy zou haar wat
vertellen. Ik luisterde aandachtig toe, en toen 't uit was, vroeg ik hem
of hy 't boek bezat, waarin het ding stond, dat hy daar zoo-even had
opgedeund. Hy zei ja, en bracht het my. Het was een deeltje der werken
van zekeren Heine. Den volgenden morgen gaf ik hem--aan Stern, meen
ik--de onderstaande:
_Beschouwingen omtrent de waarheidsliefde van iemand die het volgend
prul van Heine vóórzegt aan een jong meisje dat in de_ suite _zit
te breien_.
Auf Flügeln des Gesanges,
Herzliebchen, trag ich dich fort,
_Herzliebchen_? Marie, jouw _Herzliebchen_? Weten je ouweluî daarvan, en
Louise Rosemeyer? Is het braaf, dit te zeggen aan een kind, dat door
zoo-iets al zeer ligt ongehoorzaam zou worden aan hare moeder, door zich
in het hoofd te halen dat ze mondig is, omdat men haar: _Herzliebchen_
noemt? Wat beduidt dat: _voortdragen op je vleugels_? Je hebt geen
vleugels, en je gezang ook niet. Probeer 't eens over de Lauriergracht,
die niet eens heel breed is. Maar al had je vleugels, mag je dan zulke
dingen voorstellen aan een meisje dat haar belydenis nog niet gedaan
heeft? En al wàs 't kind aangenomen, wat beduidt dat aanbod van
wegvliegen samen? Foei!
Fort nach den Fluren des Ganges,
Da weiss ich den schönsten Ort;
Ga er dan alleen heen, en huur er een optrek, maar neem niet een meisje
mee, dat haar moeder moet helpen in 't huishouden! Maar je meent het ook
niet! Vooreerst heb je nooit den Ganges gezien, en kunt dus niet weten
of 't daar goed leven is. Wil _ik_ je eens zeggen hoe de zaken staan?
Het zyn alles leugens, die je alleen dáárom vertelt, omdat je in al dat
gevèrs je tot slaaf maakt van maat en rym. Als de eerste regel geëindigd
was op _koek, wyn, kina_, zou je aan Marie gevraagd hebben of ze meeging
naar _Broek, Berlyn, China_, en zoo voort. Je ziet dus dat je
voorgestelde reisroute niet oprecht gemeend was, en dat alles neerkomt
op een laf geklinkklank van woorden zonder slot of zin. Hoe zou 't
wezen, als Marie nu eens werkelyk lust kreeg om die malle reis te doen?
Ik spreek nu nog niet eens van de ongemakkelyke manier die je voorstelt!
Maar zy is, den Hemel zy dank, te verstandig om naar een land te
verlangen, waarvan je zegt:
Da liegt ein rothblühender Garten
Im stillen mondesschein;
Die Lotosblumen erwarten
Ihr trautes Schwesterlein;
Die Veilchen kichern und kosen,
Und schau'n nach den Sternen empor;
Heimlich erzählen die Rosen
Sich düftende Märchen in 's Ohr.
Wat wou je in dien tuin by maneschyn met Marie uitvoeren, Stern? Is dat
zedelyk, is dat braaf, is dat fatsoenlyk? Wil je dat ik beschaamd moet
staan, evenals Busselinck & Waterman, met wie geen fatsoenlyk
handelshuis iets te doen wil hebben, omdat hun dochter weggeloopen is,
en omdat het knoeiers zyn? Wat zou ik moeten antwoorden, als men my op
de beurs vroeg, waarom myn dochter zoo lang in dien rooien tuin is
gebleven? Want dit begryp je toch, dat niemand me gelooven zou, als ik
zei dat zy daar wezen moest om een bezoek te brengen aan de lotusbloemen
die, zooals je zegt, haar al lang gewacht hebben. Even zoo zou ieder
verstandig mensch my uitlachen, als ik gek genoeg was om te zeggen:
Marie is daar in dien rooien tuin waarom _rood_, en niet _geel_ of
_paars_?--om te luisteren naar 't snappen en giechelen van de viooltjes,
of naar de sprookjes die de rozen elkaar heimelyk in 't oor blazen. Al
_kon_ zoo iets waar zyn, wat zou Marie er aan hebben, als het toch zoo
heimelijk geschiedt, dat zy er niets van verstaat? Maar leugens zyn het,
flauwe leugens! En leelyk zyn ze ook, want neem eens een potlood, en
teeken een roos met een oor, en zie eens hoe dat er uitziet? En wat
beduidt het, dat die _Märchen_ zoo _düftend_ zyn? Wil _ik_ je dat eens
zeggen in goed rond hollandsch? Dat wil zeggen dat er een luchtjen is
aan die malle sprookjes ... zóó is het!
Da hüpfen herbei, und lauschen
Die frommen, klugen Gazellen;
Und in der Ferne rausche
Des heiligen Stromes Wellen...
Da wollen wir niedersinken
Unter den Palmenbaum,
Und Ruhe und Liebe trinken,
Und träumen seligen Traum.
Kan je niet naar _Artis_ gaan--je hebt immers aan je vader geschreven
dat ik lid ben?--zeg, kan je niet in _Artis_ terecht, als je dan
volstrekt vreemde dieren zien wilt? Moeten het juist die gazellen aan
den Ganges wezen, die toch in 't wild nooit zoo goed zyn waartenemen,
als in een nette omheining van gekoolteerd yzer? Waarom noem je die
dieren vroom en verstandig? Het laatste laat ik gelden--ze maken althans
zulke zotte verzen niet--maar: _vroom_? Wat beteekent dat! Is 't niet
misbruik maken van een heilige uitdrukking die alleen mag gebruikt
worden voor menschen van 't ware geloof? En dan die heilige stroom? Mag
je aan Marie dingen vertellen, die haar tot een heidin zouden maken? Mag
je haar doen wankelen in de overtuiging dat er geen ander heilig water
is, dan dat van den doop, en geen andere heilige rivier dan de Jordaan?
Is dit niet ondermynen van zedelykheid, deugd, godsdienst, christendom
en fatsoen?
Denk over dit alles eens na, Stern! Je vader is een achtenswaardig huis,
en ik ben zeker dat hy 't goedvindt dat ik zoo op je gemoed werk, en dat
hy gaarne zaken doet met iemand die deugd en godsdienst voorstaat. Ja,
principes zyn me heilig, en ik heb geen schroom om ronduit te zeggen wat
ik meen. Maak dus geen geheim van wat ik je zeg, schryf 't gerust aan je
vader dat je hier in een soliede familie bent, en dat ik je zoo op 't
goede wys. En vraag jezelf eens af, wat er van je zou geworden zyn, als
je by Busselinck & Waterman waart gekomen? Dáár zou je ook zulke verzen
opgezegd hebben, en dáár had men niet op je gemoed gewerkt, omdat het
knoeiers zyn. Schryf dit gerust aan je vader, want als er principes in
't spel zyn, ontzie ik niemand. Dáár zouden de meisjes met je meegegaan
zyn naar den Ganges, en dan lag je daar nu misschien onder dien boom in
't natte gras, terwyl je nu, omdat _ik_ je zoo vaderlyk waarschuwde,
hier by ons kunt blyven in een fatsoenlyk huis. Schryf dat alles aan je
vader, en zeg hem dat je zoo dankbaar bent dat je by ons zyt gekomen, en
dat ik zoo goed voor je zorg, en dat de dochter van Busselinck & Waterman
is weggeloopen, en groet hem zeer van my, en schryf dat ik nog 1/16 procent
courtage zal laten vallen beneden hun bod, omdat ik geen onderkruipers
lyden kan, die een konkurrent het brood uit den mond stelen door gunstiger
voorwaarden.
En doe me toch 't genoegen, in je voorlezingen uit Sjaalman's pak, wat
meer degelyks te brengen. Ik heb er opgaven gezien van de koffi-produktie
der laatste twintig jaren, uit alle residentien op Java: lees zóó-iets
eens voor! Zieje, dan kunnen de Rosemeyers, die in suiker doen, eens te
hooren krygen wat er eigenlyk omgaat in de wereld. En je moet ook de
meisjes en ons allen niet zoo uitmaken voor kannibalen die wat van je
hebben opgeslikt ... dit is niet fatsoenlyk, myn beste jongen. Geloof
toch iemand die weet wat er in de wereld te koop is! Ik heb je vader reeds
bediend voor zyn geboorte--zyn firma, meen ik, neen ... ònze firma, meen ik:
_Last & Co_--vroeger was het _Last & Meyer_, maar de _Meyers_ zyn er lang
uit--je begrypt dus dat ik 't goed met je meen. En spoor Frits aan, dat hy
wat beter oppast, en leer hem geen verzen maken, en houd je alsof je het
niet zag, als hy gezichten trekt tegen den boekhouder, en al zulke dingen
meer. Geef hem een goed voorbeeld, omdat je zooveel ouder bent, en tracht
hem bedaardheid en deftigheid inteprenten, want hy moet makelaar worden.
Ik ben je vaderlyke vriend
Batavus Droogstoppel.
(firma: _Last & Co, makelaars in koffi,
Lauriergracht, N°_ 37.)

ELFDE HOOFDSTUK

Zoodat ik maar zeggen wil, om met Abraham Blankaart te spreken, dat ik
dit hoofdstuk als "essentieel" beschouw, omdat het, naar ik meen,
Havelaar beter doet kennen, en hy schynt nu toch eenmaal de held van de
historie te zyn.
--Tine, wat is dat voor _ketimon_?[77] Lieve meid, doe nooit plantenzuur
by vruchten! Komkommers met zout, ananas met zout, pompelmoes met zout,
al wat uit den grond komt, met zout. Azyn by visch en by vleesch ... er
staat iets van in Liebig ...
--Beste Max, vroeg Tine lachend, hoe lang meen je wel dat we hier zyn?
Die _ketimon_ is van mevrouw Slotering.
En Havelaar had moeite zich te herinneren dat hy pas gister was
aangekomen, en dat Tine met den besten wil nog niets had kunnen regelen
in keuken of huishouding. Hyzelf was reeds lang te _Rangkas-Betoeng_!
Had hy niet den ganschen nacht doorgebracht met lezen in 't archief, en
was er niet reeds te veel door zyn ziel gegaan, dat in-verband stond met
_Lebak_, dan dat hy zoo terstond weten kon dat hy eerst sedert gisteren
dáár was? Tine begreep dit wel: _zy_ begreep hem altyd!
--Ach ja, dat is waar, zeide hy. Maar toch moet je eens wat van Liebig
lezen. Verbrugge, heb _jy_ veel gelezen van Liebig?
--Wie is dat? vroeg Verbrugge.
--Dat is iemand die veel geschreven heeft over 't inleggen van augurken.
Ook heeft hy ontdekt hoe men gras in wol verandert ... je begrypt wel?
--Neen, zeiden Verbrugge en Duclari tegelyk.
--Wèl, de zaak zelf was toch altyd bekend: stuur een schaap 't land in
... en je zult zien! Maar hy heeft de manier nagespoord, waaròp het
geschiedt. Andere wyzen zeggen weer dat hy er weinig van weet. Nu is men
bezig met zoeken naar middelen om 't heele schaap in de bewerking
overteslaan ... O, die geleerden![78] Molière wist het wel ... ik houd
veel van Molière.[79] Als je wilt, zullen we samen een leerkursus
houden, 's avends, een paar maal in de week. Tine doet ook mee, als Max
naar bed is.
Duclari en Verbrugge wilden dit gaarne. Havelaar zei dat hy niet veel
boeken had, maar daaronder waren toch Schiller, Göthe, Heine, Vondel,
Lamartine, Thiers, Say, Malthus, Scialoja, Smith, Shakespeare, Byron ...
Verbrugge zei dat hy geen engelsch las.
--Wat drommel, je bent toch over de dertig! Wat heb je dan al dien tyd
gedaan? Maar dat moet nogal lastig voor je geweest zyn op Padang, waar
zooveel engelsch gesproken wordt. Heb je miss _Mata-api_[80] gekend?
--Neen, ik ken dien naam niet.
--'t Was ook haar naam niet. We noemden haar zoo, in 1843, omdat haar
oogen zoo schitterden. Ze zal wel getrouwd zyn ...'t is al zoo lang
geleden! Nooit heb ik zoo-iets gezien ... ja toch, te Arles ... dáár
moet je eens heen gaan! Dat is 't schoonste wat ik gevonden heb op al
myn reizen. Er bestaat niets, dunkt me, wat je zoo klaar de schoonheid
in 't afgetrokkene voorstelt, als zichtbaar beeld van het _ware_, van 't
_onstoffelyk-reine_, als een schoone vrouw. Gelooft me, gaat eens naar
Arles en Nîmes ...
Duclari, Verbrugge en--ik moet het erkennen!--ook Tine, konden een
luiden lach niet onderdrukken by de gedachte zoo op-eens uit den
westhoek van Java overtestappen naar Arles of Nîmes in 't zuiden van
Frankryk. Havelaar, waarschynlyk in zyn verbeelding op den toren
staande, die door de Saracenen gebouwd is op den omgang van de _arena_
te Arles, had zich eenigszins intespannen, voor hy de oorzaak van dien
lach begreep, en toen ging hy voort:
--Nu ja, ik meen ... als je daar in de buurt komt. Zóó-iets heb ik nooit
ergens meer ontmoet. Ik was gewoon aan teleurstellingen by 't zien van
alles wat zoo hoog wordt opgehemeld. Ziet eens, by-voorbeeld, de
watervallen waarvan men zooveel spreekt en schryft. Wat my betreft, ik
heb weinig of niets gevoeld te Tondano, te Maros, te Schafhausen, by den
Niagara. Men moet zyn boekjen inzien om daarby de vereischte maat zyner
bewondering by de hand te hebben, over "zóóveel voeten vals" en "zóóveel
kubiek-voeten waters in de minuut" en als die cyfers dan hoog zyn, moet
men _hè_ zeggen. Ik wil nooit weer watervallen zien, althans niet als ik
er een omweg voor moet maken. Die dingen zeggen me niets! Gebouwen
spreken me wat luider toe, vooral wanneer 't bladzyden uit de
geschiedenis zyn. Maar hierby spreekt een gevoel van heel anderen aard!
Men roept de vergangenheid op, en laat de schimmen van 't verledene de
revue passeeren. Hieronder zyn zeer afschuwelyke, en dus, hoe belangryk
dit soms wezen moog, men vindt in zyn gewaarwordingen niet altyd
voldoening voor schoonheidsgevoel ... onvermengd althans nooit! En
_zonder_ de geschiedenis er byteroepen, is er wel veel schoons in
sommige gebouwen, maar 't wordt gewoonlyk bedorven door gidsen--van
papier, van vleesch en been ...'t komt overeen uit!--gidsen, die je den
indruk wegstelen door hun eentonig: "deze kapel is opgericht door den
bisschop van Munster in 1423 ... de zuilen zyn 63 voeten hoog, en rusten
op ... ik weet niet wat, en het kan me niet schelen ook. Dat gebabbel is
vervelend, want men voelt dat men dan juist drie-en-zestig voet
bewondering moet gereed hebben, om niet in de oogen van sommigen
doortegaan voor een Vandaal of _geschäfts_-reiziger ... dàt is een ras!
--De Vandalen?
--Neen, die anderen. Nu zou men zeggen, houd dan je gids in den zak, als
hy gedrukt is, en laat hem buiten staan of zwygen in 't andere geval,
maar behalve dat men werkelyk tot eenigszins juist oordeelen, dikwyls
inlichting noodig heeft, zoude men, ook al kon men die inlichting altyd
missen, toch te-vergeefs in eenig gebouw iets zoeken, dat langer dan een
zeer kort oogenblik beantwoordt aan ons verlangen naar het schoone,
omdat het niet _beweegt_. Dit geldt, geloof ik, ook voor beeldhouwwerk
en schilderstukken. Natuur is beweging. Groei, honger, denken, gevoelen,
is beweging ... stilstand is de dood! Zonder beweging, geen smart, geen
genot, geen aandoening! Beproef eens daar te zitten zonder u te
verroeren, ge zult zien hoe spoedig je een spook-achtigen indruk maakt
op ieder ander, en zelfs op je eigen verbeelding. By 't mooiste _tableau
vivant_ verlangt men al gauw naar een volgend nummer, hoe heerlyk ook de
indruk was in 't begin. Daar nu onze schoonheidszucht niet voldaan is
met één blik op iets schoons, maar behoefte heeft aan een reeks van
opvolgende blikken, op de _beweging van het schoone_, lyden wy aan iets
onvoldaans by 't aanschouwen van _die_ soort van kunstwerken, en daarom
beweer ik dat een schoone vrouw--mits geen portretschoonheid die
stilstaat--het naast komt aan het ideaal van 't goddelyke. Hoe groot de
behoefte is aan de beweging die ik bedoel, kan men eenigszins opmaken
uit de walging die een danseres veroorzaakt, al ware zy Elssler of
Taglioni, wanneer ze na een dans op haar linkerbeen staat en 't publiek
toegrynst.
--Dit geldt hier niet, zei Verbrugge, want dat is _absoluut_ leelyk.
--Dat vind ik ook. Maar _zy_ geeft het toch als schoon, en als _climax_
op al 't vorige, waarin werkelyk veel schoons kan geweest zyn. Ze geeft
het als de _pointe_ van 't epigram, als 't _aux armes!_ van de
_marseillaise_ die zy zong met haar voeten, als 't ruischen van de
wilgen op het graf der zoo-even besprongene liefde. O, misselyk! En dat
ook de toeschouwers, die gewoonlyk--zooals wy allen, meer of min--hun
smaak gronden op gewoonte en navolging, dàt oogenblik beschouwen als het
treffendste, blykt hieruit dat men juist dàn uitberst in toejuiching,
alsof men wilde te kennen geven: al het vorige was ook wel heel mooi,
maar _nu_ kan ik 't waarachtig niet langer uithouden van bewondering!"
je zei dat die slot-_pose volstrekt_ leelyk was--ik ook! doch vanwaar
komt dit? Het is omdat de _beweging_ ophield, en daarmee de
_geschiedenis_ die de danseres verhaalde. Geloof me, stilstand is
de dood!
--Maar, bracht Duclari in 't midden, ge hebt ook de watervallen
verworpen als uitdrukking van het schoone. Watervallen _bewegen_ toch!
--Ja, maar ... zonder _geschiedenis_! Ze bewegen, maar komen niet van de
plaats. Ze bewegen zich als een hobbelpaard, minus nog het _va et
vient_. Ze geven geluid, maar spreken niet. Ze roepen: _hrroe.. hrroe
... hrroe ..._ en nooit iets anders! Roep jy eens zesduizend jaar, of
langer: _hrroe, hrroe ..._ en zie eens hoe weinigen je voor een
onderhoudend mensch zullen aanzien.
--Ik zal de proef niet nemen, zei Duclari, Maar ik ben het toch nog niet
met u eens, dat de door u gevorderde beweging zoo volstrekt noodzakelyk
wezen zou. Ik schenk u nu de watervallen, maar een goed _schilderstuk_
kan toch, dunkt me, veel uitdrukken.
--Wel zeker, maar slechts voor één oogenblik. Ik zal trachten myn
meening te verklaren door een voorbeeld. Het is van daag 18 Februari ...
--Wel neen, zei Verbrugge, we hebben nog Januari ...
--Neen, neen, het is heden de 18de Februari 1587, en je bent opgesloten
in 't kasteel Fotheringhay ...[81]
--_Ik_? vroeg Duclari, die meende niet goed verstaan te hebben.
--Ja, gy. Ge verveelt u, en zoekt afleiding. Dáár in dien muur is een
opening, maar zy is te hoog om er doortezien, en dit wil je toch. Ge zet
uw tafel er voor, en daarop een stoel met drie pooten, waarvan één wat
zwak, je zag eens op de kermis een akrobaat die zeven stoelen op elkaar
zette, en zich zelf daarop met het hoofd naar beneden. Eigenliefde en
verveling dringen u iets dergelyks te doen. Ge beklimt waggelend dien
stoel ... bereikt uw oogmerk ... slaat een blik door de opening, en
roept: o, god! En je valt! Weet je me nu te zeggen waarom je: o god!
riep, en gevallen bent?
--Ik denk dat de derde poot van den stoel brak, zei Verbrugge
sententieus.
--Nu ja, die poot brak misschien, maar niet dáárom ben je gevallen. Die
poot is gebroken omdat je gevallen bent. Voor elke andere opening had je
't een jaar lang op dien stoel uitgehouden, en nu _moest_ je vallen, al
waren er dertien pooten onder dien stoel geweest, ja, al had je op den
grond gestaan.
--Ik neem er genoegen mee, zei Duclari. Ik zie dat ge u in 't hoofd hebt
gezet, my _coûte que coûte_ te laten vallen. Ik lig daar nu zoo lang ik
ben ... maar ik weet waarachtig niet waarom?
--Wel, dat is toch zeer eenvoudig! Ge zaagt daar een vrouw, gekleed in
't zwart, die geknield lag voor een blok. En ze boog het hoofd, en blank
als zilver was de hals die afstak by 't zwart fluweel. En daar stond een
man met een groot zwaard, en hy hield het hoog, en zyn blik staarde op
dien blanken hals, en hy zocht den boog dien zyn zwaard beschryven zou,
om dáár ... dáár, tusschen die wervels heen, te worden doorgedreven met
juistheid en kracht ... en toen viel je, Duclari. je viel omdat je dat
alles zag, en dáárom riep je: o god! Volstrekt niet omdat er maar drie
pooten aan je stoel waren. En lang nadat je uit Fotheringhay werd
verlost--op voorspraak van je neef, denk ik, of omdat het de menschen
verveelde je daar langer onverplicht den kost te geven, als een
kanarievogeltje--lang daarna, ja, tot heden toe, droom je wakend van die
vrouw, en in je slaap zelfs schrik je op, en valt met zwaren schok neer
op je legerstede, omdat je den arm wilt grypen van den beul. Is dit
niet waar?
--Ik wil 't wel gelooven, maar bepaald zeker kan ik 't waarlyk niet
zeggen, omdat ik nooit te Fotheringhay door een gat in den muur
heb gezien.
--Goed, goed! Ik ook niet. Maar nu neem ik een schildery die 't
onthoofden van Maria Stuart voorstelt. Laat ons aannemen dat de
voorstelling volmaakt is. Daar hangt ze, in vergulden lyst, aan een rood
koord als je verkiest ... ik weet wat je zeggen wilt, goed! Neen, neen,
ge ziet die lyst niet, ge vergeet zelfs dat ge uw rotting hebt afgegeven
aan den ingang van de schilderzaal ... ge vergeet uw naam, uw kind, het
nieuw-model politiemuts, en dus _alles_, om niet te zien een
_schildery_, maar om werkelyk daarop Maria Stuart te aanschouwen:
_geheel juist_ als te Fotheringhay. De beul staat er volkomen zóó als hy
werkelyk moet gestaan hebben, ja, ik wil zóóver gaan dat je den arm
uitstrekt om den slag afteweren! Zóó ver dat je roept: "laat die vrouw
leven, misschien betert zy zich!" je ziet, ik geef je _beau jeu_ wat de
_uitvoering_ van 't schilderstuk aangaat ...
--Ja, maar wat dan verder? Is dan de indruk niet even treffend, als toen
ik 'tzelfde in werkelykheid zag te Fotheringhay?
--Neen, volstrekt niet, en wel omdat je niet waart geklommen op een
stoel met drie pooten. Je neemt een stoel--met vier pooten ditmaal, en
liefst een fauteuil--je gaat voor de schildery zitten, om goed en lang
te genieten--we _genieten_ nu eenmaal by 't aanschouwen van iets
akeligs--en welken indruk meent ge dat zy op je maakt?
--Wèl, schrik, angst, medelyden, ontroering ... evenals toen ik door de
opening van den muur zag. We hebben gesteld dat de schildery _volmaakt_
is, ik moet dus daarvan geheel denzelfden indruk hebben als van de
werkelykheid.
--Neen! Binnen twee minuten voel je pyn in je rechterarm, uit sympathie
met den beul die zoo lang dat zwaar stuk staal onbewegelyk omhoog moet
houden.
--_Sympathie_ met den _beul_?
--Ja! _evenlydendheid, gelykvoeligheid_, weetje? En tevens met de vrouw
die daar zoo lang in ongemakkelyke houding, en waarschynlyk in
onaangename stemming, voor dat blok ligt. Je hebt nog altyd medelyden
met haar, maar ditmaal niet omdat ze onthoofd moet worden, maar omdat
men haar zoo lang laat wachten vóór ze onthoofd wordt, en als je nog
iets zeggen of roepen zoudt, in 't eind--gesteld dat je aandrift voelt
je met de zaak te bemoeien--zou 't niets anders wezen dan: "sla toch
in-godsnaam toe, man, 't mensch wacht er op!" En wanneer je later die
schildery weerziet, en _meermalen_ weerziet, is zelfs reeds je _eerste_
indruk: "is die historie nog niet afgeloopen? Staat hy, en ligt zy
daar nòg?"
--Maar wat is dan voor beweging in de schoonheid der vrouwen te Arles?
vroeg Verbrugge.
--O, dàt is iets anders! Zy spelen een geschiedenis _uit_ in haar
trekken. Karthago bloeit en bouwt schepen op haar voorhoofd ... hoor den
Hannibals-eed tegen Rome ... daar vlechten zy koorden voor de bogen ...
daar brandt de stad ...
--Max, Max, ik geloof waarlyk dat je te Arles je hart verloren hebt,
plaagde Tine.
--Ja, voor een oogenblik ...maar ik vond het terug: dat zult ge hooren.
Verbeeldt u ... ik zeg niet, daar heb ik een vrouw gezien, die zóó of
zóó schoon was, neen: allen waren zy schoon, en 't was dus een
onmogelykheid daar _pour tout de bon_ verliefd te worden, omdat elke
volgende weer de vorige uit je bewondering verdrong, en ik dacht daarby
waarlyk aan Caligula of Tiberius--van wien vertellen ze 't fabeltje?
--die 't heele menschelyk geslacht maar één hoofd toewenschte.
Zóó namelyk kwam onwillekeurig de wensch in my op, dat de vrouwen
te Arles ...
--Maar één hoofd hadden samen?
--Ja ...
--Om 't afteslaan?
--Wel neen! Om.. het te kussen op 't voorhoofd, wilde ik zeggen, maar
dat is het niet! Neen, om er op te staren, en er van te droomen, en om
... _goed te zyn_!
Duclari en Verbrugge vonden waarschynlyk dit slot weer byzonder vreemd.
Maar Max bemerkte hun verrassing niet, en ging voort:
--Want zóó edel waren de trekken, dat men iets als schaamte voelde,
slechts een mensch te wezen, en niet een vonk ... een straal--neen, dat
waar stof!--een gedachte! Maar ... dan zat daar op-eens een broêr of een
vader naast die vrouwen, en ... godbewaarme, ik heb er een gezien die
haar neus snoot!
--Ik wist wel dat je er weer een zwarten streep over halen zou, zei Tine
verdrietig.
--Kan _ik_ 't helpen? _Ik_ had ze liever dood zien vallen! Mag zulk een
meisje zich profaneeren?
--Maar, mynheer Havelaar, vroeg Verbrugge, als ze nu eens verkouwen is?
--Wèl, ze _moest_ niet verkouwen zyn met zulk een neus!
--Ja, maar ...
Alsof 't booze spel sprak, op-eens moest Tine niezen, en ... voor ze er
aan dacht, had ze haar neus gesnoten!
--Beste Max, wil je er niet boos om worden? vroeg ze met teruggehouden
lach.
Hy antwoordde niet. En, hoe gek het schynt of is ... ja, hy _was_ er
boos om! En, wat óók vreemd klinkt, Tine was bly dat hy boos was, en van
_haar_ vergde meer te zyn dan de Phoceesche vrouwen te Arles[82] al was
't dan ook niet omdat ze reden had grootsch op haar neus te wezen.
Als Duclari nog meende dat Havelaar "gek" was, had men 't hem niet
ten-kwade kunnen duiden wanneer hy zich in deze meening versterkt